Lilato (Agape)—Seo Li Si Sona ni Seo Li Li Sona
‘Kwa ku . . . lata mizwale kwa mina mu ekeze lilato.’—2 PITROSI 1:5, 7, NW.
1. (a) Ki kalemeno kafi kao Bibele i fa mayemo a’ pahami ka ku fitisisa? (b) Ki manzwi afi a mane a Sigerike ao hañata a tolokiwa sina “lilato,” mi ki lifi le li amiwa kwa 1 Joani 4:8?
HAIBA ku na ni kalemeno ka li kañwi kamba muinelo o munde w’o Linzwi la Mulimu, yona Bibele, li fa mayemo a’ pahami ka ku fitisisa, ki lilato. Mwa Sigerike, yona puo ya makalelo ya Mañolo a Sikreste, ku na ni manzwi a mane ao hañata a tolokiwa sina “lilato.” Lilato leo lu buhisana cwale haki l’ani la eʹros (ili linzwi le li sa fumanehi mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste), ili le li tomile fa ku latana kwa neku la tobali; mi hape haki l’ani la stor·geʹ, ili maikuto a’ tomile fa buhabo bwa ka sipepo; mi hape haki la phi·liʹa, lilato la silikani se si tiile le li tomile fa k’u ngana hande, le li buhisanwi mwa taba ye felile. Ka ku fapahana, ki la a·gaʹpe—lilato le li tomile fa sikuka, ili le li konwa ku bulelwa ku swana ni ku tokwa buitati, ili lilato leo muapositola Joani n’a amile teñi ha n’a bulezi kuli: “Mulimu u lilato.”—1 Joani 4:8.
2. Ki sika mañi se se si bulezwi ka ku swanela ka za lilato (a·gaʹpe)?
2 Ka ku ama kwa lilato leo (a·gaʹpe), C’aziba William Barclay mwa buka ya hae ya New Testament Words u bulela kuli: “Agapē li ama munahano: haki maikuto a’ zuha ka bunolo fela a si ka tahiswa mwa lipilu za luna [sina mo ne ku ka bela kwa neku la phi·liʹa]; ki sikuka seo lu ikatulela ku pila ka sona. Agapē ka butuna li ama za tato. Ki tulo, ku wina, ni ku peta nto ye ñwi. Ha ku na mutu ya n’a kile a lata lila za hae ka taho. Ku lata lila za luna ki ku tula litengamo ni maikuto a luna kaufela a ka taho. Yona agapē yeo . . . kacwalo ki m’ata a ku lata se si s’a konwi ku latiwa, ku lata batu bao lu s’a tabeli.”
3. Ki koñomeko mañi yeo Jesu Kreste ni Paulusi ne ba beile fa lilato?
3 Ee, mwahal’a lika ze fapahanya bulapeli bo bu kenile bwa ku lapela Jehova Mulimu kwa mifuta ye miñwi kaufela ya bulapeli ki koñomeko ya bona fa mufuta wo wa lilato. Jesu n’a bulezi niti ka za milao ye mibeli ye mituna ka ku fitisisa: “Wa pili ki wo: . . . Lata [Jehova, NW] Mulimu wa hao ka pilu ya hao kaufela, ni ka moya wa hao kaufela, ni ka kutwisiso ya hao kaufela, ni ka mata a hao kaufela. Mi wa bubeli ki wo: Lata wahenu mo u itatela. Ha ku na taelo ye ñwi ye tuna ku fita zeo.” (Mareka 12:29-31) Muapositola Paulusi n’a beile koñomeko ye swana fa lilato mwa kauhanyo 13 ya 1 Makorinte. Hamulaho wa ku koñomeka kuli lilato ne li li kalemeno ka katuna ka ka lukela ku ba teñi, a feleleza ka ku bulela kuli: “Mi cwale ze ina; ki tumelo, ni sepo, ni lilato, ze talu zeo. Kono ye tuna ku zona ki lilato.” (1 Makorinte 13:13) Jesu ka ku swanela n’a bulezi kuli lilato li ka ba sisupo se si bonisa balateleli ba hae.—Joani 13:35.
Lika Zeo Lilato Li Si Na
4. Ki miinelo ye mikai ye maswe mi ki ye mikai ye minde ka ku ama kwa lilato yeo Paulusi a bulela kwa 1 Makorinte 13:4-8?
