Buku Ya Bibele Ya Vu-11—1 Tihosi

Mutsari: Yeremiya

Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema na Yuda

Ku Hetiwa Ka Vutsari: 580 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: c. 1040–911 B.C.E.

 1. (a) Ku humelela lokukulu ka Israyele ku onhakisa ku yini? (b) Kambe hikwalaho ka yini Tihosi to Sungula yi nga ha hlamuseriwaka tanihi ‘leyi huhuteriweke ni ku pfuna’?

KU HLULA ka Davhida ku ndlandlamuxe vulawuri bya Israyele byi ya emindzilakaneni ya rona leyi nyikiweke hi Xikwembu, ku suka enambyeni wa Yufrata en’walungwini ku ya enambyeni wa Egipta edzongeni. (2 Sam. 8:3; 1 Tih. 4:21) Hi nkarhi lowu Davhida a a file ni lowu n’wana wa yena Solomoni a a fuma ematshan’wini ya yena, “Vayuda ni Vaisrayele a va tele ngopfu, byi ri vunyingi lebyi fanaka ni sava leri nge ribuweni ra lwandle. A va dya, va n’wa, va tsaka.” (1 Tih. 4:20) Solomoni u fume hi vutlhari lebyikulu, vutlhari lebyi tluleke swinene lebyiya bya Magriki ya khale. U akele Yehova tempele leyikulu. Hambi swi ri tano, hambi a ri Solomoni u wele evugandzerini bya swikwembu swa hava. Eku feni ka yena mfumo wu avanyisiwile yi va mimbirhi, naswona ku landzelelana ka tihosi leto biha eka mimfumo leyi lwaka ya Israyele na Yuda ku ve loku onhaka, ku tisa nhlomulo evanhwini, hi laha Samuwele a vhumbeke ha kona. (1 Sam. 8:10-18) Eka tihosi ta 14 leti fumeke eYuda ni le Israyele endzhaku ka ku fa ka Solomoni ni hi laha ti pfuxetiweke ha kona ebukwini ya Tihosi to Sungula, i 2 ntsena leti humeleleke eku endleni ka leswinene emahlweni ya Yehova. Kutani ke, xana rhekhodo leyi yi ‘huhuteriwile ni ku pfuna’ ke? Hakunene yi tano, hi laha hi nga ta vona ha kona eka switsundzuxo swa yona, vuprofeta ni swifanekiselo swa yona ni ku yelana ka yona ni nhloko-mhaka-nkulu ya Mfumo ya ‘Matsalwa hinkwawo.’

 2. Rhekhodo ya Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi yi ve tibuku timbirhi hi ndlela yihi, naswona ti hlengeletisiwe ku yini?

² Buku ya Tihosi eku sunguleni a yi ri buku, kumbe vholumo yin’we, naswona a yi vuriwa Mela·khimʹ (Tihosi) hi Xiheveru. Vahundzuluxeri va Septuagint va yi vitane Ba·si·leiʹon, “Mimfumo,” naswona a va ri vo sungula ku yi avanyisa yi va tibuku timbirhi leswaku yi tameleka. Endzhaku yi vuriwe Tihosi ta Vunharhu ni ta Vumune, ku nga vito leri ri hambetaka ni namuntlha eTibibeleni ta Khatoliki. Hambi swi ri tano, sweswi hi ntolovelo ti tiviwa tanihi Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi. Ta hambana na Samuel wo Sungula ni wa Vumbirhi eku boxeni ka tirhekhodo leti hundzeke tanihi xihlovo xa mhaka ya muhlengeleti. Muhlengeleti un’wana, eku fambeni ka tibuku leti timbirhi, u kombetela “ebukwini ya [timhaka] ta tihosi ta Yuda” hi makhamba ya 15, “ebukwini ya [timhaka] ta tihosi ta Israyele” hi makhamba ya 18 ni le “bukwini ya timhaka ta Solomoni.” (1 Tih. 15:7; 14:19; 11:41) Hambi leswi tirhekhodo leti tin’wana ta khale ti lahlekeke hi ku helela, nhlengeleto lowu huhuteriweke wa ha ri kona—mhaka leyi pfunaka ya Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi.

 3. (a) I mani loyi handle ko kanakana a tsaleke tibuku ta Tihosi, naswona hikwalaho ka yini u hlamurisa sweswo? (b) Vutsari byi hetiwe rini, naswona i nkarhi wihi lowu hlanganisiwaka hi Tihosi to Sungula?

³ I mani la tsaleke tibuku ta Tihosi? Ku kandziyisa ka tona entirhweni wa vaprofeta, ngopfu-ngopfu Eliya na Elixa, ku kombisa muprofeta wa Yehova. Ku fana ka ririmi, mavumbelo ni mahlamuselele swi ringanyeta mutsari la fanaka ni wa buku ya Yeremia. Marito ni swiga swo tala swa Xiheveru swi humelela eka Tihosi na Yeremia ntsena, naswona hayi ebukwini yin’wana ya Bibele. Hambi swi ri tano, loko Yeremiya a tsale tibuku ta Tihosi, hikwalaho ka yini a nga boxiwanga kona? A swi nga ri swa nkoka, hikuva vutsari bya yena ana se a byi hlanganisiwile ebukwini leyi yi nga na vito ra yena. Ku tlula kwalaho, Tihosi ti tsaleriwe ku kurisa Yehova ni vugandzeri bya Yena, hayi ku tlhandlekela ndhuma ya Yeremiya. Kahle-kahle, Tihosi na Yeremia ta tatisana eka xiyenge lexikulu, yin’wana yi nghenisa leswi yin’wana yi swi siyaka. Tlhandla-kambirhi, ku na timhaka leti yelanaka, hi xikombiso, 2 Tihosi 24:18–25:30 na Yeremia 39:1-10; 40:7–41:10; 52:1-34. Mukhuva wa Xiyuda wu tiyisa leswaku Yeremiya a a ri mutsari wa Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi. Handle ko kanakana u sungule ku hlengeleta tibuku leti hinkwato eYerusalema, naswona swi tikomba onge buku ya vumbirhi yi hetiwe aEgipta kwalomu ka 580 B.C.E., tanihi leswi a kombetelaka eka swiendlakalo swa lembe rero emakumu ya rhekhodo ya yena. (2 Tih. 25:27) Tihosi to Sungula yi sungula matimu ya Israyele ku sukela eku heleni ka Samuel wa Vumbirhi ivi yi ma yisa eka 911 B.C.E., loko Yosafati a fa.—1 Tih. 22:50.

