Glosario Dagiti Termino ti Biblia

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U Z

A

• Ab.

  Nagan ti maika-5 a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maika-11 a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Hulio agingga iti tengnga ti Agosto. Saan a nadakamat daytoy a nagan iti Biblia; natukoy laeng kas “ti maikalima a bulan.” (Nu 33:38; Esd 7:9)​—Kitaem ti App. B15.

• Abib.

  Ti orihinal a nagan ti umuna a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikapito a bulan iti sekular a kalendario. Kaipapananna ti “Berde a Dawdawa (ti Bukbukel)” ken mangrugi iti tengnga ti Marso agingga iti tengnga ti Abril. Naawagan dayta iti Nisan kalpasan ti panagsubli dagiti Judio manipud Babilonia. (De 16:1)​—Kitaem ti App. B15.

• Acaya.

  Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, daytoy ti Romano a probinsia ti makin-abagatan a Grecia a ti Corinto ti kabeserana. Sakup ti Acaya ti intero a Peloponnese ken ti makintengnga a paset ti Grecia. (Ara 18:12)​—Kitaem ti App. B13.

• Adar.

  Nagan ti maika-12 a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maika-6 a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Pebrero agingga iti tengnga ti Marso. (Est 3:7)​—Kitaem ti App. B15.

• Adigi.

  Sitatakder a teddek wenno poste, wenno aniaman nga umasping iti dayta. Naibangon ti dadduma nga adigi kas panglaglagip kadagiti naisangsangayan nga aramid wenno pasamak. Nausar dagita iti templo ken kadagiti naarian a pasdek nga inaramid ni Solomon. Nangibangon dagiti pagano kadagiti sagrado nga adigi mainaig iti palso a relihionda, ket adda dagiti tiempo a tinulad dayta dagiti Israelita. (Uk 16:29; 1Ar 7:21; 14:23)​—Kitaem ti PANNAKAULO.

• Agdamdamili.

  Agar-aramid kadagiti pila a banga, pinggan, ken dadduma pay a pagkargaan. Literal nga “agporporma” ti kaipapanan ti Hebreo a sao para iti agdamdamili. Ti autoridad ti agdamdamili a mangporma iti pila ket masansan a nausar a mangiladawan iti kalintegan ni Jehova a mangituray iti tunggal tao ken nasion.​—Isa 64:8; Ro 9:21.

• Ajenjo.

  Nadumaduma a nakatangtangken a mula a napait unay ti ramanna ken nakasangsanger ti angotna. Ti ajenjo ket piguratibo a nausar iti Biblia a mangtukoy kadagiti nasaem nga epekto ti immoralidad, pannakaadipen, kinaawan hustisia, ken apostasia. Iti Apocalipsis 8:11, tukoyen ti “ajenjo” ti napait ken makasabidong a substansia, a maawagan met iti absinthe.​—De 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7.

• Alabastro.

  Nagan ti bassit a pagkargaan ti bangbanglo a naaramid iti bato a masarakan iti asideg ti Alabastron, Egipto. Masansan a nailet ti tengnged dagitoy a pagkargaan a mabalin a sullatan tapno saan a sumngaw ti nangina a bangbanglo a nagyanna. Idi agangay, naawagan ti mismo a bato iti Alabastro.​—Mr 14:3.

• Alamot.

  Termino iti musika a kaipapananna ti “Babbalasang; Agtutubo a Babbai,” a mabalin a tumukoy kadagiti soprano a boses ti agtutubo a babbai. Nalabit nausar daytoy kas pagilasinan a nangato ti tono ti maysa a piesa ti musika wenno pannakatokarna.​—1Cr 15:20; Sal 46:Sup.

• Aldaw ti Panangabbong.

  Ti kapatgan a nasantuan nga aldaw para kadagiti Israelita, a naawagan met iti Yom Kippur (manipud iti Hebreo a yohm hak·kip·pu·rimʹ, “aldaw ti panangabbong”), a naangay iti Etanim 10. Daytoy laeng ti aldaw ti tawen a sumrek ti nangato a padi iti Kasasantuan a paset ti tabernakulo ken templo idi agangay. Idatagna sadiay ti dara dagiti daton para kadagiti basolna, basol ti dadduma a Levita, ken basol dagiti umili. Tiempo daytoy ti nasantuan a panagtataripnong ken panagayunar, maysa met daytoy a sabbath, tiempo a panangisardeng iti regular a trabaho.​—Le 23:27, 28.

• Aldaw ti Panangukom.

  Espesipiko nga aldaw, wenno tiempo, inton panungsungbaten ti Dios dagiti grupo, nasion, wenno ti sangatauan. Mabalin a tiempo daytoy a mapapatay dagidiay naukom a matay, wenno mangted iti gundaway a maisalakan ti dadduma ken maaddaanda iti biag nga agnanayon. Imbaga ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna nga addanto “Aldaw ti Panangukom” para kadagiti sibibiag ken kadagiti natayen iti napalabas.​—Mt 12:36.

• Alfa ken Omega.

  Nagan ti umuna ken maudi a letra iti Griego nga alpabeto; namitlo a nausar daytoy a sasao iti Apocalipsis kas titulo ti Dios. Kadagitoy a konteksto, agpapada a kaipapananda “ti umuna ken ti maudi” ken “ti pangrugian ken ti pagpatinggaan.”​—Apo 1:8; 21:6; 22:13.

• Altar.

  Nangato nga estruktura wenno plataporma a naaramid iti daga, batbato, dadakkel a batbato, wenno kayo a nakalupkopan iti metal a pakaidatagan dagiti daton wenno insienso para iti panagdaydayaw. Iti umuna a siled ti tabernakulo ken ti templo, adda bassit a “balitok nga altar” a pakaidatagan ti insienso. Naaramid daytoy iti kayo a nakalupkopan iti balitok. Adda dakdakkel a “gambang nga altar” para kadagiti daton a mapuoran iti ruar ti paraangan. (Ex 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Ar 6:20; 2Cr 4:1; Lu 1:11)​—Kitaem ti App. B5 ken B8.

• Amen.

  “Sapay koma,” wenno “sigurado.” Nagtaud daytoy iti Hebreo a puon a balikas nga ʼa·manʹ, a kaipapananna ti “agbalin a matalek, mapagtalkan.” Naibaga ti “Amen” kas pananganamong iti sapata, kararag, wenno sasao. Iti Apocalipsis, nausar daytoy kas titulo ni Jesus.​—De 27:26; 1Cr 16:36; Apo 3:14.

• Anak ni David.

  Sasao a masansan a tumukoy ken Jesus, a mangipaganetget nga isu ti Agtawid iti tulag ti Pagarian a matungpal iti maysa kadagiti kaputotan ni David.​—Mt 12:23; 21:9.

• Anak ti tao.

  Sasao nga agarup 80 a daras a nadakamat kadagiti Ebanghelio. Tumukoy daytoy ken Jesu-Kristo ken ipakitana a babaen ti pannakayanakna iti lasag, nagbalin a tao, saan ket nga espiritu a parsua a naglasag kas tao. Ipasimudaag met daytoy a sasao a tungpalento ni Jesus ti padto iti Daniel 7:13, 14. Iti Hebreo a Kasuratan, nausar daytoy a sasao para kada Ezekiel ken Daniel, a mangipakita iti nagdumaan dagitoy a pannakangiwat a tattao ken ti Dios a nagtaudan ti mensaheda.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Anghel.

  Nagtaud iti Hebreo a mal·ʼakhʹ ken Griego nga agʹge·los. Agpada a “mensahero” ti literal a kaipapananda ngem naipatarus kas “anghel” no tumukoy kadagiti espiritu a mensahero. (Ge 16:7; 32:3; San 2:25; Apo 22:8) Dagiti anghel ket mannakabalin nga espiritu a parsua, a nabayagen a pinarsua ti Dios sakbay ti pannakaparsua ti tao. Natukoyda met iti Biblia kas ‘pinullo a ribu a nasantuan nga anghel,’ “annak ti Dios,” ken “dagiti bituen ti agsapa.” (De 33:2; Job 1:6; 38:7) Saanda a naaramid nga addaan iti abilidad nga agpaadu no di ket indibidual a naparsuada. Nasurok a sangagasut a milion ti bilangda. (Da 7:10) Ipasimudaag ti Biblia nga adda personal a naganda ken nagduduma ti personalidadda, ngem sipapakumbaba nga agkedkedda a maidaydayaw, ken saan pay ketdi a kayat ti kaaduan kadakuada nga ibaga ti naganda. (Ge 32:29; Lu 1:26; Apo 22:8, 9) Nagduduma ti ranggoda ken naikkanda iti nagduduma nga akem, a pakairamanan ti panagserbi iti sanguanan ti trono ni Jehova, panangidanon kadagiti mensahena, panangtulong kadagiti adipen ni Jehova ditoy daga, panangipakat kadagiti panangukom ti Dios, ken panangsuporta iti pannakaikasaba ti naimbag a damag. (2Ar 19:35; Sal 34:7; Lu 1:30, 31; Apo 5:11; 14:6) Iti masanguanan, tulongandanto ni Jesus iti gubat ti Armagedon.​—Apo 19:14, 15.

• Annak ni Aaron.

  Dagiti kaputotan ni Aaron nga apoko ni Levi. Napili ni Aaron kas umuna a nangato a padi iti Mosaiko a Linteg. Dagiti annak ni Aaron ti nangaramid iti annongen dagiti papadi iti tabernakulo ken iti templo.​—1Cr 23:28.

• Antikristo.

  Ti Griego a termino para iti daytoy ket dua ti kaipapananna. Tumukoy iti anti, wenno bumusbusor ken, Kristo. Mabalin met a tumukoy iti saan a pudpudno a Kristo, a mangal-ala iti akem ni Kristo. Maitutop a maawagan iti antikristo ti amin a tattao, organisasion, wenno grupo nga agkunkuna nga irepresentarda ni Kristo wenno ibagbagada nga isuda ti Mesias wenno busbusorenda ni Kristo ken dagiti adalanna.​—1Jn 2:22.

• Apagkapullo.

  Apagkasangapulo, wenno 10 a porsiento, a maited wenno maibayad, nangruna para kadagiti narelihiosuan a panggep. (Mal 3:10; De 26:12; Mt 23:23) Iti Mosaiko a Linteg, ti apagkapullo iti apit ti daga ken ti apagkapullo iti bilang dagiti taraken ken arban ket tinawen a maited kadagiti Levita a pangsuporta kadakuada. Ited dagiti Levita ti apagkapullo daytoy nga apagkapullo kadagiti papadi a kaputotan ni Aaron tapno masuportaran ti panagserbida. Adda met dadduma pay a maited nga apagkapullo. Saan a maipaannurot kadagiti Kristiano ti panangted iti apagkapullo.

• Apostasia.

  Daytoy a termino iti Griego (a·po·sta·siʹa) ket nagtaud iti verb a literal a kaipapananna, “tumakder nga umadayo.” Ti noun a pormana ket kaipapananna ti “iyaadayo, panangpanaw, wenno panagrebelde.” Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nausar ti “apostasia” a tumukoy kadagidiay nangpanaw iti pudno a panagdayaw.​—Pr 11:9; Ara 21:21; 2Te 2:3.

• Apostol.

  Ti kangrunaan a kaipapanan daytoy a sao ket “daydiay naibaon,” ken nausar a tumukoy ken Jesus ken kadagidiay naibaon nga agserbi iti sabsabali. Kaaduanna, nausar daytoy a tumukoy kadagiti adalan a personal a pinili ni Jesus kas grupo a buklen ti 12 a nadutokan a pannakabagi.​—Mr 3:14; Ara 14:14.

• Aram; Arameano.