4 Sisupo sa kuli ku bunolo ku bona seo lilato li si na ku fita ku bona seo li na ni sona se si ezizwe kale. Ku na ni buniti bo buñwi mwa taba yeo, kakuli muapositola Paulusi mwa kauhanyo ya hae ka za lilato, ili 1 Makorinte 13, mwa litimana 4 ku isa 8, u bulela lika ze ketalizoho ka z’e ne zeo lilato li si na ni lika ze supile zeo li na ni zona.
5. “Lifufa” li taluswa cwañi, mi li itusiswa cwañi ka muhupulo o munde mwa Mañolo?
5 Nto ya pili yeo Paulusi a bulela kuli lilato ha li na yona ki ya kuli “ha li na pilu-seta [“lifufa,” NW].” Seo si tokwa kuli ku fiwe litaluso ze nyinyani kakuli ku na ni miinelo ye minde ni ye maswe ya lifufa. Dikishinari ye ñwi i talusa “lifufa” sina “ku s’a lumeleza mayemo a ku kangisana” ni sina “ku bata buipeyo bo bu tezi.” Kacwalo, Mushe n’a bulezi kwa Exoda 34:14 kuli: “Ha u na ku kubamela Mulimu u sili; kakuli [Jehova, NW] ya bizwa Ya-Lifufa, ki Mulimu ya fufaba.” Kwa Exoda 20:5, Jehova u bulela kuli: “Na, [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ni Mulimu ya lifufa.” Ka mukwa o swana, muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Ni mi fufabela ka lifufa la Mulimu.”—2 Makorinte 11:2.
6. Ki mitala mañi ya mwa Mañolo ye bonisa libaka lilato ha li si na lifufa?
6 Nihakulicwalo, ka nañungelele, “lifufa” li na ni akalezo ye maswe, mi ki ka libaka leo li kolokisizwe hamoho ni misebezi ya nama kwa Magalata 5:20. Ee, lona lifufa le li cwalo li na ni buitati mi li tahisa sitoyo, mi sitoyo ki yona nto ye fapahana hahulu ni lilato. Lifufa ne li tiselize Kaine ku toya Abele ku fita mane fa sipimo sa ku mu bulaya, mi ne li tiselize bahulwani ba Josefa ba ba lishumi ku mu toya ku fita fa sipimo sa ku bata ku mu bulaya. Lilato ha li lunisi ba bañwi ka mukwa wa lifufa liluwo kamba matohonolo a bona, sina Mulena Akabe ka mukwa wa lifufa ha n’a lunisize Nabote simu ya hae ya likota za veine.—1 Malena 21:1-19.
7. (a) Ki kezahalo mañi ye bonisa kuli Jehova h’a tabeli ku ikankabeka? (b) Ki kabakalañi lilato ha li s’a ikankabeki mane ni ka ku tokwa nahanisiso?
7 Ka ku tatama Paulusi u lu bulelela kuli lilato “ha li ikankabeki.” Ku ikankabeka ku bonisa ku tokwa lilato, kakuli ku tiseza mutu ku ipeya mwa mayemo a’ fahalimu a ba bañwi. Jehova h’a tabeli baikankabeki, sina seo ha si konwa ku bonwa ka nzila yeo n’a kokobelize ka yona Mulena Nebukadenezare ha n’a ikankabekile. (Daniele 4:30-35) Ku ikankabeka hañata ku eziwa ku si na nahanisiso bakeñisa ku tabela ka ku tula tikanyo lika zeo a petile mutu kamba liluwo. Ba bañwi ne ba kana ba lata hahulu ku itumba ka za ku kondisa lika kwa bona mwa bukombwa bwa Sikreste. Ba bañwi ba swana sina eluda ya n’a na ni ku lumela fela balikani ba hae luwaile ku ba bulelela ka za ku leka motikala ye nca kwa hae ye leka mali a’ bat’o ba madola a’ 50,000. Zeo kaufela ki ze si na lilato kakuli li tahisa mutu ya ikankabeka ku bonahala ku fita ba ba teeleza ku yena.