 4. Matimu ya misava ni vuyimburi swi tiyisa Tihosi to Sungula hi ndlela yihi?

⁴ Tihosi to Sungula yi kuma xivandla xa yona lexi faneleke enxaxamelweni wa tibuku ta Matsalwa layo Kwetsima, yi ri leyi amukeriwaka hi tibuku hinkwato. Ku tlula kwalaho, swiendlakalo leswi swi nga eka Tihosi to Sungula swi tiyisiwa hi matimu ya Egipta na Asiriya. Vuyimburi na byona byi seketela to tala ta tinhlamuselo leti nga ebukwini leyi. Hi xikombiso, eka 1 Tihosi 7:45, 46 hi hlaya leswaku a ku ri “etlhelweni ra Yordani . . . exikarhi ka Sukoti na Saretani” laha Hiramu a endleke swibye swa koporo swa tempele ya Solomoni kona. Vayimburi lava celaka exivandleni xa Sukoti ra khale va pfukule vumbhoni bya swilo leswi n’okaka kona.a Tlhandla-kambirhi, ku wisa erirhangwini ra tempele eKarnak (Thebes ra khale) ku tinyungubyisa hi ku hlasela ka Sheshonk (Xixaka) hosi leyi humaka aEgipta ka Yuda, leyi ku kombeteriweke eka yona eka 1 Tihosi 14:25, 26.b

 5. Hi byihi vumbhoni lebyi huhuteriweke lebyi kombisaka vutshembeki bya Tihosi to Sungula?

⁵ Tinhlamuselo ta vatsari van’wana va Bibele ni ku hetiseka ka vuprofeta swi seketela vutshembeki bya Tihosi to Sungula. Yesu u vulavule hi swiendlakalo leswi rhendzelaka Eliya ni noni ya Sarepta tanihi timhaka ta matimu. (Luka 4:24-26) Loko a vulavula hi Yohane Mukhuvuri, Yesu u te: “Hi yena Eliya loyi a faneleke ku ta.” (Mat. 11:13, 14) Laha Yesu a a kombetela eka vuprofeta bya Malakiya, loyi na yena a vulavuleke hi siku ra nkarhi lowu taka a ku: “Vonani, ndzi ta mi rhumela muprofeta Eliya, siku ra Yehova ri nga si ta, lerikulu, leri chavisaka.” (Mal. 4:5) Yesu nakambe u tiyise nxaxamelo wa Tihosi to Sungula hi ku kombetela eka leswi swi tsariweke ebukwini yoleyo malunghana na Solomoni kun’we ni nkosikazi ya le dzongeni.—Mat. 6:29; 12:42; ringanisa 1 Tihosi 10:1-9.

LESWI NGA ENDZENI KA TIHOSI TO SUNGULA

 6. Solomoni u ya exiluvelweni ehansi ka swiyimo swihi, naswona u va loyi a tiyisiweke swinene emfun’weni hi ndlela yihi?

⁶ Solomoni u va hosi (1:1–2:46). Rhekhodo ya Tihosi to Sungula yi sungula hi Davhida a ri kusuhi ni ku fa loko a ri karhi a tshinelela makumu ya ku fuma ka yena ka 40 wa malembe. N’wana wakwe wa jaha Adoniya, hi mpfuno wa Yowabu ndhuna ya mavuthu na Abiyatara muprista, va endla rhengu ro teka vuhosi. Muprofeta Nathani u tivisa Davhida hi leswi ivi a n’wi tsundzuxa hi ndlela leyi nga kongomangiki leswaku ana se u veke Solomoni ku va hosi eku feni ka yena. Hikwalaho Davhida u endla leswaku muprista Sadoki a tota Solomoni tanihi hosi, hambi loko vakhiri va ri karhi va tlangela ku tlhandlama ka Adoniya. Davhida sweswi u khutaza Solomoni ku tiya matimba ni ku tikombisa a ri wanuna ni ku famba etindleleni ta Yehova Xikwembu xa yena, laha endzhaku ka swona Davhida a faka ivi a lahliwa “emutini wa Davhida.” (2:10) Hi nkarhi lowu faneleke Solomoni u hlongola Abiyatara ivi a dlaya Adoniya na Yowabu vapfuxi va mpfilumpfilu. Endzhakunyana, Ximeyi wa dlayiwa loko a nga kombisi ku xixima lunghiselelo ra musa leri endleriweke ku tsetselela vutomi bya yena. Mfumo sweswi wu simekiwe hi laha ku tiyeke emavokweni ya Solomoni.