  Dagiti kaputotan ti anak ni Sem a ni Aram a nagnaed kadagiti rehion iti Kabambantayan ti Lebanon iti ballasiw ti Mesopotamia ken iti Kabambantayan ti Taurus iti amianan agingga iti Damasco ken iti ad-adayo pay nga abagatan. Daytoy a lugar, a naawagan iti Aram iti Hebreo, ket natukoy idi agangay kas Siria, ken dagiti umilina kas Siriano.​—Ge 25:20; De 26:5; Os 12:12.

• Aramaiko.

  Semitiko a lengguahe a medio kapada ti Hebreo, ken agpadada iti alpabeto. Daytoy ti orihinal a lengguahe dagiti Arameano ngem idi agangay nagbalin nga internasional a lengguahe iti komersio ken komunikasion iti imperio ti Asiria ken ti Babilonia. Daytoy met ti opisial a lengguahe ti Imperio ti Persia. (Esd 4:7) Naisurat iti Aramaiko ti dadduma a paset dagiti libro nga Esdras, Jeremias, ken Daniel.​—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Areopago.

  Nangato a turod idiay Atenas, iti amianan a laud ti Acropolis. Daytoy met ti nagan ti konseho (korte) nga agmiting sadiay. Dagiti Estoico ken Epicureo a pilosopo impanda ni Pablo iti Areopago tapno ilawlawagna ti patpatienna.​—Ara 17:19.

• Arkanghel.

  Kaipapananna, “panguluen dagiti anghel.” Daytoy a depinasion, agraman ti pannakausar ti “arkanghel” iti Biblia kas pangmaysa (singular) laeng, ipakitana a maymaysa laeng ti arkanghel. Ibaga ti Biblia a ti nagan ti arkanghel ket Miguel.​—Da 12:1; Jud 9; Apo 12:7.

• Armagedon.

  Nagtaud iti Hebreo a Har Meghid·dohnʹ, a kaipapananna, “Bantay ti Megiddo.” Nainaig daytoy a sao iti “gubat ti naindaklan nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-amin,” a sadiay nga aguurnong dagiti “ari iti intero a daga” a makigubat ken Jehova. (Apo 16:14, 16; 19:11-21)​—Kitaem ti DAKKEL A RIGAT.

• Asamblea.

  Grupo dagiti tattao a nagtutulag nga aguummong. Iti Hebreo a Kasuratan, masansan a tumukoy daytoy iti panaguummong dagiti umili ti Israel bayat dagiti narelihiosuan a piesta wenno okasion a nakapatpateg iti nasion.​—De 16:8.

• Aselgeia.​—

  Kitaem ti NAKAAL-ALAS A KABABALIN.

• Asia.

  Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, daytoy ti nagan ti Romano a probinsia a pakairamanan ita ti makinlaud a paset ti Türkiye, kasta met ti dadduma pay nga isla, kas iti Samos ken Patmos. Efeso ti kabeserana. (Ara 20:16; Apo 1:4)​—Kitaem ti App. B13.

• Astoret.

  Diosa ti gubat ken kinabunga dagiti Canaanita ken asawana ni Baal.​—1Sm 7:3.

• Astrologo.

  Tao a mangad-adal iti panaggaraw ti init, bulan, ken dagiti bituen tapno ipadlesda ti mapasamak iti masanguanan.​—Da 2:27; Mt 2:1.

• Awan lebadurana.

  Tumukoy iti tinapay a naaramid nga awan lebadurana.​—De 16:3; Mr 14:12; 1Co 5:8.

• Azazel.

  Hebreo a nagan a mabalin a kaipapananna, “Kalding nga Agpukaw.” Iti Aldaw ti Panangabbong, naibulos iti let-ang ti kalding a naituding kas Azazel, a simboliko a mangawit kadagiti basol ti nasion iti napalabas a tawen.​—Le 16:8, 10.

B

• Baal.

  Dios dagiti Canaanita a naibilang a makinkukua iti tangatang ken mangmangted iti tudo ken kinabunga. Nausar met ti “Baal” kas awag kadagiti lokal ken nababbaba a dios. Ti Hebreo a sao para iti daytoy ket kaipapananna, “Makinkukua; Apo.”​—1Ar 18:21; Ro 11:4.

• Balangkantis.

  Tao nga addaan iti seksual a relasion iti saanna nga asawa, nangnangruna gapu iti kuarta. (Ti Griego a sao a porʹne a naipatarus a “balangkantis” ket nagtaud iti puon a balikas a kaipapananna ti “aglako.”) Gagangay a tumukoy daytoy a termino iti maysa a babai, nupay adda met lallaki a balangkantis a nadakamat iti Biblia. Naiparit ti panagbalangkantis iti Mosaiko a Linteg, ken saan a maawat ti maibayad iti balangkantis kas kontribusion iti santuario ni Jehova, a naiduma iti kaugalian dagiti pagano a panangusar kadagiti balangkantis iti templo kas panguartaan. (De 23:17, 18; 1Ar 14:24) Usaren met ti Biblia daytoy a termino iti piguratibo a pamay-an, a tumukoy kadagiti tao, nasion, wenno organisasion nga agar-aramid iti idolatria nupay ibagbagada nga agdaydayawda iti Dios. Kas pagarigan, ti narelihiosuan nga organisasion a maawagan iti “Babilonia a Dakkel” ket nadeskribir iti Apocalipsis kas balangkantis gapu ta nakirelasion kadagiti agtuturay daytoy a lubong tapno maaddaan iti pannakabalin ken kinabaknang.​—Apo 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25.

• Baro a bulan.

  Ti umuna nga aldaw ti tunggal bulan iti kalendario dagiti Judio, a naselebraran kas aldaw ti panaguummong, panagpipiesta, ken panangipaay kadagiti espesial a daton. Idi agangay, nagbalin dayta a napateg a piesta ti nasion, ket saan idi nga agtrabaho dagiti tattao.​—Nu 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16.

• Bat.

  Pagsukat iti likido a napattapatta a katupag ti agarup 22 L (5.81 gal), sigun kadagiti nabuong a pagkargaan a nakaisuratan daytoy a nagan a natakuatan ti arkeolohia. Kaaduan kadagiti nadakamat iti Biblia a pagsukat iti namaga a banag ken likido ket nakalkular sigun iti napattapatta a kaadu ti bat a sukat. (1Ar 7:38; Eze 45:14)​—Kitaem ti App. B14.

• Bato a pasuli.

  Bato a naikabil iti suli ti patakder a pagsabtan ti dua a diding. Napateg daytoy tapno agsilpo ken agdekket dagiti diding. Ti kangrunaan a bato a pasuli ket ti pundasion a bato a pasuli; ti natibker a bato ti masansan a napili para kadagiti patakder ti publiko ken pader ti siudad. Piguratibo a nausar daytoy a sao para iti pannakaaramid ti daga, ken natukoy ni Jesus kas ti “pundasion a bato a pasuli” ti kongregasion Kristiano a nayarig iti naespirituan a balay.​—Efe 2:20; Job 38:6.

• Bautismo; Bautisar.

  Daytoy a sao ket kaipapananna ti “itaneb” iti danum. Inkalikagum ni Jesus nga agpabautisar dagiti pasurotna. Tukoyen met ti Kasuratan ti bautismo ni Juan, bautismo iti nasantuan nga espiritu, ken bautismo iti apuy, ken dadduma pay.​—Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21.

• Beelzebub.

  Awag ken Satanas, ti prinsipe, wenno agturay, kadagiti demonio. Mabalin a sabali nga awag ken Baal-zebub, ti Baal nga indaydayaw dagiti Filisteo idiay Ekron.​—2Ar 1:3; Mt 12:24.

• Binnunot.

  Ti kaugalian a panagusar iti babassit a bato wenno kayo iti panagaramid iti desision. Maikabil dagitoy a banag iti sab-ok wenno pagkargaan sa makulog. Ti matnag wenno mabunot ket isu ti mapili. Masansan a naaramid daytoy buyogen ti kararag.​—Jos 14:2; Pr 16:33; Mt 27:35.

• Bituen ti agsapa.

  Daytoy ti maudi a bituen nga agpakita iti daya sakbay a sumingising ti init, a mangipakita a mangrugin ti baro nga aldaw.​—Apo 22:16; 2Pe 1:19.

• Buis.

  Bayad ti maysa a gobierno wenno agturay iti sabali a gobierno wenno agturay kas tanda ti panagpasakup tapno mapagtalinaed ti kappia wenno magun-odan ti proteksion. (2Ar 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11) Maus-usar met dayta a sao para iti buis a maipataw iti maysa a tao.​—Ne 5:4; Ro 13:7.

• Bul.

  Nagan ti maikawalo a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikadua a bulan iti sekular a kalendario. Nagtaud iti puon a balikas a kaipapananna, “apit; produkto.” Mangrugi iti tengnga ti Oktubre agingga iti tengnga ti Nobiembre. (1Ar 6:38)​—Kitaem ti App. B15.

• Bunton.

  Iti Hebreo, “Millo,” nagtaud iti puon a balikas a kaipapananna, “gabur.” Impatarus dayta ti Septuagint kas “kastilio.” Mabalin a maysa a disso wenno estruktura iti Siudad ni David, ngem saan pay nga ammo ti eksakto nga itsurana.​—2Sm 5:9; 1Ar 11:27.

• Buot.

  Aniaman kadagiti adu a sakit ti mula gapu iti fungus. Naikuna a ti buot a nadakamat iti Biblia ket nangisit a ratik iti ungkay (Puccinia graminis).​—1Ar 8:37.

C

• Cab.

  Pagsukat iti namaga a banag a katupag ti 1.22 L, a naibatay iti napattapatta a kaadu ti bat a sukat. (2Ar 6:25)​—Kitaem ti App. B14.

• Caldea; Caldeo.

  Dati nga awag iti daga ken tattao a nagnaed iti delta a paset dagiti karayan a Tigris ken Eufrates; idi agangay, nausar dagitoy a termino para iti intero a Babilonia ken kadagiti umilina. Natukoy met kas “Caldeo” ti maysa nga edukado a grupo ti tattao a nagadal iti siensia, historia, nadumaduma a lengguahe, ken astronomia ngem salamangkero ken astrologoda met.​—Esd 5:12; Da 4:7; Ara 7:4.

• Canaan.

  Apoko ni Noe, ken maikapat nga anak ni Ham. Ti 11 a tribu a nagtaud ken Canaan ket nagnaed idi agangay iti rehion iti makindaya nga igid ti Mediteraneo iti nagbaetan ti Egipto ken Siria. Naawagan dayta a lugar iti “Canaan.” (Le 18:3; Ge 9:18; Ara 13:19)​—Kitaem ti App. B4.

• Cesar.

  Romano a nagan ti pamilia a nagbalin a titulo dagiti emperador ti Roma. Nadakamat iti Biblia ti nagan nga Augusto, Tiberio, ken Claudio, ken nupay saan a nadakamat ti nagan a Nero, agaplikar met daytoy kenkuana. Nausar met ti “Cesar” iti Kristiano a Griego a Kasuratan kas mangirepresentar iti sibil nga autoridad, wenno iti gobierno.​—Mr 12:17; Ara 25:12.

• Cor.

  Pagsukat iti namaga a banag wenno likido. Katupag ti 220 L (58.1 gal), naibatay iti napattapatta a kaadu ti bat a sukat. (1Ar 5:11)​—Kitaem ti App. B14.

D

• Dagiti sumupsuporta ken Herodes.​—

  Kitaem ti HERODES, DAGITI SUMUPSUPORTA KEN.

• Dagon.

  Dios dagiti Filisteo. Saan a sigurado ti nagtaudan daytoy a sao, ngem inaig daytoy ti dadduma nga eskolar iti Hebreo a sao a dagh (ikan).​—Uk 16:23; 1Sm 5:4.

