Een oude Indiaanse traditie
WAAR u in de wereld ook naar toe gaat, u zult ontdekken dat elke plaats zijn eigen traditionele kunstvormen heeft. In de cadeau- en souvenirwinkels vindt men gewoonlijk schilderijtjes, beeldjes, houtsnijwerk, aardewerk of andere voorwerpen. Hebt u wel eens zoiets gekocht als decoratie voor uw huis? Zo ja, waarom zou u dan niet eens nagaan waar het artikel eigenlijk gemaakt is? Wees niet verbaasd als u ontdekt dat het in een ander land is vervaardigd.
Eeuwenlang hebben handwerkslieden hun initialen op de onderkant van hun aardewerk gegrift om te laten zien wiens creatie het was. Tegenwoordig zult u echter hoogstwaarschijnlijk een sticker of een stempel aantreffen waaruit blijkt dat het artikel een massaprodukt is, geen handwerk. Deze massaal geproduceerde imitaties worden steeds populairder en traditionele, met de hand vervaardigde kunstnijverheid is moeilijker te vinden. Maar zijn er toch nog traditionele, plaatselijk vervaardigde artikelen te vinden?
Een bezoek aan een indianenreservaat
Die zijn er inderdaad nog, zo ontdekten wij toen wij op bezoek gingen bij een paar Indiaanse vrienden die hun traditionele kunstnijverheid nog steeds zelf vervaardigen. Zij behoren tot de indianenstam van de Santa Clara Pueblo, die vooral bekend is om zijn gepolijste zwarte aardewerk — een van de mooiste soorten aardewerk ter wereld. Hun traditionele aardewerk is niet te vergelijken met de massaprodukten die men in veel winkels in het zuidwesten van de Verenigde Staten aantreft.
Onze vrienden, Joe en Anita, maken al jarenlang aardewerk op de traditionele manier. Anita begon op zesjarige leeftijd met haar moeder aardewerk te maken. Een van Anita’s werkstukken staat in het Smithsonian Institution in Washington D.C. (VS), op de tentoonstelling van Indiaanse kunst.
Wij arriveerden bij het huis van Joe en Anita toen zij net aan een nieuwe serie aardewerk wilden beginnen. Nu zouden wij dus met eigen ogen kunnen zien hoe het in zijn werk gaat. Wij hebben vroeger zelf wel eens aardewerk gemaakt, maar wij deden het op de moderne manier, met mallen, aangelengde klei en een pottenbakkersoven. Wat wij nu zouden gaan zien, was de oude manier die van geslacht op geslacht is doorgegeven. Er komt geen moderne technologie aan dit proces te pas. Alles wordt van begin tot eind helemaal zelf gedaan.
De ingrediënten verzamelen
Eerst moesten Joe en Anita de ingrediënten verzamelen. Wij reden in hun pick-up naar een heuvel waar zij de klei halen. Deze heuvel ligt in het reservaat, zodat de klei alleen de stamleden ter beschikking staat, van wie er zo’n 2400 in de Santa Clara Pueblo wonen. De meesten van hen maken hun aardewerk op de traditionele manier, die teruggaat tot ongeveer de zestiende eeuw. Toen wij bij de heuvel aankwamen, pakte Joe zijn houweel en liep naar een kleiader toe.
De kleiader strekt zich horizontaal uit aan de voet van de heuvel. Joe moest op zijn zij gaan liggen om in de kleiader te kunnen hakken, en hij haalde er brokken klei uit ongeveer ter grootte van een baksteen. Dit kan riskant zijn, want hoe dieper je gaat, hoe groter de kans is dat het gesteente boven je instort. Toen Joe ten slotte zo’n zestig tot zeventig kilo verzameld had van wat volgens zijn zeggen een prima kwaliteit klei was, waren wij klaar om te vertrekken. Maar ik kon het niet laten te vragen waarom zij niet een paar honderd kilo klei in één keer meenamen om een paar ritjes uit te sparen. Anita zei ons: „Dat doen Indianen niet.” Zij nemen alleen van het land wat zij op dat moment nodig hebben. Er zou veel verloren kunnen gaan als zij de klei lange tijd ongebruikt lieten liggen en hard lieten worden.