 7. I xikhongelo xihi xa Solomoni lexi Yehova a xi hlamulaka, naswona hi vuyelo byihi eka Israyele?

⁷ Vulawuri bya vutlhari bya Solomoni (3:1–4:34). Solomoni u vumba vuxaka bya vukati na Egipta hi ku teka n’wana wa Faro wa nhwanyana. U khongelela mbilu leyi yingisaka eka Yehova leswaku a ta avanyisa vanhu va Yehova hi ku twisisa. Hikwalaho ka leswi a nga komberiki vutomi byo leha kumbe rifuwo, Yehova u tshembisa ku n’wi nyika mbilu yo tlhariha ni ku twisisa kun’we ni rifuwo ni ku twala. Eku sunguleni ka ku fuma ka yena, Solomoni u kombisa vutlhari bya yena loko vavasati vambirhi va ta eka yena va lava n’wana la fanaka. Solomoni u lerisa vavanuna va yena a ku “pandzani hi le xikarhi n’wana la hanyaka” ivi mi avela hafu eka wansati un’wana ni un’wana. (3:25) Eka leswi manana wa xiviri u kombelela vutomi bya n’wana wa yena, a vula leswaku wansati lon’wana a nga n’wi teka. Xisweswo Solomoni u tiva manana la faneleke, naswona u kuma n’wana loyi. Hikwalaho ka vutlhari bya Solomoni lebyi a byi nyikiweke hi Xikwembu, Israyele hinkwaro ra humelela ivi ri tsaka ni ku sirheleleka. Vanhu lava humaka ematikweni layo tala va ta va ta twa marito ya yena ya vutlhari.

 8. (a) Solomoni u yi akisa ku yini tempele? Hlamusela swin’wana swa swivumbeko swa yona. (b) Hi wihi nongonoko wun’wana wo aka lowu a wu hetisisaka?

⁸ Tempele ya Solomoni (5:1–10:29). Solomoni u tsundzuka marito ya Yehova eka tata wa yena, Davhida: “N’wana wa wena, loyi ndzi nga ta n’wi veka ematshan’weni ya wena, exiluvelweni xa wena, hi yena la nga ta akela vito ra mina eyindlu.” (5:5) Hikwalaho Solomoni u lunghiselela leswi. Hiramu hosi ya Tiri u pfuna hi ku rhumela timhandzi ta kedari ni ta junipa leti humaka eLebanoni na hi ku nyikela vatirhi lava nga ni vutshila. Lava, kun’we ni vatirhi lava lerisiweke va Solomoni, va sungula ku tirha endlwini ya Yehova hi lembe ra vumune ra ku fuma ka Solomoni, hi lembe ra vu-480 endzhaku ka loko Vaisrayele va suke aEgipta. (6:1) Ku hava tihamula, swihloka, kumbe switirhisiwa swin’wana swa nsimbi leswi tirhisiwaka exivandleni xo aka, tanihi leswi maribye hinkwawo ma lunghisiwaka ni ku lulamisiwa endhawini ya maribye loko ma nga si tisiwa exivandleni xa tempele ya nhlengeletano. Ndhawu hinkwayo ya le ndzeni ya tempele, leyi xo sungula yi funengetiweke hi kedari emakhumbini ni timhandzi ta junipa efilorweni, endzhaku yi andlariwa hi ndlela yo xonga hi nsuku. Swifaniso swimbirhi swa tikerubimi swi endliwa hi mhandzi ya murhi wa mafurha, xin’wana ni xin’wana xi tlakuke tikhubiti ta khume (4,5 wa timitara) ni tikhubiti ta khume ku suka emakun’wini ya rimpiko ku ya emakun’wini ya rimpiko, naswona leti ti vekiwa ekamareni ra le ndzeni swinene. Tikerubimi tin’wana, kun’we ni swifaniso swa mirhi ya micindzu ni swiluva, swi namekiwa emakhumbini ya tempele. Eku heteleleni, endzhaku ka malembe ya nkombo ya ku tirha, tempele leyikulu ya hetiwa. Solomoni u ya emahlweni ni nongonoko wa yena wa ku aka: yindlu ya yena n’wini, Yindlu ya Xihlahla xa Lebanoni, Rikupakupa ra Tiphuphu, Rikupakupa ra Xiluvelo ni yindlu ya n’wana wa Faro wa nhwanyana. Nakambe u endla tiphuphu timbirhi letikulu ta koporo ta rikupakupa ra yindlu ya Yehova, lwandle ra koporo ra huvo ni magolonyi ya koporo, kun’we ni tisabelo ta koporo ni swibye swa nsuku.c

 9. I xikombiso xihi xa Yehova naswona i xikhongelo xihi xa Solomoni lexi funghaka ku tisiwa ka areka ya ntwanano?

⁹ Sweswi ku fike nkarhi wa leswaku vaprista va tisa areka ya ntwanano wa Yehova ivi va yi veka ekamareni ra le ndzeni swinene, Vuhlawulekisiso, ehansi ka timpampa ta tikerubimi. Loko vaprista va huma, ‘ku kwetsima ka Yehova ku tata yindlu ya Yehova,’ lerova vaprista va nga ha swi koti ku yima ni ku tirha. (8:11) Solomoni u katekisa bandlha ra Israyele, kutani a katekisa ni ku dzunisa Yehova. A nkhinsame hi matsolo naswona mavoko yakwe ya tlakuseriwe ematilweni, hi xikhongelo u pfumela leswaku tilo ra matilo ri nge n’wi aneti Yehova, ngopfu-ngopfu yindlu ya laha misaveni leyi a yi akeke. U khongelela leswaku Yehova a ta twa hinkwavo lava N’wi chavaka loko va khongelela endlwini leyi, ina, hambi a ri muluveri la humaka etikweni ra le kule, “leswaku matiko hinkwawo ya misava ma tiva vito ra wena, ma ku chava kukotisa tiko ra wena ra Israyele.”—8:43.