• Dakkel a rigat.

  Ti Griego a sao para iti “rigat” ipasimudaagna ti rigat wenno panagsagaba gapu kadagiti narigat a kasasaad. Dinakamat ni Jesus ti maipapan iti awan kapadana a “dakkel a rigat” a mapasamak iti Jerusalem ken nangnangruna iti daydiay mapasamakto iti sangatauan mainaig iti ‘iyaayna nga addaan iti dakkel a dayag.’ (Mt 24:21, 29-31) Inladawan ni Pablo daytoy a rigat kas nalinteg a tignay ti Dios maibusor ‘kadagidiay saan nga agtulnog iti naimbag a damag’ maipapan ken Jesu-Kristo. Iti Apocalipsis kapitulo 19, nailadawan ni Jesus kas mangidadaulo kadagiti armada ti langit maibusor iti ‘narungsot nga animal ken kadagiti ari ti daga ken dagiti armadada.’ (2Te 1:6-8; Apo 19:11-21) Naipakita nga adda makalasat a “dakkel a bunggoy” iti dayta a rigat. (Apo 7:9, 14)​—Kitaem ti ARMAGEDON.

• Dalan, ti.

  Termino a piguratibo a nausar iti Kasuratan a tumukoy iti tignay wenno aramid nga anamongan wenno saan nga anamongan ni Jehova. Dagidiay nagbalin a pasurot ni Jesu-Kristo ket nadakamat a miembro “ti Dalan,” kayatna a sawen, an-annurotenda ti wagas ti panagbiag a naisentro iti panamatida ken Jesu-Kristo ken sursurotenda ti ulidanna.​—Ara 19:9.

• Danaw nga apuy.

  Simboliko a lugar ti “gumilgil-ayab nga apuy ken asupre,” ken nadeskribir met kas “maikadua nga ipapatay.” Maitapuak ditoy dagiti di agbabbabawi a managbasol, ti Diablo, ken uray ni patay ken ti Tanem (wenno, Hades). Ti pannakairaman ti maysa nga espiritu a parsua kasta met ni patay ken Hades, nga amin ket saan a mauram, ipasimudaagna a daytoy a danaw ket simbolo ti agnanayon a pannakadadael, imbes nga agnanayon a pannakatutuok.​—Apo 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Dangan.

  Sukat nga agarup katupag ti distansia iti nagbaetan ti ungto ti tangan ken ti ungto ti kikit no nakaukrad ti dakulap. No maibatay iti kasiko a 44.5 cm (17.5 in.), ti sangadangan ket 22.2 cm (8.75 in.). (Ex 28:16; 1Sm 17:4)​—Kitaem ti App. B14.

• Darik.

  Balitok a sinsilio ti Persia nga agdagsen iti 8.4 g. (1Cr 29:7)​—Kitaem ti App. B14.

• Daton.

  Banag a maipaay iti Dios kas tanda ti panagyaman, panangbigbig iti basol, ken panangisubli iti nasayaat a relasion kenkuana. Manipud ken Abel, nangipaay dagiti tattao iti nadumaduma a boluntario a daton, a pakairamanan dagiti animal, agingga nga imbilin dagita ti tulag ti Mosaiko a Linteg. Saanen a kasapulan dagiti animal a daton idi naiteden ni Jesus ti biagna kas perpekto a daton, nupay itultuloy dagiti Kristiano ti mangipaay kadagiti naespirituan a daton iti Dios.​—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10.

• Daton a mailili.

  Daton nga iti dayta, tapayaen ti padi dagiti ima ti agdaydayaw a mangig-iggem iti maidatag a daton sana ilili dayta; wenno ti mismo a padi ti mangilili iti daton. Dayta a tignay ti mangirepresentar iti panangidatag kadagiti maidaton ken Jehova.​—Le 7:30.

• Daton a mapuoran.

  Daton nga animal a mapuoran iti altar kas intero a daton iti Dios; awan ti paset ti animal (kalakian a baka, kalakian a karnero, kalakian a kalding, pagaw, wenno sibong ti kalapati) nga ibati ti agdaydayaw.​—Ex 29:18; Le 6:9.

• Daton a pakikappia.

  Daton a maidatag ken Jehova kas panagkiddaw iti pannakikappia kenkuana. Makiraman iti dayta ti agdaydayaw ken ti sangakabbalayanna, ti agidatdatag a padi, ken dagiti padi a madama nga agserserbi. Arigna awaten ni Jehova ti makaay-ayo nga asuk ti mapupuoran a taba. Naited met kenkuana ti dara, a mangirepresentar iti biag. Arigna agsasango a mangan dagiti papadi, dagiti agdaydayaw, ken ni Jehova, a mangipakita iti natalna a relasion.​—Le 7:29, 32; De 27:7.

• Daton a pangtungpal iti kari.

  Boluntario a daton a napakuyogan kadagiti kari.​—Le 23:38; 1Sm 1:21.

• Daton a tinapay.​—

  Kitaem ti PAMARANG A TINAPAY.

• Daton gapu iti basol.

  Daton para iti di inggagara a basol gapu iti pagkapuyan ti imperpekto a lasag. Nausar ti nadumaduma a daton nga animal, kas iti kalakian a baka ken atap a kalapati, sigun iti kasasaad ken situasion daydiay maab-abbongan ti basolna.​—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

• Daton gapu iti biddut.

  Daton para kadagiti personal a basol. Adda bassit a nakaidumaanna iti dadduma a daton gapu iti basol ta babaen iti daytoy, maited ken maisubli iti nakabasol nga agbabbabawi dagiti naikkat a kalinteganna gapu ta nagbasol ken tapno saan a madusa.​—Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Daton nga inumen.

  Daton nga arak a naibukbok iti altar a karaman ti kaaduan a dadduma pay a daton. Piguratibo nga inusar daytoy ni Pablo a mangyebkas iti situtulok a panagserbina kadagiti padana a Kristiano.​—Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

• Daton ti panagyaman.

  Daton a pakikappia a nairanta a pangidaydayaw iti Dios gapu kadagiti ipapaayna ken iti napudno nga ayatna. Makan ti karne ti maidaton nga animal agraman dagiti tinapay nga adda ken awan lebadurana. Masapul a makan ti karne iti dayta met la nga aldaw.​—2Cr 29:31.

• Debosion iti Dios.

  Panagraem, panagdaydayaw, ken panagserbi ken Jehova a Dios, babaen ti simamatalek a panangsuporta iti kalinteganna a mangituray iti intero nga uniberso.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Decapolis.

  Grupo dagiti siudad dagiti Griego, nga orihinal a buklen ti 10 a siudad (manipud iti Griego a deʹka, a kaipapananna, “sangapulo,” ken poʹlis, “siudad”). Nagan met daytoy ti rehion iti daya ti Baybay ti Galilea ken ti Karayan Jordan, nga ayan ti kaaduan kadagitoy a siudad. Dagitoy ti sentro ti kultura ken negosio dagiti Griego. Limmabas ni Jesus iti daytoy a rehion, ngem awan ti rekord a binisitana ti aniaman kadagitoy a siudad. (Mt 4:25; Mr 5:20)​—Kitaem ti App. A7 ken B10.

• Dedikasion, nasantuan a tanda ti.

  Nasileng a metal a puro a balitok a nakitikitan iti Hebreo a sasao, “Ni Jehova ket nasantuan.” Naikabil daytoy iti sango ti turbante ti nangato a padi. (Ex 39:30)​—Kitaem ti App. B5.

• Demonio.

  Saan a makita, dakes nga espiritu a parsua a nabilbileg ngem iti tao. Naawaganda iti “annak ti pudno a Dios” iti Genesis 6:2 ken “anghel” iti Judas 6, saanda a naparsua a dakes; imbes ketdi, datida nga anghel a nangaramid iti bagida a kabusor ti Dios babaen ti panangsukirda kenkuana idi kaaldawan ni Noe ken iti pannakikaduada ken Satanas a nagrebelde ken Jehova.​—De 32:17; Lu 8:30; Ara 16:16; San 2:19.

• Denario.

  Pirak a sinsilio dagiti Romano nga agdagsen iti agarup 3.85 g ken adda ladawan ni Cesar iti maysa a bangirna. Daytoy ti maysa nga aldaw a tangdan ti trabahador ken ti sinsilio a “buis ti kada tao” a singsingiren dagiti Romano kadagiti Judio. (Mt 22:17, ftn.; Lu 20:24)​—Kitaem ti App. B14.

• Deppa.

  Maysa a yunit a rukod ti kaadalem ti danum a katupag ti 1.8 m (6 ft). (Ara 27:28)​—Kitaem ti App. B14.

• Diablo.

  Nagan ni Satanas iti Kristiano a Griego a Kasuratan, a kaipapananna, “Manangpadakes.” Naawagan ni Satanas iti Diablo ta isu ti kangrunaan a mangpadpadakes ken mangak-akusar ken Jehova, iti naimbag a saona, ken iti nasantuan a naganna.​—Mt 4:1; Jn 8:44; Apo 12:9.

• Didigra.

  Iti Hebreo a Kasuratan, kaaduanna a tumukoy daytoy a termino iti dakes a pasamak, sakit, wenno kalamidad nga impagteng ni Jehova kas dusa.​—Nu 16:49.

• Direktor.

  Iti Salmo, agparang a ti Hebreo a sao para iti daytoy ket tumukoy iti maysa a nangurnos kadagiti kanta ken nangiwanwan iti pannakakanta dagita, nangpraktis ken nangsanay kadagiti kumakanta a Levita, ken nangidaulo pay ketdi kadagiti panagkanta ken panagtokar kadagiti okasion. Iti dadduma a patarus, nausar ti termino a “kangrunaan a musikero” wenno “direktor ti musika.”​—Sal 4:Sup; 5:Sup.

• Drakma.

  Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tumukoy daytoy a sao iti pirak a sinsilio dagiti Griego, nga iti daydi a tiempo, agdagsen iti 3.4 g. Iti Hebreo a Kasuratan, adda natukoy a balitok a drakma manipud iti panawen dagiti Persiano a katupag ti darik. (Ne 7:70; Mt 17:24)​—Kitaem ti App. B14.

• Dudon.

  Insekto a pinangen no umakarda. Naibilangda iti Mosaiko a Linteg kas nadalus a kanen. Dagiti dadakkel a pangen ti dudon a mangibus iti amin a malabsanda, a pakaigapuan ti dakkel a pannakadadael, ket naibilang kas didigra.​—Ex 10:14; Mt 3:4.

• Dung-aw.

  Komposision, liriko man wenno musika, a mangyebkas iti nakaro a ladingit, kas iti ladingit gapu iti ipapatay ti gayyem wenno ipatpateg; maysa nga un-unnoy.​—2Sm 1:17; Sal 7:Sup.

• Dutokan.

  Wenno pulotan; ti Hebreo a sao para iti daytoy ket kaipapananna, “sapsapuan iti likido.” Naaprosan iti lana ti tao wenno banag kas simbolo ti pannakaidedikarna iti espesial a panagserbi. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nausar met daytoy a sao a tumukoy iti pannakaibukbok ti nasantuan nga espiritu kadagidiay napili a maaddaan iti nailangitan a namnama.​—Ex 28:41; 1Sm 16:13; 2Co 1:21.

E

• Edom.

  Sabali pay a nagan ni Esau nga anak ni Isaac. Nagyan dagiti kaputotan ni Esau (Edom) iti Seir, ti kabambantayan a rehion iti nagbaetan ti Natay a Baybay ken ti Gulpo ti ‘Aqaba. Naawagan dayta iti Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Kitaem ti App. B3 ken B4.

• Efa.

  Pagsukat iti namaga a banag ken ti mismo a pagkargaan, a nausar a pagsukat iti bukbukel. Kaibatogan daytoy ti bat a pagsukat iti likido, isu a katupagna ti 22 L. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Kitaem ti App. B14.