8. (a) Mubonelo wa Jehova ku ba ba ikankabeka ki ufi? (b) Ki kabakalañi lilato ha li s’a ngi muhato ka nzila ye cwalo?
8 Hamulaho lu bulelelwa kuli lilato “ha li ikuhumusi.” Mutu ya ikuhumusa, kamba ya itundumuna, u ipahamisa fahalimu a ba bañwi ka ku tokwa lilato. Mubonelo o cwalo wa mwa munahano ki o’ si na butali kakuli “Mulimu u hanela ba ba ikuhumusa, kono u shemuba ba ba ikokobeza.” (Jakobo 4:6) Lilato l’i nga muhato ka nzila ye fapahana hahulu ku seo; l’i nga ba bañwi ku ba ba batuna. Paulusi kwa Mafilipi 2:2, 3 n’a ñozi kuli: “Mu eze kuli tabo ya ka i petahale ka ku ba ni muhupulo u li muñwi, ni lilato li li liñwi, ni moya u li muñwi, ni ku ikutwa kulikuñwi. Mu si ke mwa eza se siñwi ka kañi, kamba ka buipabazo kwa fela; kono ka buikokobezo mutu ni mutu a hupule kuli ba bañwi ba mu fita.” Mubonelo o cwalo wa mwa munahano u ezisa ba bañwi ku ikutwa ku s’a pitihanyiwa, hailif’o mutu wa muipo u ezisa ba bañwi ku ikutwa ku pitihanyiwa bakeñisa likañi.
9. Ki kabakalañi lilato ha li s’a ngi muhato ka nzila ye swabisa?
9 Paulusi ka ku ekeza u bulela kuli lilato “ha li ezi ze swabisa.” Dikishinari ye ñwi i talusa “ku swabisa” sina “ku s’a swanela hahulu kamba ku lwanisana ni mikwa kamba mizamao ye minde.” Ya eza ka muzamao o swabisa (ka ku tokwa lilato) u libala maikuto a ba bañwi. Litoloko ze ñata za Bibele li toloka linzwi leo la Sigerike sina “sinundwa.” Mutu ya cwalo u loba se s’i ngiwa ku ba se si swanela ni se sinde. Ka buniti fela, nahanisiso ye lilato ku ba bañwi ne i ka tisa ku tokolomoha lika kaufela za sinundwa kamba ze swabisa, lika ze nyemisa mi mane ili ze ne li kana za kakamalisa.
Lika ze Ñwi Zeo Lilato Li S’a Ezi
10. Ki ka nzila ifi lilato li sa yemi fa litukelo za lona?
10 Ka ku tatama lu bulelelwa kuli lilato “ha li yemi fa litukelo za lona,” f’o, ki haiba ku na ni miinelo ye ama licisehelo za luna za ka butu ni za ba bañwi. Muapositola u bulela ko kuñwi kuli: “Haisali, ha ku na mutu ya kile a toya nama ya hae; kono wa i fepa, wa i babalela.” (Maefese 5:29) Nihakulicwalo, haiba licisehelo za luna li kangisana ni licisehelo za ba bañwi mi ku si na likuka ze ñwi za Bibele ze amilwe, lu swanela ku eza sina ka mwa n’a ezelize Abrahama ku Lota, ili ku tuhelela mutu yo muñwi ka lilato kuli a kete seo a lata.—Genese 13:8-11.
11. Taba ya kuli lilato ha li halifiswi i talusañi?
11 Lilato hape ha li ikutwi kapili ku fosezwa. Kacwalo Paulusi u lu bulelela kuli lilato “ha li konwi ku halifiswa.” Ha li na kacima-cima. Li bonisa buiswalo. Sihulu batu ba ba mwa linyalo ba swanela ku beya mwa munahano kelezo ye ka ku itibelela kwa ku kalauka kamba ku ikomanisa. Ku na ni miinelo ye miñwi ha ku li ko ku bunolo ku halifiswa, mi ki ka libaka leo Paulusi n’a ikutwile tokwahalo ya ku eleza Timotea kuli: “Mutanga wa Mulena h’a lukeli ku lwana; kono u lukela ku ba ya na ni musa kwa batu kaufela, ya kona ku luta, ya na ni pilu”—ee, h’a halifiswi—“a sikulule ka musa ba ba hanyeza.”—2 Timotea 2:24, 25.