Vervolgens gingen wij op weg naar een andere heuvel om wit zand te halen. Dit was veel gemakkelijker — gewoon een of twee emmers volscheppen. Toen gingen wij terug naar hun huis.
De werkwijze
De klei wordt eerst een paar dagen in water geweekt. Dan wordt ze drie of vier keer gezeefd. Ook het zand wordt een paar keer gezeefd. Daarna zal Joe de twee met elkaar vermengen zodat precies de juiste samenstelling ontstaat. Ze worden geen van beide afgewogen. Ervaring is het belangrijkst. De klei moet een bepaalde hoeveelheid zand bevatten, zodat het aardewerk tijdens het bakken zijn vorm behoudt. Door te veel of te weinig zand zal de pot barsten of afbrokkelen. Anita vertelde ons dat zij, toen zij voor het eerst zelf met pottenbakken begon, de klei naar haar moeder bracht zodat die kon voelen of er genoeg zand in zat. Al gauw leerde zij dit zelf te bepalen.
Met zijn blote voeten kneedde Joe de klei en het zand door elkaar totdat het precies goed aanvoelde. Nu waren zij klaar om het aardewerk te maken. Er werden geen mallen gebruikt. Elk stuk is uniek en met de hand gevormd. Anita besteedt vele uren aan het vormen van haar werkstuk voordat zij het wegzet om te drogen. Wanneer het half gedroogd is en enigszins stevig is geworden — leerdroog, zoals men dat noemt — kunnen er met de hand figuren of lijnen in gegrift worden. Dan laat men het volledig drogen, wat wel een week kan duren, afhankelijk van de luchtvochtigheid. Nu is het klaar om geschuurd te worden. Dit maakt de klei glad, zodat ze gepolijst kan worden.
Het polijsten wordt met de hand gedaan, met een gladde steen uit de rivierbedding. Dit moet heel nauwkeurig gebeuren. Door te veel of te weinig polijsten zal het werkstuk na het bakken niet glanzen. Het wordt niet geverfd. Door het polijsten krijgt het aardewerk zijn prachtige glans.
Een unieke manier van bakken
En nu de laatste stap: het bakken van het aardewerk. Daarvoor leggen zij op hun binnenplaats een vuur aan. Er worden hier geen pottenbakkersovens gebruikt, maar men bouwt een soort oven door stukken brandhout overeind te zetten, daarbovenop nog meer hout te leggen, en het geheel de vorm van een oven te geven met een opening om het aardewerk erin te zetten. Dan wordt het hout aangestoken. Uit ervaring weten zij wanneer het vuur precies de juiste temperatuur heeft om het aardewerk erin te schuiven.
Wanneer het aardewerk is gebakken, is de natuurlijke kleur rood. Dan, precies op het juiste moment, doet Joe iets vreemds. Hij stapelt paardemest op het vuur! Daardoor wordt het aardewerk zwart van kleur. Wanneer het zuurstofgehalte in de oven daalt, verandert het rode ijzeroxide in de klei door een chemisch proces in zwart ijzeroxide. Natuurlijk kun je altijd ruiken of er iemand in de omgeving zwart aardewerk aan het bakken is!
Het eindprodukt is iets om trots op te zijn, en veel mensen over de hele wereld genieten van de schoonheid ervan. Oorspronkelijk werd dit aardewerk voor praktische doeleinden gebruikt, zoals voor het bewaren van verschillende huishoudelijke benodigdheden. In sommige delen van de wereld wordt het daar nog steeds voor gebruikt. Maar één prachtig stuk aardewerk zal worden gebruikt om ons huis te sieren en trots te verkondigen dat wij de Santa Clara Pueblo hebben bezocht, waar oude Indiaanse tradities nog steeds in acht worden genomen. — Ingezonden.
[Illustraties op blz. 25]
Er worden brokken klei ter grootte van een baksteen uitgehakt
De klei wordt met de hand gevormd
Het aardewerk wordt in een traditionele oven gebakken