10. Hi xihi xitshembiso ni xitsundzuxo xa vuprofeta lexi Yehova a hlamulaka xikhongelo xa Solomoni ha xona?

¹⁰ Enkarhini wa nkhuvo wa masiku ya 14 lowu landzelaka, Solomoni u nyikela magandzelo ya tihomu ta 22 000 ni tinyimpfu ta 120 000. Yehova u byela Solomoni leswaku U twile xikhongelo xa yena ni leswaku U kwetsimisile tempele hi ku veka “vito ra [Yena] kona hi laha ku nga heriki.” Sweswi, loko Solomoni a famba hi ku lulama emahlweni ka Yehova, xiluvelo xa mfumo wa yena xi ta hambeta. Hambi swi ri tano, loko Solomoni ni vana vakwe lava n’wi landzelaka va tshika vugandzeri bya Yehova va tirhela swikwembu swin’wana, kutani, ku vula Yehova, “ndzi ta susa Israyele ehenhla ka tiko leri ndzi n’wi nyikeke rona, ndzi ta cukumeta kule na mina eYindlu leyi ndzi yi hlawuleleke vito ra mina; kutani Israyele u ta va xivuriso ni xihlekiso exikarhi ka matiko hinkwawo. Loko yi ri Yindlu leyi [yi ta va tinhulu ta marhumbi].”—9:3, 7, 8.

11. Rifuwo ni vutlhari bya Solomoni swi va leswikulu ku fika kwihi?

¹¹ Swi tekele Solomoni malembe ya 20 ku heta tiyindlu timbirhi, yindlu ya Yehova ni yindlu ya hosi. Sweswi u ya emahlweni a aka miti yo tala eku fumeni ka yena hinkwako, kun’we ni swikepe swo swi tirhisela ku xaviselana ha swona ni matiko ya le kule. Hosi ya xisati ya le Xeba xisweswo yi twa ta vutlhari lebyikulu lebyi Yehova a byi nyikeke Solomoni, kutani u ta eku n’wi ringa hi swivutiso leswi pfilunganyaka. Endzhaku ka ku n’wi twa ni ku vona ku humelela ni ntsako wa vanhu va yena, u ri: “A va ndzi byelanga hafu ya swona.” (10:7) Loko Yehova a ya emahlweni ni ku kombisa rirhandzu eka Israyele, Solomoni u “tlula tihosi hinkwato ta misava hi rifuwo ni vutlhari.”—10:23.

12. (a) Solomoni u hluleka eka yini, naswona hi tihi timbewu ta nkwetlembetano leti sungulaka ku humelela? (b) Ahiya u profeta yini?

¹² Ku pfumala ku tshembeka ni rifu ra Solomoni (11:1-43). Ku hambana ni xileriso xa Yehova, Solomoni u teka vasati vo tala lava humaka eka tinxaka tin’wana—vavasati va 700 ni tihlantswa ta 300. (Deut. 17:17) Mbilu ya yena ya hambukisiwa leswaku a tirhela swikwembu swin’wana. Yehova u n’wi byela leswaku mfumo wu ta susiwa eka yena, hayi esikwini ra yena, kambe esikwini ra n’wana wakwe. Kambe ke, xiyenge xa mfumo, rixaka rin’we ku tlhandlekela eka Yuda, ri ta fumiwa hi majaha ya Solomoni. Xikwembu xi sungula ku pfuxa vapfukeri va Solomoni ematikweni ya le kusuhi, naswona Yerobuwamu wa rixaka ra Efrayimi na yena wa titlakusa a lwisana ni hosi. Muprofeta Ahiya u byela Yerobuwamu leswaku u ta va hosi ehenhla ka tinxaka ta khume ta Israyele, naswona Yerobuwamu u balekela aEgipta hikwalaho ka vutomi bya yena. Solomoni wa fa endzhaku ka ku fuma 40 wa malembe, naswona Rhobuwamu n’wana wa yena wa mufana u va hosi elembeni ra 997 B.C.E.

13. Ku avana ku humelerisa ku yini emfun’weni loko Rhobuwamu a sungula ku fuma ka yena, naswona Yerobuwamu u ringeta ku sirhelela vuhosi byakwe hi ndlela yihi?

¹³ Mfumo wu avana (12:1–14:20). Yerobuwamu u vuya hi le Egipta ivi a tlhandluka ni vanhu ku ya kombela Rhobuwamu ku ntshunxiwa eka mindzhwalo hinkwayo leyi Solomoni a yi vekeke ehenhla ka vona. Hi ku yingisa majaha ematshan’wini ya xitsundzuxo xa vutlhari xa vakulukumba eIsrayele, Rhobuwamu u andzisa mimpingu. Israyele ri pfuxa nxandzuko naswona ri endla Yerobuwamu hosi ehenhla ka tinxaka ta khume ta le n’walungwini. Rhobuwamu, a sele na Yuda na Benjamini ntsena, u hlengeleta vuthu ku ya lwisana ni vaxandzuki, kambe hi xileriso xa Yehova wa tlhela. Yerobuwamu u aka Xikeme tanihi ntsindza wa yena, kambe wa ha titwa a nga sirhelelekanga. U chava leswaku vanhu va ta tlhelela eYerusalema ku ta gandzela Yehova ni leswaku va ta ta ehansi ka Rhobuwamu nakambe. Leswaku a sivela leswi, u simeka marhole mambirhi ya nsuku, rin’wana le Dani naswona rin’wana eBethele, naswona leswaku a kongomisa vugandzeri, u hlawula vaprista, hayi lava humaka erixakeni ra Levhi, kambe lava humaka exikarhi ka vanhu ntsena.d

14. Hi xihi xitsundzuxo xa vuprofeta lexi twarisiwaka ku lwisana ni yindlu ya Yerobuwamu, naswona i makhombo wahi lama sungulaka?