12. (a) Ki ka nzila ifi lilato li s’a buluki bumaswe? (b) Ki kabakalañi ha ku si ko ku butali ku buluka bumaswe?
12 Ka ku zwelapili mwa lika zeo lilato li s’a ezi, Paulusi u eleza kuli: “ha li kakanyi [“buluki,” NW] bumaswe.” Seo hasi talusi kuli lilato ha li lemuhi bumaswe. Jesu n’a bonisize mo lu swanela ku talimela litaba ha lu foselizwe ka butuna. (Mateu 18:15-17) Kono lilato ha li lu lumelezi ku zwelapili lu na ni ñoñoleho, ku buluka lutimbo. Ku s’a buluka bumaswe ku talusa ku swalela ni ku libala ka za taba ha se i talimilwe ka nzila ya mwa Mañolo. Ee, mu si ke mwa itukufaza kamba ku itobehisa pilu ka ku kengeyela ka ku kuta-kutela ka za foso, ili ku buluka bumaswe!
13. Ku s’a tabela bumaswe ku talusañi, mi ki kabakalañi lilato ha li s’a ezi seo?
13 Fahalimu a seo, lu bulelelwa kuli lilato “ha li tabeli ze si ka luka.” Lifasi li tabela ze si ka luka, sina seo ha si konwa ku iponelwa ka ku ata kwa libuka, maswaniso a’ zamaya, ni litukiso za fa TV z’e mifilifili ni za mapunu. Ku tabela ko ku cwalo kaufela ki kwa buitati, ni kwa ka ku s’a nyakisisa ka za likuka ze lukile za Mulimu kamba buiketo bwa ba bañwi. Ku tabela ko ku cwalo kaufela kwa buitati ki ku calela nama mi kwa nalulelule ku ka kutula ku bola kwa nama ya kona.—Magalata 6:8.
14. Ki kabakalañi ha ku konwa ku bulelwa ka buikolwiso kuli lilato ni kamuta ha li feli?
14 Cwale nto ya mafelelezo yeo lilato li s’a ezi ki ye: “Lilato ha li na ku fela.” Ka libaka le liñwi, lilato ni kamuta ha li palelwi kamba ku fela bakeñisa kuli Mulimu u lilato, mi yena ki “Mulena wa kamita.” (1 Timotea 1:17) Kwa Maroma 8:38, 39, lu fiwa buikolwiso bwa kuli lilato la Jehova la ku lu lata ni kamuta ha li na ku fela: “Ni kozwi kuli nihaiba lifu, nihaiba bupilo, nihaiba mangeloi, nihaiba ze busa, nihaiba ze li teñi cwale, nihaiba ze sa ta, nihaiba ze mata, nihaiba bupahamo kamba butasi, nihaiba nto ye ñwi ye bupilwe, ha ku na se si kona ku lu kauhanya ni lilato la Mulimu, le li li teñi ku Jesu Kreste Mulen’a luna.” Hape, lilato ha li na ku fela ka muinelo wa kuli ni kamuta ha li fumanehi li taelisa nto ye ñwi. Lilato li kona ku sebelisana ni muinelo ufi kamba ufi, shemaeto ifi kamba ifi.
Lika Zeo Lilato Li Na Ni Zona
15. Ki kabakalañi Paulusi h’a kolokisa pili pilu-telele mwahal’a miinelo ye minde ya lilato?
15 Cwale ha ku amiwa kwa miinelo ye minde, ili lika zeo lilato li na ni zona, Paulusi u kala ka ku bulela kuli: “Lilato li na ni pilu-telele.” Se ku bulezwi kuli ku ba ni nto ye cwale ka silikani sa Sikreste ha ku konahali haiba ku si na pilu-telele, f’o kikuli, ha ku si na ku swalelana ka pilu-telele. Seo si cwalo bakeñisa kuli kaufel’a luna ha lu si ka petahala, mi ku s’a petahala kwa luna ni mifokolo ya luna i lika ba bañwi. Ha ku komokisi muapositola Paulusi h’a kolokisa muinelo w’o mwa sibaka sa pili kwa neku la seo lilato li li sona!