• Efod.

  Kasla apron a bado dagiti papadi. Nangisuot ti nangato a padi iti espesial nga efod, nga addaan ti sangona iti pektoral a naikkan iti 12 a napapateg a bato. (Ex 28:4, 6)​—Kitaem ti App. B5.

• Efraim.

  Nagan ti maikadua nga anak ni Jose; idi agangay, nausar daytoy a nagan iti maysa kadagiti tribu ti Israel. Kalpasan ti pannakabingaybingay ti Israel, ti Efraim, kas kalatakan a tribu, ti nangirepresentar iti intero a 10 a tribu a pagarian.​—Ge 41:52; Jer 7:15.

• Elul.

  Nagan ti maika-6 a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maika-12 a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Agosto agingga iti tengnga ti Septiembre. (Ne 6:15)​—Kitaem ti App. B15.

• Epicureo a pilosopo.

  Dagiti pasurot ti Griego a pilosopo a ni Epicurus (341-270 B.C.E.). Naisentro ti pilosopiada iti ideya a ti panagragragsak ti kangrunaan a panggep ti biag ti tao.​—Ara 17:18.

• Eskriba.

  Parakopia iti Hebreo a Kasuratan. Idi immay ni Jesus ditoy daga, tumukoy daytoy iti grupo dagiti lallaki a nalaing iti Linteg. Binusorda ni Jesus.​—Esd 7:6, ftn.; Mr 12:38, 39; 14:1.

• Espelta.

  Nababbaba a klase ti trigo (Triticum spelta), a narigat nga ikkaten ti ukisna.​—Ex 9:32.

• Espiritismo.

  Ti panamati iti kaadda ti espiritu ti tao nga agtultuloy nga agbiag kalpasan a matay ti pisikal a bagi ken makikomunikar kadagiti sibibiag, nangruna babaen ti maysa a persona (espiritista) a nalakada nga impluensiaan. Ti Griego a sao para iti “agar-aramid iti espiritismo” ket phar·ma·kiʹa, a “panagdroga” ti literal a kaipapananna. Daytoy a termino ket nagbalin a konektado iti espiritismo ta idi un-unana, nausar dagiti droga kabayatan ti panagkiddaw iti pannakabalin dagiti demonio tapno makapagkulam.​—Ga 5:20; Apo 21:8.

• Espiritista.

  Tao nga agkunkuna a makasaritana dagiti natay.​—Le 20:27; De 18:10-12; 2Ar 21:6.

• Espiritu.

  Adu ti kaipapanan ti Hebreo a sao a ruʹach ken ti Griego a sao a pneuʹma, a masansan a naipatarus kas “espiritu.” Tumukoy amin dagita iti banag a saan a makita ti mata ti tao ken mangpaneknek iti kaadda ti puersa nga agtigtignay. Nausar dagita a Hebreo ken Griego a sasao a tumukoy iti (1) angin, (2) aktibo a puersa kadagiti parsua ditoy daga, (3) nabileg a puersa manipud iti piguratibo a puso ti maysa a persona a mangtignay kenkuana nga agsao ken agaramid iti bambanag a kayatna, (4) ebkas a naggapu iti di makita a gubuayan, (5) espiritu a persona, ken (6) aktibo a puersa ti Dios, wenno nasantuan nga espiritu.​—Ex 35:21; Sal 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

• Estoico a pilosopo.

  Grupo dagiti Griego a pilosopo a mamati a ti kinaragsak ket panagbiag maitunos iti lohika ken nakaparsuaan. Sigun kadakuada, saan nga ikankano ti pudno a masirib a tao ti ut-ot wenno ragsak.​—Ara 17:18.

• Etanim.

  Nagan ti maikapito a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti umuna a bulan iti sekular a kalendario. Mangrugi iti tengnga ti Septiembre agingga iti tengnga ti Oktubre. Naawagan daytoy iti Tisri kalpasan ti panagsubli dagiti Judio manipud Babilonia. (1Ar 8:2)​—Kitaem ti App. B15.

• Etiopia.

  Nagkauna a nasion iti abagatan ti Egipto. Saklawenna ti kaabagatanan a paset ti agdama nga Egipto ken ti agdama a Sudan. No dadduma, nausar daytoy a sao para iti Hebreo a “Cus.”​—Est 1:1.

• Eufrates.

  Kaatiddogan ken kapatgan a karayan iti abagatan a laud ti Asia, ken maysa kadagiti dua a kangrunaan a karayan iti Mesopotamia. Immuna a nadakamat daytoy iti Genesis 2:14 kas maysa kadagiti uppat a karayan iti Eden. Masansan a naawagan daytoy iti “Karayan.” (Ge 31:21) Daytoy ti makin-amianan a pagpatinggaan ti naituding a teritoria ti Israel. (Ge 15:18; Apo 16:12)​—Kitaem ti App. B2.

• Eunuko.

  Nakapon a lalaki ti literal a kaipapananna. Masansan a nadutokan dagita a lallaki kadagiti palasio ti ari kas katulongan wenno paraaywan iti reyna ken kadagiti sabali pay nga assawa ti ari. Mabalin met a tumukoy daytoy a sao iti lalaki a saan a literal a eunuko, no di ket iti opisial nga addaan kadagiti annongen iti palasio ti ari. Piguratibo a nausar daytoy iti sasao a ‘eunuko gapu iti Pagarian,’ daydiay agtepteppel tapno naan-anay a makapagserbi iti Dios.​—Mt 19:12; Est 2:15; Ara 8:27.

F

• Faraon.

  Titulo a nayawag kadagiti ari ti Egipto. Lima a faraon ti nainaganan iti Biblia (da Sisak, So, Tirhaka, Neco, ken Hofra), ngem saan a nainaganan ti dadduma, a pakairamanan dagidiay namin-adu a nakalangen da Abraham, Moises, ken Jose.​—Ex 15:4; Ro 9:17.

• Fariseo.

  Nalatak a sekta ti Judaismo idi umuna a siglo C.E. Saan ida a kaputotan dagiti papadi, ngem istrikto ti panangsurotda iti Linteg agingga iti kabassitan a detalyena, ken pinagbalinda a kasta ti kapateg dagiti naisarsarita a tradision. (Mt 23:23) Kinontrada ti aniaman nga impluensia ti kultura dagiti Griego, ken kas eskolar ti Linteg ken dagiti tradision, dakkel ti autoridadda kadagiti tattao. (Mt 23:2-6) Miembro met ti Sanhedrin ti dadduma kadakuada. Masansan a binusorda ni Jesus mainaig iti panangngilin iti Sabbath, tradision, ken pannakikadua kadagiti managbasol ken agsingsingir iti buis. Nagbalin a Kristiano ti dadduma a pakairamanan ni Saulo a taga-Tarso.​—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Ara 26:5.

• Filistia; Filisteo.

  Ti daga iti abagatan ti Israel a naawagan idi agangay iti Filistia. Dagiti umili ti Creta nga immakar tapno agnaed sadiay ket naawagan iti Filisteo. Pinarmek ida ni David, ngem saanna ida a naiturayan ken kanayon a kabusor ida ti Israel. (Ex 13:17; 1Sm 17:4; Am 9:7)​—Kitaem ti App. B4.

G

• Gan-ay.

  Iti panagabel, grupo daytoy dagiti sinulid a kabinnatog ti kaatiddog ti tela. Dagiti sinulid nga agsisinnublat a mayabel iti sango ken likud dagita ket maaw-awagan iti pakan.​—Le 13:48, ftn.

• Gehenna.

  Ti Griego a nagan ti Tanap ti Hinnom, iti abagatan ken abagatan a laud ti nagkauna a Jerusalem. (Jer 7:31) Iti padto, natukoy daytoy kas lugar a pakaibellengan dagiti bangkay. (Jer 7:32; 19:6) Awan ti ebidensia a naibelleng a sibibiag dagiti animal wenno tao iti Gehenna tapno mapuoran wenno matutuok. Isu a saan nga isimbolo daytoy ti di makita a lugar a pakaparigatan iti agnanayon ti kararua ti tao iti literal nga apuy. Imbes ketdi, inusar ni Jesus ken dagiti adalanna ti Gehenna a mangisimbolo iti agnanayon a pannakadusa a “maikadua nga ipapatay,” kayatna a sawen, ti agnanayon a pannakadadael.​—Apo 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Gera.

  Dagsen a katupag ti 0.57 g. Katupag daytoy ti 1/20 siklo. (Le 27:25)​—Kitaem ti App. B14.

• Gilead.

  Kangrunaanna, tumukoy daytoy iti nabunga a lugar iti daya ti Karayan Jordan nga agdirdiretso iti amianan ken abagatan ti Tanap ti Jabok. No dadduma, tumukoy iti intero a teritoria dagiti Israelita iti daya ti Jordan, a nagnaedan dagiti tribu ni Ruben, Gad, ken ti kagudua ti tribu ni Manases. (Nu 32:1; Jos 12:2; 2Ar 10:33)​—Kitaem ti App. B4.

• Gilingan a bato.

  Nagtimbukel a bato a naiparabaw iti bato a kapadana ti kadakkel ken nausar a paggiling iti bukbukel tapno agbalin nga arina. Adda naipalok a kayo iti tengnga ti makimbaba a bato a pagpusiposan ti makinngato a bato. Idi tiempo ti Biblia, dagiti gilingan a pusiposen ti ima ti inusar dagiti babbai iti kaaduan a pagtaengan. Gapu ta nakadepende ti inaldaw a taraon ti pamilia iti kasta a gilingan, imparit ti Mosaiko a Linteg ti panangala iti dayta wenno iti makinngato a batona kas garantia nga agbayad ti immutang. Dagiti dadakkel a gilingan a kasta met laeng ti pannakaaramidna ket pusiposen dagiti animal.​—De 24:6; Mr 9:42.

• Gittith.

  Termino iti musika a saan a masigurado ti kaipapananna, nupay agparang a naala iti Hebreo a sao a gath. Patien ti dadduma a mabalin a maysa daytoy a musika a mainaig kadagiti kanta iti panagaramid iti arak, ta tumukoy ti gath iti pagpespesan iti ubas.​—Sal 81:Sup.

• Granada.

  Prutas a kasla mansanas ti sukogna ken adda korona iti maysa nga ungtona. Natangken ti ukisna ken namsek iti babassit a natubbog a sinankapsula, a tunggal maysa ket naglaon iti babassit nga arindaraen wenno nalabaga a bukel. Adda dagiti sukog-granada nga arkos a naikabil iti gayadan ti asul nga awan manggasna a bado ti nangato a padi ken iti pannakaulo dagiti adigi a maawagan iti Jakin ken Boaz iti sango ti templo.​—Ex 28:34; Nu 13:23; 1Ar 7:18.

• Griego.

  Lengguahe dagiti tattao iti Grecia; tumukoy met kadagiti umili ti Grecia wenno iti pamilia a nagtaud sadiay. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nalawlawa ti saklawen daytoy a sao, a tumukoy iti amin a tattao a saan a Judio wenno kadagidiay naimpluensiaan iti lengguahe ken kultura dagiti Griego.​—Joe 3:6; Jn 12:20.

• Guardia a Pretorio.

  Grupo dagiti Romano a soldado a napagbalin kas guardia ti emperador ti Roma. Nagbalin daytoy a grupo kas nabileg a napolitikaan a puersa a mangsuporta wenno mangpadisi iti emperador.​—Fil 1:13.

H

• Hades.

  Griego a sao a katupag ti Hebreo a sao a “Sheol.” Naipatarus daytoy kas “Tanem” (dakkel ti umuna a letrana) tapno mailasin kas simboliko a pagtungpalan dagiti natay.​—Kitaem ti TANEM.