¹⁴ Loko Yerobuwamu a nyikela magandzelo ealtarini eBethele, Yehova u rhumela muprofeta ku ya n’wi tsundzuxa leswaku U ta simeka hosi leyi humaka enxaxamelweni wa Davhida, leyi vuriwaka Yosiyasi, loyi a nga ta teka goza ra matimba a lwisana ni altari leyi ya vugandzeri bya mavunwa. Tanihi xikombiso, altari endzhaku yi handzuka hi le xikarhi kwalaho. Muprofeta hi byakwe endzhaku u dlayiwa hi nghala hikwalaho ko pfumala ku yingisa xiletelo xa Yehova xa ku ka a nga dyi kumbe ku nwa loko a ri entirhweni wakwe. Nhlomulo sweswi wu sungula ku hlasela yindlu ya Yerobuwamu. N’wana wakwe wa fa tanihi ku avanyisa loku humaka eka Yehova, naswona Ahiya muprofeta wa Xikwembu u vhumba leswaku yindlu ya Yerobuwamu yi ta susiwa hi laha ku heleleke hikwalaho ka xidyoho xa yena lexikulu eku simekeni ka swikwembu swo hemba eIsrayele. Endzhaku ka ku fuma malembe ya 22, Yerobuwamu wa fa, naswona n’wana wakwe Nadabu u va hosi ematshan’wini yakwe.

15. Hi swihi swiendlakalo leswi humelelaka enkarhini wa ku fuma ka tihosi tinharhu leti landzelaka eYuda?

¹⁵ EYuda: Rhobuwamu, Abiyama na Asa (14:21–15:24). Sweswi, ehansi ka Rhobuwamu, Yuda nakambe ri endla leswo biha emahlweni ya Yehova, ri tirhisa vugandzeri bya swifaniso. Hosi ya Egipta ya hlasela ivi yi rhwala ro tala ra rifuwo ra tempele. Endzhaku ka ku fuma malembe ya 17, Rhobuwamu wa fa, naswona n’wana wa yena Abiyama u va hosi. Na yena u ya emahlweni a dyohela Yehova, kutani wa fa endzhaku ka ku fuma malembe manharhu. Asa n’wana wakwe sweswi wa fuma, naswona hi laha ku hambaneke, u tirhela Yehova hi mbilu leyi heleleke ivi a susa swifaniso leswi thyakeke etikweni. Ku ni nyimpi ya nkarhi na nkarhi exikarhi ka Israyele na Yuda. Asa u kuma mpfuno lowu humaka eSiriya, naswona Israyele ri sindzisiwa ku tlhentlha. Asa u fuma 41 wa malembe naswona u tlhandlamiwa hi Yosafati n’wana wakwe wa jaha.

16. Hi swihi swiendlakalo leswi nga lawulekiki leswi sweswi swi humelelaka eIsrayele, naswona hikwalaho ka yini?

¹⁶ EIsrayele: Nadabu, Baaxa, Ela, Zimri, Tibini, Omri na Akabu (15:25–16:34). Vona ntshungu lowo biha swonghasi! Baaxa u dlaya Nadabu endzhaku ka loko a fume malembe mambirhi ntsena ivi a hetelela hi ku dlaya yindlu hinkwayo ya Yerobuwamu. U hambeta ni vugandzeri byo hemba ni ku lwisana na Yuda. Yehova u vhumba leswaku U ta herisa yindlu ya Baaxa, hi laha a endleke ha kona hi ya Yerobuwamu. Endzhaku ka ku fuma ka Baaxa ka 24 wa malembe, u tlhandlamiwa hi n’wana wa yena Ela, loyi a dlayiwaka malembe mambirhi endzhaku hi nandza wa yena Zimri. Hi ku hatlisa loko a tshama exiluvelweni, Zimri u dlaya yindlu hinkwayo ya Baaxa. Loko vanhu va swi twa, va endla Omri, ndhuna ya mavuthu, hosi ivi va tlhandluka va ya lwisana na Tirisa, ku nga ntsindza wa Zimri. Loko a vona leswaku hinkwaswo swi lahlekile, Zimri u hisa yindlu ya hosi a ri endzeni ka yona, leswaku a fa. Sweswi Tibini u ringeta ku fuma tanihi hosi leyi kanetaka, kambe endzhaku ka nkarhi valandzeri va Omri va n’wi hlula ivi va n’wi dlaya.

17. (a) Ku fuma ka Omri ku xiyeka ha yini? (b) Ha yini vugandzeri bya ntiyiso byi ehlela ehansi swinene enkarhini wa ku fuma ka Akabu?

¹⁷ Omri u xava ntshava ya Samariya ivi a aka kona muti wa Samariya. U famba hi tindlela hinkwato ta Yerobuwamu, a tshohokisa Yehova hi vugandzeri bya swifaniso. Entiyisweni, wa nyanya eka hinkwavo lavan’wana lava n’wi rhangeleke. Endzhaku ka ku fuma 12 wa malembe, wa fa naswona Akabu n’wana wakwe u va hosi. Akabu u tekana na Yezabele, n’wana wa hosi ya Sidoni, naswona endzhaku u simekela Baal altari le Samariya. U tlula hinkwavo lava n’wi rhangeleke hi vubihi. Hi le nkarhini lowu laha Hiele wa le Bethele a tlhelaka a aka muti wa Yeriko hi ku koxa vutomi bya mativula ya yena ya mufana ni rikotsa ra yena ra mufana. Vugandzeri bya ntiyiso byi le hansi ngopfu.