16. Ki ka linzila lifi lilama ba lubasi ba kona ku bonisa musa yo muñwi ku yo muñwi?
16 Paulusi hape u bulela kuli lilato “li na ni musa.” F’o kikuli, lilato li fa tuso, li fa nahanisiso, mi li beya ba bañwi mwa munahano. Musa u iponahaza mwa lika ze tuna ni ze nyinyani. Musamaria ya n’a li muyahwa ni yena yo munde ka buniti fela n’a bonisa musa ku munna ya n’a lalezwi ki malendele. (Luka 10:30-37) Lilato li tabela ku bulela kuli “shangwe.” Ku bulela kuli, “A mu ni tambeke sinkwa” ki ku laela. Kono ku kalisa pulelo yeo ka linzwi la “shangwe” ku tahisa kuli ibe kupo. Banna ba ba ni musa kwa basali ba bona ha ba ipeya ku utwa kelezo ye kwa 1 Pitrosi 3:7 ye li: “Mina banna, mu pilisane ni bona ka kutwisiso, kakuli musali ki piza ye fokola ku fita mina; mu ba kuteke, haili fo ba ka ca hamoho ni mina sanda sa sishemo sa bupilo; kuli milapelo ya mina isike ya paleliswa ki se siñwi.” Basali ba ba ni musa kwa banna ba bona ha ba ba ‘kuteka.’ (Maefese 5:33) Bondate ba ba ni musa kwa bana ba bona ha ba latelela kelezo ye kwa Maefese 6:4 ye li: “Bondate, mu si ke mwa halifisa bana ba mina; kono mu ba hulise ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya [Jehova, NW].”
17. Ki linzila mañi ze peli ka zeo lilato li tabela ze na ni niti?
17 Lilato ha li tabeli ze si ka luka kono “li tabela ze na ni niti.” Lilato ni niti z’a zamaelela—Mulimu u lilato, mi ka nako ye swana, ki yena “Mulimu wa niti.” (Samu 31:5) Lilato li tabiswa ki ku bona niti inze i tula ni ku beya buhata fa ngandaleza; seo ki libaka le liñwi la kekezeho ye tuna ye sweli ku ezahala kacenu mwa palo ya balapeli ba Jehova. Nihakulicwalo, bakeñisa kuli niti i boniswa ku ba ye fapahana kwa ku s’a luka, muhupulo hape ne u kana wa ba wa kuli lilato li tabela ku luka. Lilato li tabela tulo ya se si lukile, sina mo ba laelelwa ku eza balapeli ba Jehova fa ku wa kwa Babilona yo Mutuna.—Sinulo 18:20.
18. Ki ka muhupulo mañi lilato li lwala lika kaufela?
18 Paulusi hape u lu bulelela kuli lilato “li lwala linto kaufela.” Sina ka mo i boniseza Kingdom Interlinear, muhupulo ki wa kuli lilato li apesa linto kaufela. Ha li ‘munjuli’ muzwale, sina ka mo ba latela ku eza ba bamaswe. (Samu 50:20; Liproverbia 10:12; 17:9) Ee, muhupulo fa ki o swana ni wa kwa 1 Pitrosi 4:8 wa kuli: “Lilato li kwahela libi ze ñata.” Ka mo ku inezi fela, busepahali ne bu ka hanisa mutu ku pata libi ze tuna ze foseza Jehova ni puteho ya Sikreste.
19. Ki ka nzila ifi lilato li lumela lika kaufela?
19 Lilato “li na ni tumelo kwa linto kaufela.” Lilato li na ni mubonelo o susueza, isiñi o fokolisa. Seo hasi talusi kuli lilato li lumela-lumela fela lika. Ha li akufeli ku lumela lipulelo ze zusulusa maikuto. Kono kuli mutu a fite fa ku ba ni tumelo ku Mulimu, u lukela ku ba ni tato ya ku lumela. Kacwalo lilato ha li na masheunuti, ku nyaza-nyaza lika ka ku s’a swanela. Ha li lwanisi ku lumela inge mw’a ezeza mutu ya s’a lumeli ku ba teñi kwa Mulimu, ili y’o ka lituto za hae a bulela kuli ha ku na Mulimu, kamba y’a li za Mulimu ha li konwi ku zibwa, ili y’o ka lituto za hae a lumela kuli ha ku konahali ku ziba ko lu simuluhile, libaka ha lu li teñi fa, ni se si ka ba mwa nako ya kwapili. Linzwi la Mulimu li lu fa buikolwiso ka ku ama kwa lika zeo kaufela. Lilato hape li itukiselize ku lumela bakeñisa kuli li na ni sepo, haki le li nahanela lika ka mukwa o s’a swaneli.