• Hebreo.

  Umuna a nayawag ken Abram (Abraham) tapno maiduma kadagiti kaarrubana nga Amoreo. Kalpasanna, nayawag daytoy kadagiti kaputotan ni Abraham babaen ti apokona a ni Jacob ken iti lengguaheda. Idi kaaldawan ni Jesus, adu nga Aramaiko a sasao ti nairaman iti Hebreo a lengguahe ken daytoy ti lengguahe nga inusar ni Kristo ken dagiti adalanna.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Ara 26:14.

• Hermes.

  Dios dagiti Griego, anak ni Zeus. Idiay Listra, naipagarup a ni Pablo ket isu ni Hermes gapu ta nagbalin a kasla ni Hermes a mensahero dagiti dios ken ti dios ti kinalaing nga agsao.​—Ara 14:12.

• Herodes.

  Nagan ti pamilia ti maysa a dinastia a nangituray kadagiti Judio babaen ti panangdutok ti Roma. Nalatak ni Herodes a Dakkel gapu iti panangibangonna manen iti templo idiay Jerusalem ken iti panangibilinna a mapapatay dagiti ubbing tapno mapapatayna ni Jesus. (Mt 2:16; Lu 1:5) Da Herodes Arkelao ken Herodes Antipas, nga annak ni Herodes a Dakkel, ti nadutokan a mangituray iti dadduma a lugar a masakupan ti amada. (Mt 2:22) Maysa a tetrarka ni Antipas, nga ad-adda a natukoy kas “ari,” a nagturay bayat ti tallo ket kagudua a tawen a ministerio ni Kristo ken agingga iti panawen a saklawen ti Aramid kapitulo 12. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ara 4:27; 13:1) Kalpasan dayta, ni Herodes Agripa I, nga apoko ni Herodes a Dakkel, ket pinapatay ti anghel ti Dios kalpasan ti ababa a panagturayna. (Ara 12:1-6, 18-23) Ti anakna a ni Herodes Agripa II ti nagturay agingga idi panawen a nagrebelde dagiti Judio iti Roma.​—Ara 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herodes, dagiti sumupsuporta ken.

  Naawaganda met kas pasurot ni Herodes. Maysa daytoy a partido dagiti nasionalista a nangsuporta kadagiti napolitikaan a plano dagiti Herodes iti panagturayda iti babaen dagiti Romano. Mabalin a karaman iti daytoy a partido ti dadduma a Saduceo. Nakikadua dagiti pasurot ni Herodes kadagiti Fariseo a nangbusor ken Jesus.​—Mr 3:6.

• Higgaion.

  Maysa a termino iti panangiwanwan iti musika. Iti Salmo 9:16, tumukoy daytoy a sao iti pormal, nababa ti tonona a tokar ti arpa wenno pormal a panagsardeng tapno agpanunot a naimbag.

• Hin.

  Pagsukat iti likido ken ti pagkargaan dayta a sukat. Katupag ti 3.67 L. (Ex 29:40)​—Kitaem ti App. B14.

• Hisopo.

  Mula a babassit ti sanga ken bulongna, a nausar a pangiwarsi iti dara wenno danum bayat dagiti seremonia ti panagdalus. Posible a daytoy ti marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Iti Juan 19:29, mabalin a daytoy ti marjoram a naisilpo iti sanga wenno iti maysa a klase ti mula a sorghum (Sorghum vulgare), ta addaan daytoy a mula iti atiddog a sanga tapno maidanon iti ngiwat ni Jesus ti espongha a napasagepsepan iti naalsem nga arak.​—Ex 12:22; Sal 51:7, ftn.

• Homer.

  Pagsukat iti namaga a banag a katupag ti cor. Maibatay iti napattapatta a kaadu ti bat a sukat, katupagna ti 220 L. (Le 27:16)​—Kitaem ti App. B14.

• Horeb; Bantay Horeb.

  Kabambantayan iti aglawlaw ti Bantay Sinai. Sabali pay a nagan ti Bantay Sinai. (Ex 3:1; De 5:2)​—Kitaem ti App. B3.

I

• Idolo; Idolatria.

  Ti idolo ket maysa nga imahen, a mangirepresentar iti aniaman a banag, pudpudno wenno imahinasion, a mabalin nga usaren dagiti tattao iti panagdaydayawda. Ti idolatria ket panangipateg, panangayat, wenno panangidaydayaw iti idolo.​—Sal 115:4; Ara 17:16; 1Co 10:14.

• Ilirico.

  Probinsia ti Roma iti amianan a laud ti Grecia. Nakadanon ditoy ni Pablo bayat ti ministeriona, ngem saan a nadakamat no nangasaba iti Ilirico wenno nakadanon laeng ditoy. (Ro 15:19)​—Kitaem ti App. B13.

• Inauna.

  Kangrunaanna, ti umuna nga anak a lalaki ti ama (imbes a ti umuna nga inyanak ti ina). Idi tiempo ti Biblia, ti umuna nga anak a lalaki ti addaan iti nadayaw a saad iti pamilia ken isu ti agbalin nga ulo ti sangakabbalayan no matay ti ama. Tumukoy met daytoy iti umuna a kalakian nga urbon ti animal.​—Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15.

• Insienso.

  Napagtitipon a nabanglo a tutot ken balsamo nga in-inut a mapuoran, a mangpataud iti nabanglo nga ayumuom. Adda naaramid nga espesial nga insienso nga uppat ti ramenna a nausar iti tabernakulo wenno iti templo. Bigat ken rabii a napuoran daytoy iti altar ti insienso iti Nasantuan a siled, ket iti Aldaw ti Panangabbong, napuoran daytoy iti uneg ti Kasasantuan a siled. Daytoy ti nangisimbolo kadagiti makaay-ayo a kararag dagiti matalek nga agserserbi iti Dios. Saan a maikalikagum nga usaren daytoy dagiti Kristiano.​—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Apo 5:8.

• Israel.

  Nagan nga inted ti Dios ken ni Jacob. Idi agangay, tumukoy daytoy iti amin a kaputotanna, iti aniaman a panawen. Dagiti kaputotan ti 12 nga annak ni Jacob ket masansan a naawagan iti annak ni Israel, sangakabbalayan ti Israel, tattao (lallaki) ti Israel, wenno Israelita. Nausar met ti Israel kas nagan ti makin-amianan a 10 a tribu a pagarian a simmina iti makin-abagatan a pagarian, ken idi agangay, nausar daytoy kas awag kadagiti Kristiano a nadutokan iti espiritu, ti “Israel ti Dios.”​—Ga 6:16; Ge 32:28; 2Sm 7:23; Ro 9:6.

J

• Jacob.

  Anak da Isaac ken Rebecca. Idi agangay, pinanaganan ti Dios iti Israel, ken nagbalin nga ama dagiti umili ti Israel (naawaganda met iti Israelita ken idi agangay, Judio). Isu ti ama ti 12 nga annak, agraman dagiti kaputotanda, a nangbukel iti 12 a tribu ti nasion ti Israel. Nagtultuloy a nausar ti nagan a Jacob para iti nasion wenno umili ti Israel.​—Ge 32:28; Mt 22:32.

• Jedutun.

  Maysa a termino a saan a masigurado ti kaipapananna a nagparang kadagiti superskripsion ti Salmo 39, 62, ken 77. Agparang a dagitoy a superskripsion ket instruksion iti pannakakanta ti salmo, a nalabit mangipakita iti estilo wenno maysa nga instrumento ti musika. Adda musikero a Levita nga agnagan iti Jedutun, isu a mabalin a nainaig kenkuana wenno kadagiti annakna daytoy nga estilo wenno instrumento.

• Jehova.

  Gagangay nga Iloko a patarus ti Tetragrammaton (ti uppat a Hebreo a letra ti personal a nagan ti Dios), nga agparang iti nasurok a 7,000 a daras iti daytoy a patarus.​—Kitaem ti App. A4 ken A5.

• Jubileo.

  Ti tunggal maika-50 a tawen, mangrugi iti iseserrek ti Israel iti Naikari a Daga. Napaginana ti daga bayat ti tawen ti Jubileo, ken nawayawayaan dagiti Hebreo nga adipen. Naisubli dagiti nailako a tawid a daga. Ti Jubileo ket arigna makatawen a piesta, tawen ti pannakawayawaya a nangisubli iti dati a kasasaad ti nasion idi damo nga impasdek ti Dios dayta.​—Le 25:10.

• Juda.

  Maikapat nga anak ni Jacob ken ni Lea nga asawana. Iti padto ni Jacob idi matmatayen, imbagana nga agtaudto iti linia ti pamilia ni Juda ti natan-ok ken agnanayon nga agturay. Ni Jesus ket nagtaud ken Juda idi nagbalin a tao. Tumukoy met ti nagan a Juda iti tribu ken idi agangay iti pagarian a naipanagan ken Juda. Nadakamat ti Juda kas ti makin-abagatan a pagarian, a buklen ti Juda ken Benjamin a tribu ti Israel ken ramanenna dagiti papadi ken Levita. Sakup ti Juda ti makin-abagatan a paset ti daga a pakairamanan ti Jerusalem ken ti templo.​—Ge 29:35; 49:10; 1Ar 4:20; Heb 7:14.

• Judio.

  Termino a nausar a tumukoy iti maysa a nagtaud iti tribu ti Juda kalpasan ti pannakaparmek ti 10 a tribu a pagarian ti Israel. (2Ar 16:6) Nausar daytoy a tumukoy kadagiti Israelita manipud iti nagduduma a tribu ti Israel kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. (Esd 4:12) Idi agangay, nausar dayta iti intero a lubong tapno maiduma dagiti Israelita kadagiti Gentil a nasion. (Est 3:6) Piguratibo nga inusar met daytoy ni apostol Pablo idi imbagana a saan a ti nasionalidad ti napateg iti kongregasion Kristiano.​—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

K

• Kaadda.

  Iti dadduma a konteksto iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tukoyen daytoy a sao ti naarian a kaadda ni Jesu-Kristo manipud iti tiempo ti di makita a pannakaitronona kas Mesianiko nga Ari agingga iti maudi nga al-aldaw daytoy a sistema ti bambanag. Ti kaadda ni Kristo ket saan laeng nga iyaay a sarunuen ti alisto nga ipapanaw, no di ket saklawenna ti maysa nga espesipiko a kapaut ti tiempo.​—Mt 24:3.

• Kabal.

  Ti proteksion nga insuot dagiti soldado, kas iti helmet, nagsasaip a kabal, barikes, proteksion ti saka, ken kalasag.​—1Sm 31:9; Efe 6:13-17.

• Kangrunaan nga Ahente.

  Ti kaipapanan ti Griego a termino para iti daytoy ket “Kangrunaan a Panguluen.” Tumukoy daytoy iti napateg nga akem ni Jesu-Kristo iti panangwayawayana kadagiti matalek a tattao iti makapapatay nga epekto ti basol ken iti panangiturongna kadakuada iti biag nga agnanayon.​—Ara 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Kanta Dagiti Sumangsang-at.

  Ti superskripsion ti Salmo 120-134. Nupay nagduduma ti kapanunotan maipapan iti kaipapanan daytoy a sasao, patien ti adu a dagitoy a 15 a salmo ket kinanta dagiti naragsak nga Israelita nga agdaydayaw bayat a ‘sumangsang-atda’ idiay Jerusalem, nga adda iti nangato a kabambantayan ti Juda, tapno atendaranda ti tallo a dadakkel a tinawen a piesta sadiay.

• Kararua.