18. Hi xihi xitiviso lexi Eliya a sungulaka ntirho wa yena wa vuprofeta eIsrayele ha xona, naswona u kombisa xivangelo xa xiviri xa makhombo ya Israyele hi ndlela yihi?

¹⁸ Ntirho wa Eliya wa vuprofeta eIsrayele (17:1–22:40). Hi ku anghwetla murhumiwa la humaka eka Yehova wa humelela exivonweni. I Eliya wa Mutixibe.e Leswi hlamarisaka hakunene i nhlamuselo ya yena yo sungula leyi yaka eka Hosi Akabu leyi nge: “Yehova, Xikwembu xa Israyele, loyi ndzi yimaka emahlweni ka yena, wa hanya! Malembe lawa ku nga ka ku nga vi na mpfula ni mberha loko ku nga ri hi rito ra mina.” (17:1) Hi xitshuketa, Eliya u rhurhela enkoveni lowu nga exitsungeni lexi nga evuxeni ka Yordani hi ku kongomisiwa hi Yehova. Ku ni dyandza eIsrayele, kambe mawukuwuku ma tisa swakudya eka Eliya. Loko xinambyana xa le nkoveni xi oma, Yehova u rhumela muprofeta wa yena ku ya tshama eSarepta le Sidoni. Hikwalaho ka vunene bya noni eka Eliya, Yehova hi singita u n’wi hlayisela mphakelo wuntsongo wa mapa ni mafurha leswaku yena ni n’wana wakwe wa xinuna va nga fi hi ndlala. Endzhakunyana n’wana wa vabya ivi a fa, kambe hi xikombelo xa Eliya Yehova u pfuxa n’wana. Kutani ke, hi lembe ra vunharhu ra dyandza, Yehova u rhumela Eliya eka Akabu nakambe. Akabu u hehla Eliya hi ku tisa ku avana eIsrayele, kambe Eliya hi xivindzi u ri eka Akabu: “Hi wena ni yindlu ya tata wa wena” hikwalaho ka ku landzela Vabaal.—18:18.

19. Mphikamakaneta ya vukwembu yi vekisiwa ku yini erivaleni, naswona vukulukumba bya Yehova byi kombisiwa hi ndlela yihi?

¹⁹ Eliya u byela Akabu ku hlengeleta vaprofeta hinkwavo va Baal eNtshaveni ya Karmele. A swi nge he koteki ku yima emianakanyweni mimbirhi. Ku vekiwa mphikamakaneta erivaleni: Yehova u lwisana na Baal! Emahlweni ka vanhu hinkwavo, vaprista va Baal va 450 va lunghiselela nkuzi, va yi veka etihunyini ealtarini, ivi va khongelela leswaku ndzilo wu ehla kutani wu hisa gandzelo. Ku sukela nimixo ku ya fikela ninhlikanhi, va huwelela swa hava eka Baal, exikarhi ka ku hlekula loku humaka eka Eliya. Va huwelela ni ku titsemelela, kambe ku hava nhlamulo! Ku ya emahlweni, muprofeta loyi a nga un’we, ku nga Eliya, u aka altari hi vito ra Yehova ivi a lunghiselela tihunyi ni nkuzi leswaku ku endliwa gandzelo. U endla leswaku vanhu va tsakamisa gandzelo ni tihunyi makhamba manharhu hi mati, kutani endzhaku a khongela eka Yehova a ku: “Ndzi hlamule, Yehova, ndzi hlamule! Tiko leri ri ta tiva leswaku wena Yehova u Xikwembu [xa ntiyiso].” Kwalaho, ndzilo wa ehla wu huma etilweni, wu hisa gandzelo, tihunyi, maribye ya altari, ntshuri ni mati. Loko vanhu hinkwavo va swi vona, hi ku anghwetla va wa hi mimombo ya vona ivi va ku: “Xikwembu [xa ntiyiso] i Yehova! Xikwembu [xa ntiyiso] i Yehova!” (18:37, 39) Vaprofeta va Baal va fa! Eliya hi byakwe u khathalela ku dlaya, leswaku ku nga vi na un’we la ponaka. Endzhaku Yehova u va nisela mpfula, a herisa dyandza eIsrayele.

20. (a) Yehova u humelerisa ku yini eka Eliya le Horebe, naswona i vuleteri ni ku chavelela kwihi leswi A swi nyikelaka? (b) Hi xihi xidyoho ni vugevenga leswi swi endliwaka hi Akabu?

²⁰ Loko mahungu ya ku tsongahatiwa ka Baal ya fika eka Yezabele, u lava ku endla leswaku Eliya a dlayiwa. Hi ku chava, u balekela emananga a ri ni nandza wa yena, naswona Yehova u n’wi kongomisa eHorebe. Kwalaho Yehova u humelela eka yena—doo, hayi hi ndlela leyi vonekaka exidzedzeni kumbe eku tsekatsekeni ka misava kumbe endzilweni, kambe hi “mpfumawulonyana lowo nandziha.” (19:11, 12) Yehova u n’wi byela ku tota Hazayele tanihi hosi ya Siriya, Yehu tanihi hosi ehenhla ka Israyele na Elixa tanihi muprofeta ematshan’wini yakwe. U chavelela Eliya hi mahungu ya leswaku 7 000 eIsrayele a va nkhinsamanga eka Baal. Eliya u kongoma eku toteni ka Elixa hi ku lahlela nguvu yakwe yo hlawuleka ehenhla ka yena. Akabu sweswi u hlula tinyimpi timbirhi ehenhla ka Vasiriya kambe a soriwa hi Yehova hikwalaho ko endla ntwanano ni hosi ya vona ematshan’wini yo yi dlaya. Kutani ku ta mhaka ya Naboto, loyi Akabu a navelaka nsimu yakwe ya vhinya. Yezabele u endla leswaku Naboto a lumbetiwa hi vumbhoni byo hemba ni ku dlayiwa leswaku Akabu a ta teka nsimu ya vhinya. Vona vugevenga lebyi nga rivalelekiki swonghasi!