20. Lilato li swalisani cwañi ni sepo?
20 Muapositola Paulusi u ekeza ku lu fa buikolwiso ka ku bulela kuli lilato “li na ni sepo mwa linto kaufela.” Bakeñisa kuli lilato li na ni susuezo ye nde, isi ye maswe, li na ni sepo ye tiile mwa linto kaufela ze sepisizwe mwa Linzwi la Mulimu. Lu bulelelwa kuli: “Ya lima u lukela ku lima ka sepo, mi ya pula mabele, a pule ka sepo ya ku abelwa kwateñi.” (1 Makorinte 9:10) Mane sina fela lilato ha li sepa, hape ki le li na ni sepo ya tibelelo, kamita li libelela ze nde ka ku fitisisa.
21. Ki buikolwiso bufi bwa mwa Mañolo bo bu li teñi bwa kuli lilato la itiisa?
21 Kwa mafelelezo, lu fiwa buikolwiso bwa kuli lilato “li itiisa mwa linto kaufela.” Li kona ku eza cwalo bakeñisa seo muapositola Paulusi a lu bulelela kwa 1 Makorinte 10:13 kuli: “Ha mu si ka tahelwa kale ki muliko o sa konwi ki mutu. Kono Mulimu wa sepahala, mi h’a na ku lumela kuli mu likwe ki ze mi fita; kono hamoho ni muliko u ka mi fa nzila ya ku zwa ku ona, kuli mu kone ku itiisa ku ona.” Lilato li ka lu tahiseza ku talima kwa mitala ye miñata ye mwa Mañolo ya batanga ba Mulimu ba ba itiisize, yo mutuna ku bao ili Jesu Kreste, sina ka mo lu hupulisezwa kwa Maheberu 12:2, 3.
22. Ka ku ba bana ba Mulimu, ki kalemeno kafi ka ka na ni mayemo a’ pahami ka ku fitisisa kao lu lukela ku iyakatwa kamita ka za ku ka bonisa?
22 Ka buniti fela, lilato (a·gaʹpe) ki kalemeno ka ka na ni mayemo a pahami kao luna ka ku ba Bakreste, Lipaki za Jehova, lu tokwa ku tahisa, kwa neku la seo li si sona hamohocwalo ni seo li li sona. Ka ku ba bana ba Mulimu, haike kamita lu iyakatwe ku bonisa muselo wo wa moya wa Mulimu. Ku eza cwalo ki ku ba sina Mulimu, kakuli, mu hupule kuli, “Mulimu u lilato.”
Kana Mw’a Hupula?
◻ Jesu Kreste ni Paulusi ba bonisa cwañi mayemo a’ pahami ka ku fitisisa a lilato?
◻ Lilato ha li na lifufa ka muhupulo mañi?
◻ Ki kamukwaufi lilato li “lwala linto kaufela”?
◻ Ki kabakalañi ha ku konwa ku bulelwa kuli lilato ha li na ku fela?
◻ Ki ka linzila lifi ze peli lilato li tabela ze na ni niti?
[Mbokisi fa likepe 29]
LILATO (AGAPE)
Seo Li Si Na Seo Li Na Ni Sona
1. Lifufa 1. Pilu-telele
2. Ha li ikankabeki 2. Musa
3. Ha li ikuhumusi 3. Li tabela ze na ni niti
4. Ha li ezi ze swabisa 4. Li lwala linto kaufela
5. Ha li yemi fa litukelo za lona 5. Li na ni tumelo kwa linto kaufela
6. Ha li konwi ku halifiswa 6. Li na ni sepo mwa linto kaufela
7. Ha li buluki bumaswe 7. Li itiisa mwa linto kaufela
8. Ha li tabeli ze si ka luka
9. Ni kamuta ha li feli
[Maswaniso a fa likepe 26]
Jehova n’a kokobelize Nebukadenezare bakeñisa ku ikankabeka