  Ti patarus ti Hebreo a sao a neʹphesh ken ti Griego a sao a psy·kheʹ. Naadal ti pannakausar dagitoy a termino iti Biblia ket nakita a kangrunaan a tumukoy dagitoy iti (1) tattao, (2) animal, wenno (3) biag ti tao wenno animal. (Ge 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20; ken dagiti footnote.) No ikompara iti pannakausar ti “kararua” iti adu a narelihiosuan nga ideya, ipakita ti Biblia a ti neʹphesh ken psy·kheʹ, no maipapan kadagiti parsua ditoy daga, ket tumukoy iti material, maarikap, makita, ken matay. Iti daytoy a patarus, dagitoy a Hebreo ken Griego a sao ket masansan a naipatarus sigun iti kaipapananda iti konteksto, a nausar dagiti termino a kas iti “biag,” “parsua,” wenno “tao.” Kaaduanna a naikabil ti “kararua” iti footnote kas sabali pay a patarus. No mausar ti “kararua,” iti man bersikulo wenno footnote, dagiti nailawlawag iti ngato ti kaipapananna. No tumukoy iti panangaramid iti maysa a banag buyogen ti amin a kararua, kaipapananna ti naimpusuan a panangaramid iti dayta. (De 6:5; Mt 22:37) Iti dadduma a konteksto, dagitoy a Hebreo ken Griego a sao ket mabalin a nausar a tumukoy iti tarigagay wenno ganas a mangan ti maysa a sibibiag a parsua. Mabalin met a tumukoy dagitoy iti natay a tao wenno iti bangkay.​—Nu 6:6; Pr 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Kari.

  Serioso a kari iti Dios tapno aramiden ti maysa a banag, mangted iti daton wenno sagut, agserbi, wenno liklikan dagiti banag a saan met nga iparit ti linteg. Ti kari ket kas iti kadagsen ti sapata.​—Nu 6:2; Ec 5:4; Mt 5:33.

• Karuahe.

  Lugan a dua ti pilidna ken guyguyoden ti kabalio a kangrunaan a nausar iti gubat.​—Ex 14:23; Uk 4:13; Ara 8:28.

• Kasasantuan.

  Ti kaunegan a siled ti tabernakulo ken ti templo, a nakaikabilan ti lakasa ti tulag; naawagan met iti Nasantuan kadagiti Nasantuan. Sigun iti Mosaiko a Linteg, ti laeng mapalubosan a sumrek iti Kasasantuan ket ti nangato a padi, ken makastrek laeng iti Aldaw ti Panangabbong iti tunggal tawen.​—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ar 6:16; Heb 9:3.

• Kasia.

  Produkto a nagtaud iti ukis ti kayo a kasia (Cinnamomum cassia), a kapamilia ti kayo a kanela. Nausar ti kasia kas bangbanglo ken kas ramen ti nasantuan a lana a pangdutok.​—Ex 30:24; Sal 45:8; Eze 27:19.

• Kasiko.

  Sukat manipud iti siko agingga iti ungto ti makintengnga a ramay. Gagangay a nagusar dagiti Israelita iti maysa a kasiko nga agarup 44.5 cm (17.5 in.), ngem nagusarda met iti at-atiddog a kasiko a sangadakulap ti rukodna, agarup 51.8 cm (20.4 in.). (Ge 6:15; Lu 12:25)​—Kitaem ti App. B14.

• Kasuratan.

  Ti sagrado a sursurat iti Sao ti Dios. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan laeng a masarakan daytoy a sao.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Kayo; Kayo a pagtutuokan.

  Poste a pakaibitinan ti biktima. Iti dadduma a nasion, nausar daytoy a pagbitayan ken/wenno pakaiparangan ti bangkay kas pakdaar iti sabsabali wenno tapno pakaibabainan iti publiko. Dagiti Asirio nga agdindinamag a narungsot a makigubat imbitinda dagiti nakautiboda babaen ti panangduyokda iti tian agingga iti barukong ti biktima iti ungto ti natirad a kayo wenno poste. Ngem sigun iti linteg dagiti Judio, dagidiay nakabasol iti nadagsen a krimen a kas iti panangpadpadakes wenno idolatria ket mapapatay nga umuna babaen ti pannakaubor wenno dadduma pay a pamay-an sakbay a maibitin ti bangkayda iti poste wenno kayo, kas pakdaar iti dadduma. (De 21:22, 23; 2Sm 21:6, 9) No dadduma, basta igalut dagiti Romano ti biktima iti nakatakder a kayo, a bay-anda nga agpasar iti ut-ot, waw, bisin, ken pannakaibilag iti kapudotan iti sumagmamano nga aldaw agingga a matay. No dadduma met, kas iti pannakapapatay ni Jesus, dagiti ima ken saka ti akusado ket nailansa iti kayo. (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Ara 2:23, 36) Ti Griego a sao nga stau·rosʹ, a naipatarus kas kayo a pagtutuokan kaipapananna ti nalinteg a kayo wenno poste, a kas iti nakailansaan ni Jesus. Awan ti pammaneknek a krus ti kaipapanan dayta a Griego a sao, kas iti us-usaren dagiti pagano a narelihiosuan a simbolo, adu a tawen sakbay pay ni Kristo. Ti termino a “kayo a pagtutuokan” ti mangipaawat iti naan-anay a kaipapanan ti orihinal a sao, gapu ta nausar met ti sao nga stau·rosʹ a mangtukoy iti panagtuok, panagsagaba, ken pannakaibabain a maipasangonto kadagiti pasurot ni Jesus.​—Mt 16:24; Heb 12:2.

• Kayo a pakaammuan iti naimbag ken dakes.

  Maysa a kayo iti hardin ti Eden nga inusar ti Dios kas simbolo ti kalinteganna a mangikeddeng kadagiti pagalagadan para iti sangatauan no ania ti “naimbag” ken “dakes.”​—Ge 2:9, 17.

• Kayo ti biag.

  Maysa a kayo iti hardin ti Eden. Saan nga ibaga ti Biblia nga addaan dagiti bungana iti nainkasigudan a pannakabalin a mangted iti biag; imbes ketdi, irepresentarna ti pananggarantia ti Dios nga agbiag nga agnanayon dagidiay palubosanna a mangan iti bungana.​—Ge 2:9; 3:22.

• Kemos.

  Ti kangrunaan a dios dagiti Moabita.​—1Ar 11:33.

• Kerubin.

  Anghel a nangato ti ranggona nga addaan kadagiti espesial nga annongen. Naidumada kadagiti serafin.​—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kinalinteg.

  Iti Kasuratan, ti umiso sigun iti pagalagadan ti Dios maipapan iti umiso ken di umiso.​—Ge 15:6; De 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mt 6:33.

• Kislev.

  Nagan ti maikasiam a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikatlo a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Nobiembre agingga iti tengnga ti Disiembre. (Ne 1:1; Zac 7:1)​—Kitaem ti App. B15.

• Kolonada ni Solomon.

  Iti templo idi kaaldawan ni Jesus, daytoy ti nalinongan a pagnaan iti daya ti makinruar a paraangan, a pagaammo kas nabatbati a paset ti templo ni Solomon. Nagna sadiay ni Jesus iti ‘panawen ti lam-ek,’ ken sadiay a nagtataripnong dagiti immuna a Kristiano tapno agdaydayaw. (Jn 10:22, 23; Ara 5:12)​—Kitaem ti App. B11.

• Kongregasion.

  Grupo ti tattao nga agtataripnong para iti maysa a panggep wenno aktibidad. Iti Hebreo a Kasuratan, gagangay a tumukoy daytoy iti nasion ti Israel. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tumukoy daytoy kadagiti indibidual a kongregasion dagiti Kristiano ngem kaaduanna a tumukoy iti intero a kongregasion Kristiano.​—1Cr 28:8; Ara 9:31; Ro 16:5.

• Korales.

  Natangken, kasla bato a substansia a naporma manipud kadagiti tulang dagiti babassit nga animal iti baybay. Masarakan daytoy iti baybay ken nagduduma ti kolorna, a pakairamanan ti nalabaga, puraw, ken nangisit. Nakaad-adu ti korales iti Nalabaga a Baybay. Idi panawen ti Biblia, nakanginngina ti nalabaga a korales ken naaramid nga abalorio (beads) ken dadduma pay nga arkos.​—Pr 8:11.

• Kortina.

  Napintas ti pannakaabelna a tela a nabordaan kadagiti sinankerubin a namagsina iti Nasantuan ken Kasasantuan a paset ti tabernakulo ken ti templo. (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3)​—Kitaem ti App. B5.

• Kristiano.

  Nagan nga inted ti Dios kadagiti pasurot ni Jesu-Kristo.​—Ara 11:26; 26:28.

• Kristo.

  Titulo ni Jesus, a nagtaud iti Griego a sao a Khri·stosʹ, ken kaibatogan ti Hebreo a sao a naipatarus kas “Mesias,” wenno “Daydiay Nadutokan.”​—Mt 1:16; Jn 1:41.

• Kukutel; Agkukutel.

  Nakaro a sakit iti kudil. Iti Kasuratan, saan laeng a ti sakit a pagaammo ita kas kukutel ti matuktukoy, ta saan laeng a dagiti tao ti apektaranna no di pay ket dagiti bado ken balay. Agkukutel ti awag iti tao nga adda kukutelna.​—Le 14:54, 55; Lu 5:12.

L

• Lakasa ti tulag.

  Ti kahon a naaramid iti kayo nga akasia ken nakalupkopan iti balitok, a naikabil iti Kasasantuan a paset ti tabernakulo ken idi agangay iti Kasasantuan a paset ti templo nga imbangon ni Solomon. Puro a balitok ti kalubna nga addaan iti dua a kerubin nga agsinnango. Ti dua a tapi a bato a nakaisuratan ti Sangapulo a Bilin ti kangrunaan a linaonna. (De 31:26; 1Ar 6:19; Heb 9:4)​—Kitaem ti App. B5 ken B8.

• Lalat a pagkargaan iti arak.

  Naaramid iti lalat ti animal a kas iti kalding wenno karnero a pangikargaan iti arak. Naikabil ti arak kadagiti baro a lalat ta bayat nga uming-ingel, mangpataud dayta iti carbon dioxide a mangbennat kadagiti pagkargaan a lalat. Agbennat dagiti baro a lalat; saan nga agbennat dagiti daan isu a bumtakda no mapuersa.​—Jos 9:4; Mt 9:17.

• Lebadura.

  Ramen a mainayon iti masa wenno iti likido kas pangpaalsa; nangruna ti paset ti napreserba nga immalsa a masa a naala iti datin a namasa. Masansan a nausar daytoy iti Biblia kas simbolo ti basol ken panagrupsa, ken tumukoy met iti di makita ken nasaknap a panagdakkel.​—Ex 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

• Lebanon, Kabambantayan ti.

  Maysa kadagiti dua a kabambantayan iti daga ti Lebanon. Ti kabambantayan ti Lebanon ket adda iti laud, ken ti kabambantayan ti Anti-Lebanon ket adda iti daya. Atiddog ken nadam-eg a kapatagan ti adda iti nagbaetanda. Ti kabambantayan ti Lebanon ket asideg iti igid ti Baybay Mediteraneo, ken ti kangato dagiti tuktokna ket 1,800–2,100 m (6,000–7,000 ft). Idi un-unana, naabbongan ti Lebanon iti dadakkel a sedro, a nangina ti gatadna kadagiti nasion iti aglawlaw. (De 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Kitaem ti App. B7.

• Lepta.

  Idi tiempo ti Kristiano a Griego a Kasuratan, daytoy ti kabassitan a gambang wenno bronse a sinsilio dagiti Judio. (Mr 12:42; Lu 21:2; ftn.)​—Kitaem ti App. B14.

• Levi; Levita.