21. (a) I ku avanyisiwa kwihi loku Eliya a ku tivisaka ehenhleni ka Akabu ni yindlu yakwe ni le ka Yezabele? (b) Hi byihi vuprofeta lebyi hetisekaka eku feni ka Akabu?

²¹ Nakambe Eliya wa humelela. U byela Akabu leswaku laha Naboto a feleke kona, timbyana ti ta nantswetela ngati ya yena, ni leswaku yindlu yakwe yi ta heriseriwa makumu tanihi letiya ta Yerobuwamu na Baaxa. Timbyana ti ta dya Yezabele ensin’wini ya Yizriyele. “Kunene a ku vanga na hosi kukotisa Akabu la tixaviseke ku endla leswo biha emahlweni ka Yehova, hikuva Yezabele, nsati wa yena, a a n’wi kucetela.” (21:25) Hambi swi ri tano, hikwalaho ka leswi Akabu a titsongahataka loko a twa marito ya Eliya, Yehova u vula leswaku khombo ri nge ti emasikwini ya yena kambe emasikwini ya n’wana wa yena. Akabu sweswi u hlangana na Yosafati, hosi ya Yuda, enyimpini yo lwa na Siriya, naswona ku hambana ni xileriso xa muprofeta wa Yehova Mikaya, va ya enyimpini. Akabu wa fa hikwalaho ka timbanga leti a ti kumeke enyimpini. Loko kalichi rakwe ri hlantswiwa exidziveni xa Samariya, timbyana ti nantswa ngati yakwe, hi laha Eliya a profeteke ha kona. Akaziya n’wana wakwe u va hosi ya Israyele ematshan’wini ya yena.

22. I yini lexi funghaka ku fuma ka Yosafati eYuda na Akaziya eIsrayele?

²² Yosafati a fuma eYuda (22:41-54). Yosafati, loyi a fambeke na Akabu eku lweni na Siriya, wa tshembeka eka Yehova ku fana na Asa tata wa yena, kambe u hluleka ku herisa switsunga swa vugandzeri bya mavunwa hi laha ku heleleke. Endzhaku ka ku fuma malembe ya 25, wa fa, naswona Yehoramu n’wana wakwe u va hosi. En’walungwini, le Israyele, Akaziya u landzela eminkondzweni ya tata wakwe, a tshohokisa Yehova hi vugandzeri bya yena bya Baal.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

23. I xitiyisekiso ni xikhutazo xihi lexi Tihosi to Sungula yi xi nyikelaka malunghana ni xikhongelo?

²³ Mpfuno lowukulu wu fanele ku kumiwa eka vuleteri bya Xikwembu lebyi nga eka Tihosi to Sungula. Xo sungula, xiya mhaka ya xikhongelo, leyi hakanyingi yi humelelaka ebukwini leyi. Solomoni, loko a langutane ni vutihlamuleri lebyikulu bya vuhosi eIsrayele, u khongele eka Yehova hi ku titsongahata ku fana ni n’wana. U kombele vutlhari ni mbilu leyi yingisaka ntsena, kambe ku tlhandlekela eka vutlhari hi mpimo lowukulu, Yehova u tlhele a n’wi nyika rifuwo ni ku twala. (3:7-9, 12-14) Onge namuntlha hi nga va ni ku tiyiseka ka leswaku swikhongelo swa hina swa ku titsongahata swa vutlhari ni vukongomisi entirhweni wa Yehova swi ta hlamuriwa! (Yak. 1:5) Onge minkarhi hinkwayo hi nga khongela hi ku hiseka swi huma embilwini, hi ku tlangela loku enteke ka vunene hinkwabyo bya Yehova, hi laha Solomoni a endleke ha kona eku nyikeriweni ka tempele! (1 Tih. 8:22-53) Onge minkarhi hinkwayo swikhongelo swa hina swi nga va ni mfungho wa ku tshemba ni ku titshega loku heleleke hi Yehova, hi laha swikhongelo swa Eliya hi nkarhi wa ndzingo swi endleke ha kona ni loko a langutane ni tiko leri gandzelaka mademona! Yehova u lunghiselela lava va n’wi lavaka hi xikhongelo hi ndlela yo hlamarisa.—1 Tih. 17:20-22; 18:36-40; 1 Yoh. 5:14.

24. Hi swihi swikombiso leswi tsundzuxaka leswi vekiweke eka Tihosi to Sungula, naswona hikwalaho ka yini, ngopfu-ngopfu valanguteri va fanele ku swi xiya?