  Ti maikatlo nga anak ni Jacob ken ni Lea nga asawana; daytoy met ti tribu a naipanagan kenkuana. Dagiti tallo nga annakna ti nagtaudan ti tallo a kangrunaan a grupo dagiti Levita. No dadduma, tumukoy ti termino a “Levita” iti intero a tribu, ngem masansan a saan a karaman ti pamilia ni Aaron nga agserserbi kas papadi. Saan a naikkan iti tawid a daga ti tribu ni Levi iti Naikari a Daga ngem naikkan iti 48 a siudad iti uneg ti daga a bingay ti dadduma a tribu.​—De 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11.

• Leviatan.

  Animal a masansan a konektado iti danum, nalabit maysa a kita ti parsua nga agbiag iti danum. Iti Job 3:8 ken 41:1, agparang a tumukoy daytoy iti buaya wenno maysa a kita ti nagdakkel ken nagpigsa a parsua nga agbiag iti danum. Iti Salmo 104:26, mabalin a maysa daytoy a kita ti baliena. Iti dadduma a teksto, piguratibo ti pannakausarna ken awan ti animal a kapadana.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Linteg.

  No dakkel ti umuna a letrana, masansan a tumukoy daytoy iti Mosaiko a Linteg wenno iti umuna a lima a libro ti Biblia. No bassit ti umuna a letrana, mabalin a tumukoy iti saggaysa a linteg iti Mosaiko a Linteg wenno iti maysa a prinsipio ti linteg.​—Nu 15:16; De 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Log.

  Ti kabassitan a pagsukat iti likido a nadakamat iti Biblia. Iti Talmud dagiti Judio, nadeskribir dayta kas 1/12 ti maysa a hin, isu a no maibatay iti dayta, ti log ket 0.31 L. (Le 14:10)​—Kitaem ti App. B14.

• Lukot.

  Atiddog a rolio ti pergamino wenno papiro, a nasuratan ti maysa a bangirna, ken gagangay a mailukot iti maysa a pedaso ti kayo. Ti Kasuratan ket naisurat ken nakopia kadagiti lukot, ti gagangay a porma ti libro idi tiempo a maisursurat ti Biblia.​—Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Lunod.

  Mangipangta wenno mangibaga iti dakes iti maysa a tao wenno banag. Naiduma daytoy iti panagsao iti dakes wenno nakaro a pungtot. Masansan a ti lunod ket pormal a panangibaga wenno panangipadto iti dakes. No ti Dios wenno autorisado a tao ti nangibaga iti dayta, napateg dayta a padto ken nabileg.​—Ge 12:3; Nu 22:12; Ga 3:10.

M

• Macedonia.

  Rehion iti amianan ti Grecia a limmatak idi tiempo ni Alejandro a Dakkel ken nagtalinaed nga agwaywayas agingga a naparmek dagiti Romano. Maysa ti Macedonia a probinsia ti Roma idi damo a bimmisita ni apostol Pablo idiay Europa. Namitlo a bimmisita ditoy ni Pablo. (Ara 16:9)​—Kitaem ti App. B13.

• Mahalat.

  Termino iti musika a masarakan iti superskripsion ti Salmo 53 ken 88. Mabalin a nainaig iti Hebreo a puon a balikas a kaipapananna, “kumapuy; agsakit,” isu a mabalin a tumukoy iti naliday a tono, a maitunos iti naladingit a linaon dagita a dua a kanta.

• Mahistrado.

  Iti gobierno ti Babilonia, dagiti mahistrado ket sibil nga opisial kadagiti masakupan a distrito. Ammoda ti linteg ken adda limitado nga autoridadda a mangukom. Kadagiti kolonia ti Roma, dagiti sibil a mahistrado ket administrador ti gobierno. Karaman kadagiti trabahoda ti panangtaginayon iti talna, mangaywan iti pondo, mangukom kadagiti nangsukir iti linteg, ken mangibilin iti pannakaipakat ti dusa.​—Da 3:2; Ara 16:20.

• Makapapatay a sakit.

  Aniaman a napartak ti panagwarasna a makaakar a sakit nga agsaknap kas epidemia ken pakaigapuan ti ipapatay. Masansan a nainaig dayta iti pannakaipakat ti panangukom ti Dios.​—Nu 14:12; Am 4:10; Lu 21:11.

• Malcam.

  Mabalin nga isu met laeng ni Molek, ti kangrunaan a dios dagiti Ammonita. (Sof 1:5)​—Kitaem ti MOLEK.

• Mammadles.

  Maysa nga indibidual a mangibagbaga a kabaelanna nga ipadto ti mapasamak iti masanguanan. Nadakamat met iti Biblia dagiti salamangkero a papadi, mammuyon, astrologo, ken dadduma pay.​—Le 19:31; De 18:11; Ara 16:16.

• Managdakdakes, daydiay.

  Awag ken Satanas a Diablo, a bumusbusor iti Dios ken kadagiti nalinteg a pagalagadanna.​—Mt 6:13; 1Jn 5:19.

• Manangaywan.

  Maysa a lalaki a ti kangrunaan a responsabilidadna ket mangbantay ken mangipastor iti kongregasion. Ti kangrunaan a kaipapanan ti Griego a termino nga e·piʹsko·pos ket mangsalaknib a panangaywan. Maymaysa nga annongen iti kongregasion ti tukoyen dagiti termino a “manangaywan” ken “panglakayen” (pre·sbyʹte·ros). Ipasimudaag ti sao a “panglakayen” dagiti kualidad a mangipakita iti kinanataengan daydiay nadutokan iti kasta nga annongen, ken ipaganetget ti sao a “manangaywan” dagiti annongen a kakuyog dayta.​—Ara 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Manangsaka.

  Maysa a tao nga addaan iti kalintegan wenno obligasion a mangsubbot wenno manggatang manen iti naadipen a kaasitgan a kabagian wenno manggatang iti sanikua wenno tawid ti kaasitgan a kabagian. (Le 25:25-27, 47-54) Adda met pakainaigan daytoy a sao iti kostumbre a panangasawa iti balo ti kaasitgan a kabagian ken maaddaan iti anak kenkuana.​—Ru 4:7-10.

• Mangibabaet.

  Ti bumallaet iti dua a partido tapno pagkappiaenna ida. Iti Kasuratan, ni Moises ti mangibabaet iti Linteg ti tulag ket ni Jesus ti mangibabaet iti baro a tulag.​—Ga 3:19; 1Ti 2:5.

• Manna.

  Ti kangrunaan a taraon dagiti Israelita bayat ti 40 a tawen a panagyanda idiay let-ang. Impaay daytoy ni Jehova. Binigat a simimilagro a nagparang daytoy iti daga iti baba ti linnaaw malaksid iti Sabbath. Idi damo a nakita daytoy dagiti Israelita, kinunada, “Ania daytoy?” wenno, iti Hebreo, “man huʼ?” (Ex 16:13-15, 35) Iti dadduma a konteksto, natukoy daytoy kas “bukbukel ti langit” (Sal 78:24), “tinapay manipud langit” (Sal 105:40), ken “taraon dagiti mannakabalin” (Sal 78:25). Tinukoy met ni Jesus ti manna iti piguratibo a pamay-an.​—Jn 6:49, 50.

• Maskil.

  Hebreo a termino a saan a masigurado ti kaipapananna iti superskripsion ti 13 a salmo. Mabalin a kaipapananna ti “mamagpanunot a daniw.” Kuna ti dadduma a kapada daytoy ti kaipapanan ti maysa a sao nga umasping ti pormana, a naipatarus kas ‘nainsiriban nga agserbi.’​—2Cr 30:22; Sal 32:Sup.

• Maudi nga al-aldaw.

  Daytoy ken dagiti umasping a sasao, kas iti “maudi a paset dagiti aldaw,” ket nausar iti padto ti Biblia a tumukoy iti tiempo inton agpatingga dagiti napateg a pasamak. (Eze 38:16; Da 10:14; Ara 2:17) Depende iti padto, mabalin a saklawen daytoy ti maysa a tiempo a mangsaklaw iti sumagmamano wenno adu a tawen. Makapainteres ta inusar ti Biblia daytoy a termino mainaig iti “maudi nga al-aldaw” daytoy nga agdama a sistema ti bambanag, bayat ti di makita a kaadda ni Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Medo; Media.

  Tattao a nagtaud ken Madai nga anak ni Jafet; nagyanda iti kabambantayan ti Iran a nagbalin a pagilian ti Media. Kimmappon dagiti Medo iti Babilonia a mangparmek iti Asiria. Iti daydi a tiempo, ti Persia ket probinsia ti Media, ngem nagrebelde ni Ciro ket timmipon ti Media iti Persia tapno mabukel ti Imperio ti Medo-Persia a nangparmek iti Imperio ti Neo-Babilonia idi 539 B.C.E. Adda dagiti Medo idiay Jerusalem iti Pentecostes idi 33 C.E. (Da 5:28, 31; Ara 2:9)​—Kitaem ti App. B9.

• Merodak.

  Ti kangrunaan a dios ti siudad ti Babilonia. Kalpasan a pinagbalin ni Hammurabi, ari ti Babilonia ken mammanday iti linteg, dayta a siudad kas kabesera ti Babilonia, nagbalin a nalatak ni Merodak (wenno, Marduk) ket sinuktanna ti adu nga immun-una a dios sa nagbalin a kangrunaan a dios dagiti Babilonio. Idi agangay, ti nagan a Merodak (wenno, Marduk) ket nasuktan iti titulo a “Belu” (“Makinkukua”). Gagangay a maibagbaga a ni Merodak ket isu ni Bel.​—Jer 50:2.

• Mesias.

  Nagtaud iti Hebreo a sao para iti “nadutokan” wenno “napulotan.” Nagtaud iti Griego ti kaibatoganna a “Kristo.”​—Da 9:25; Jn 1:41.

• Miktam.

  Hebreo a sao a nausar iti superskripsion ti innem a salmo (Sal 16, 56-60). Saan a masigurado ti kaipapanan daytoy a termino, nupay mabalin a nainaig iti sao nga “inskripsion.”

• Milagro.

  Aramid wenno karkarna a pasamak a saan a kabaelan nga aramiden ti tao ken naggapu iti maysa nga adda pannakabalinna. No dadduma, agpapada ti kaipapanan ti “pagilasinan,” “tanda,” ken “nakaskasdaaw a bambanag” iti Biblia.​—Ex 4:21; Ara 4:22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Maysa a dios a nagdaydayawan dagiti Ammonita, mabalin nga isu met laeng ti dios a ni Molek. (1Ar 11:5, 7) Idi asidegen nga agpatingga ti panagturay ni Solomon, nangibangon kadagiti nangato a disso para iti daytoy nga ulbod a dios.​—Kitaem ti MOLEK.

• Milia.

  Rukod ti distansia a naminsan laeng nga agparang iti orihinal a teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Mateo 5:41, a mabalin a tumukoy iti Romano a milia a katupag ti 1,479.5 m (4,854 ft). Ti tallo pay a nagparangan ti “milia” ket iti Lucas 24:13, Juan 6:19, ken Juan 11:18 a tumukoy iti nagkauna nga estadia iti orihinal a teksto.​—Kitaem ti App. B14.

• Mina.

  Naawagan met daytoy iti mane iti Ezekiel. Maysa a yunit a tumukoy iti timbang ken gatad ti kuarta. Maibatay iti ebidensia ti arkeolohia a ti maysa a mina ket katupag ti 50 a siklo, ken ti maysa a siklo ket agdagsen iti 11.4 g, ti maysa a mina iti Hebreo a Kasuratan ket agdagsen iti 570 g. Kas iti kaadda ti kasiko, mabalin nga adda met mina para iti palasio ti ari. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti maysa a mina ket 100 a drakma. Agdagsen daytoy iti 340 g. Ti 60 a mina ket katupag ti maysa a talento. (Esd 2:69; Lu 19:13)​—Kitaem ti App. B14.

• Ministerial nga adipen.