²⁴ Nakambe, hi fanele ku tsundzuxiwa hi swikombiso swa lava va nga titsongahatangiki emahlweni ka Yehova. I ndlela muni yonghasi leyi ‘Xikwembu xi lwisanaka ni vatikurisi vo tano’ ha yona! (1 Pet. 5:5) A ku ri na Adoniya, loyi a anakanyeke leswaku a nga tlula nhlawulo wa Yehova wa le tilweni (1 Tih. 1:5; 2:24, 25); Ximeyi, loyi a ehleketeke leswaku a nga tlula mindzilakana ivi a vuya nakambe (2:37, 41-46); Solomoni emalembeni ya yena ya le ndzhakunyana, loyi ku pfumala ka yena ku yingisa ku tiseke vakaneti lava humaka eka Yehova (11:9-14, 23-26) ni tihosi ta Israyele, leti vugandzeri bya tona bya mavunwa byi tikombeke byi ri ni khombo (13:33, 34; 14:7-11; 16:1-4). Ku tlula kwalaho, a ku ri na Yezabele la navelaka hi ndlela yo biha, matimba lama susumetaka exiluvelweni xa Akabu, loyi xikombiso xa yena xo biha lexi dumeke xi tirhisiweke gidi ra malembe endzhaku eku tsundzuxeni ka bandlha ra le Tiyatira: “Kambe ku ni lexi u ndzi vilerisaka ha xona: Hileswaku u tshike Yezabele wansati loyi a tivulaka muprofeta a ya emahlweni ni mintirho ya yena, kasi u kucetela ni ku hambukisa malandza ya mina ku endla vuoswi ni ku dya swakudya leswi humeseriweke swikwembu swa hava.” (Nhlav. 2:20) Valanguteri va fanele ku hlayisa mabandlha ya basile ni ku ntshunxeka eka minkucetelo hinkwayo leyi fanaka ni ya Yezabele!—Ringanisa Mintirho 20:28-30.

25. Hi byihi vuprofeta bya Tihosi to Sungula lebyi byi veke ni ku hetiseka loku xiyekaka, naswona ku byi tsundzuka ku nga hi pfunisa ku yini namuntlha?

²⁵ Matimba ya Yehova ya vuprofeta ya kombisiwe khwatsi eku hetisekeni ka vuprofeta byo tala lebyi nyikeriweke eka Tihosi to Sungula. Hi xikombiso, ku ni ku vhumba loku xiyekaka, loku ku endliweke malembe lama tlulaka 300 ka ha ri emahlweni, leswaku Yosiyasi a a ta va yena loyi a a ta handzula altari ya Yerobuwamu hi le xikarhi le Bethele. Yosiyasi u swi endlile! (1 Tih. 13:1-3; 2 Tih. 23:15) Hambi swi ri tano, lexi xiyekaka ngopfu i vuprofeta lebyi yelanaka ni yindlu ya Yehova, leyi akiweke hi Solomoni. Yehova u byele Solomoni leswaku ku wela eka swikwembu swa mavunwa a swi ta tisa ku susiwa ka Israyele hi Yehova evuandlalweni bya misava ni ku cukumeta ka Yena yindlu leyi A yi kwetsimiseleke vito ra yena emahlweni ka Yena. (1 Tih. 9:7, 8) Eka 2 Tikronika 36:17-21 hi hlaya ndlela leyi vuprofeta lebyi byi tikombeke byi ri ntiyiso ha yona hi laha ku heleleke. Ku tlula kwalaho, Yesu u kombe leswaku tempele ya le ndzhakunyana leyi akiweke hi Heroda Lonkulu exivandleni lexi fanaka a yi ta tokota ku lovisiwa loku fanaka naswona hikwalaho ka xivangelo lexi fanaka. (Luka 21:6) Nakambe leswi swi tikombe swi ri ntiyiso swonghasi! Hi fanele ku tsundzuka makhombo lawa ni xivangelo xa wona, naswona ya fanele ku hi tsundzuxa ku famba etindleleni ta Xikwembu xa ntiyiso minkarhi hinkwayo.

26. Hi xihi xivono xa le mahlweni lexi nyanyulaka xa tempele ni Mfumo wa Yehova lexi xi nyikeriweke eka Tihosi to Sungula?

²⁶ Hosi ya xisati ya Xeba yi te yi huma hi le tikweni ra yona ra le kule ku ta hlamala vutlhari bya Solomoni, ku humelela ka vanhu vakwe ni ku twala ka mfumo wa yena, ku katsa ni yindlu leyikulu ya Yehova. Hambi swi ri tano, hambi a ri Solomoni u pfumerile eka Yehova a ku: “Matilo ya matilo a ma ku aneri; xana-ke eYindlu leyi ndzi akeke yona a hi yintsongo ku tlurisa xana?” (1 Tih. 8:27; 10:4-9) Kambe malembe xidzana endzhakunyana Kriste Yesu u hetisise ntirho wa moya wo aka ngopfu-ngopfu lowu yelanaka ni ku pfuxetiwa ka vugandzeri bya ntiyiso etempeleni leyikulu ya moya ya Yehova. (Vahev. 8:1-5; 9:2-10, 23) Eka loyi, la tlulaka Solomoni, xitshembiso xa Yehova i xa ntiyiso: “Ndzi ta tiyisa xiluvelo xa vuhosi bya wena henhla ka Israyele hi masiku.” (1 Tih. 9:5; Mat. 1:1, 6, 7, 16; 12:42; Luka 1:32) Tihosi to Sungula yi nyikela xivono xa le mahlweni lexi nyanyulaka xa ku kwetsima ka tempele ya Yehova ya moya ni xa ku humelela, ku khana ni ku tsaka loku nyanyulaka eka hinkwavo lava taka ku ta hanya ehansi ka vulawuri bya vutlhari bya Mfumo wa Yehova ha Kriste Yesu. Ku tlangela ka hina ntikelo wa vugandzeri bya ntiyiso ni lunghiselelo leri hlamarisaka ra Yehova ra Mfumo wa yena hi Mbewu ku ya emahlweni ku kula!

[Tinhlamuselo ta le hansi]