  Patarus para iti Griego a sao a di·aʹko·nos, a masansan a naipatarus kas “ministro” wenno “adipen.” Ti “ministerial nga adipen” ket tumukoy iti agserserbi wenno katulongan ti bagi dagiti panglakayen ti kongregasion. Masapul a magaw-atna dagiti pagalagadan ti Biblia tapno makualipikar para iti daytoy a pribilehio.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Mirra.

  Nabanglo a tutot a naala iti maysa a kita ti siitan a babassit a kayo iti pamilia a Commiphora. Maysa ti mirra kadagiti ramen ti nasantuan a lana a pangdutok. Nausar daytoy a pangpabanglo kadagiti lupot wenno pagiddaan, ken nailaok iti lana a mausar a pagmasahe ken losion. Nausar met ti mirra a pangisagana kadagiti maitabon a bangkay.​—Ex 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39.

• Moises, Linteg ni.

  Ti Linteg nga inted ni Jehova iti Israel babaen ken Moises idiay let-ang ti Sinai idi 1513 B.C.E. Ti umuna a lima a libro ti Biblia ket masansan a natukoy kas ti Linteg.​—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Molek.

  Maysa a dios dagiti Ammonita; mabalin nga isu met laeng ni Malcam, Milcom, ken Molok. Mabalin a titulo daytoy imbes a nagan ti espesipiko a dios. Imbilin ti Mosaiko a Linteg a madusa iti ipapatay ti asinoman a mangidaton iti anakna ken Molek.​—Le 20:2; Jer 32:35; Ara 7:43.

• Molok.​—

  Kitaem ti MOLEK.

• Mut-labben.

  Termino iti superskripsion ti Salmo 9. Kaipapananna, “mainaig iti ipapatay ti anak.” Ibaga ti dadduma a nagan daytoy wenno nalabit panglukat a sasao ti pamiliar a tokar a mausar iti panangkanta iti daytoy a salmo.

N

• Nadalus.

  Iti Biblia, saan laeng a tumukoy daytoy a sao iti pisikal a kinadalus no di ket iti pay panamagtalinaed wenno panangisubli iti maysa a kasasaad nga awan pakapilawanna, awan pakababalawanna, ken awanan iti aniaman a makarugit, makaperdi, wenno makadadael iti moral wenno naespirituan. Tumukoy pay daytoy a sao iti kinadalus nga ipapaannurot ti Mosaiko a Linteg.​—Le 10:10; Sal 51:7; Mt 8:2; 1Co 6:11.

• Nagpaiduma a kinaimbag.

  Griego a sao a ti kangrunaan nga ideyana ket makaay-ayo ken makaatrakar. Ti sao ket masansan a nausar a tumukoy iti naimbag a sagut wenno naimbag a pamay-an ti panangted. No tumukoy iti nagpaiduma a kinaimbag ti Dios, iladawan ti sao ti awan bayadna a sagut a sipaparabur nga impaay ti Dios a saan a mangnamnama iti aniaman a maisubad. No kasta, ebkas dayta ti aglaplapusanan a panangted ti Dios ken ti naparabur nga ayat ken kinaimbagna kadagiti tattao. Ti Griego a termino ket naipatarus met iti sasao kas “pabor” ken “naimbag a sagut.” Naited dayta a saan a nateggedan ken saan a pakaikarian, a ti kangrunaan a nangtignay iti mangmangted ket ti kinaparaburna.​—2Co 6:1; Efe 1:7.

• Naimbag a damag, ti.

  Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, naimbag a damag daytoy maipapan iti Pagarian ti Dios ken ti pannakaisalakan babaen ken Jesu-Kristo.​—Lu 4:18, 43; Ara 5:42; Apo 14:6.

• Nakaal-alas a kababalin.

  Nagtaud iti Griego nga a·selʹgei·a, a tumukoy kadagiti aramid a mangipakita iti serioso a panagsukir kadagiti linteg ti Dios ken iti nakaal-alas wenno nakababain a kababalin; espiritu a mangipakita iti kinaawan panagraem wenno panangumsi pay ketdi iti autoridad, kadagiti linteg, ken pagalagadan. Saan a tumukoy daytoy iti nalag-an a di umiso a kababalin.​—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

• Nakaun-uneg nga abut.

  Manipud iti Griego a sao nga aʹbys·sos, a kaipapananna ti “nauneg unay” wenno “di matukod, awan pagpatinggaanna.” Nausar daytoy iti Kristiano a Griego a Kasuratan a tumukoy iti maysa a lugar a pakaibaludan wenno kasasaad a pannakaibalud. Ramanenna ti tanem ngem saan la a dayta ti tuktukoyenna.​—Lu 8:31; Ro 10:7; Apo 20:3.

• Nakersang a lupot.

  Lupot a nausar a pagaramid iti sako, wenno supot, kas kadagiti pagkargaan iti bukbukel. Kaaduanna a naabel dayta manipud iti nangisit a dutdot ti kalding ken maus-usar kas bado ti agladladingit.​—Ge 37:34; Lu 10:13.

• Nangato a disso.

  Lugar a pagdaydayawan a gagangay nga iti tuktok ti turod, bantay, wenno plataporma nga inaramid ti tao. Nupay nausar daytoy no dadduma para iti panagdaydayaw iti Dios, masansan a nainaigda iti pinapagano a panagdaydayaw kadagiti ulbod a dios.​—Nu 33:52; 1Ar 3:2; Jer 19:5.

• Nangato a padi.

  Iti Mosaiko a Linteg, isu ti kangrunaan a padi a nangirepresentar kadagiti tattao iti sanguanan ti Dios ken nangiwanwan iti dadduma pay a papadi. Naawagan met kas “panguluen a padi.” (2Cr 26:20; Esd 7:5) Isu laeng ti napalubosan a sumrek iti Kasasantuan, ti kaunegan a siled iti tabernakulo ken idi agangay iti templo. Inaramidna laeng dayta iti tinawen nga Aldaw ti Panangabbong. Agaplikar met ken Jesu-Kristo ti sao a “nangato a padi.”​—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.

• Napudno nga ayat.

  Kaaduanna a patarus ti Hebreo a sao a cheʹsedh, a tumukoy iti ayat a tigtignayen ti debosion, kinamatalek, kinasinged, ken panagbalin a napudno. Masansan a nausar a tumukoy iti ayat ti Dios iti tao, ngem tumukoy met iti ayat nga ipakpakita dagiti tattao iti padada a tao.​—Ex 34:6; Ru 3:10.

• Nardo.

  Nangina, nabanglo, napusiaw a nalabaga a lana, a nagtaud iti mula a nardo (Nardostachys jatamansi). Gapu ta nangina, masansan a mailaok kadagiti nababa ti kalidadna a lana, ken no dadduma, adda dagiti mangpeke iti dayta. Makapainteres ta agpada da Marcos ken Juan a nangibaga a nausar ken Jesus ti “puro a nardo.”​—Mr 14:3; Jn 12:3.

• Narugit.

  Mabalin a tumukoy iti pisikal a kinarugit wenno panangsukir kadagiti moral a linteg. Ngem iti Biblia, ti sao ket masansan a tumukoy iti saan a maakseptar wenno saan a nadalus sigun iti Mosaiko a Linteg. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Ara 10:14; Efe 5:5)​—Kitaem ti NADALUS.

• Nasantuan; Kinanasantuan.

  Kualidad ni Jehova; maysa a kasasaad ti naan-anay a kinadalus iti moral ken kinasagrado. (Ex 28:36; 1Sm 2:2; Isa 6:3; Eze 44:19) No tumukoy kadagiti tao (Ex 19:6; 2Ar 4:9), animal (Nu 18:17), banag (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), lugar (Ex 3:5; Isa 27:13), periodo ti tiempo (Ex 16:23; Le 25:12), ken aktibidad (Ex 36:4), ti orihinal a Hebreo a sao para iti daytoy ipasimudaagna ti pannakaisina, eksklusibo, wenno ti panagbalin a nasantuan para iti nasantuan a Dios; maysa a kasasaad ti pannakaidedikar nga agserbi ken Jehova. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti sasao a naipatarus kas “nasantuan” ken “kinanasantuan” kaipapananna met ti pannakaisina para iti Dios. Nausar met daytoy a sao a tumukoy iti kinadalus ti aramid ti maysa a tao.​—Mr 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Nasantuan, ti.

  Ti umuna ken dakdakkel a siled ti tabernakulo wenno ti templo, a naiduma iti kaunegan a siled, ti Kasasantuan. Iti tabernakulo, naikabil iti Nasantuan a siled ti balitok a kandelero, balitok nga altar ti insienso, lamisaan ti pamarang a tinapay, ken dagiti balitok nga alikamen; iti templo, naikabil ditoy ti balitok nga altar, ti 10 a balitok a kandelero, ken ti 10 a lamisaan ti pamarang a tinapay. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Kitaem ti App. B5 ken B8.

• Nasantuan nga espiritu.

  Ti di makita a mangpabileg a puersa nga us-usaren ti Dios a mangitungpal iti pagayatanna. Nasantuan daytoy ta naggapu ken Jehova, a kadadalusan ken kalilintegan, ken gapu ta daytoy ti us-usaren ti Dios a mangitungpal iti aniaman a nasantuan.​—Lu 1:35; Ara 1:8.

• Nawaya; Nawayawayaan.

  Bayat ti panagturay ti Roma, ti “nawaya” a tao ket saan a nayanak nga adipen, nga addaan iti amin a kalintegan ti maysa nga umili. Ngem ti “nawayawayaan” a tao ket naruk-atan iti pannakaadipen. No pormal a mawayawayaan ti maysa a tao, agbalin nga umili ti Roma, ngem saan a maikkan iti saad iti politika. No saan a pormal ti pannakawayawaya ti maysa a tao, mawayawayaan laeng iti pannakaadipen ngem saan a maikkan iti amin a kalintegan ti maysa nga umili.​—1Co 7:22.

• Nazareno.

  Awag ken Jesus kas maysa nga umili ti Nazaret. Mabalin a nainaig dayta iti Hebreo a sao a nausar iti Isaias 11:1 para iti “tarubong.” Idi agangay, nayawag metten dayta kadagiti pasurot ni Jesus.​—Mt 2:23; Ara 24:5.

• Nazareo.

  Nagtaud iti Hebreo a sao para iti “Daydiay Nailasin,” “Daydiay Naidedikar,” “Daydiay Naisina.” Adda dua a klase ti Nazareo: dagidiay nagboluntario ken dagidiay dinutokan ti Dios. Mabalin a mangaramid ti maysa a lalaki wenno babai iti espesial a kari ken Jehova tapno agbiag kas Nazareo iti maysa nga espesipiko a tiempo. Adda tallo a kangrunaan a naiparit kadagiti nagboluntario a nagkari kas Nazareo: saanda nga uminum iti naingel wenno mangan iti aniaman a nagtaud iti ubas, saanda a pukisan wenno putdan ti buokda, ken saanda a sagiden ti bangkay. Dagidiay dinutokan ti Dios kas Nazareo ket nagtalinaed a kasta iti unos ti panagbiagda, ken adda dagiti espesipiko nga imbilin ni Jehova kadakuada.​—Nu 6:2-7; Uk 13:5.

• Nefilim.

  Naranggas a lallaki nga annak dagiti anghel a naglasag kas tao ken dagiti babbai nga annak ti tattao sakbay ti Layus.​—Ge 6:4.

• Nehilot.

  Termino a saan a masigurado ti kaipapananna, a makita iti superskripsion ti Salmo 5. Patien ti dadduma a tumukoy daytoy iti maysa a mapuyot nga instrumento, a nainaig iti Hebreo a puon a balikas a tumukoy iti cha·lilʹ (plauta). Ngem mabalin a maysa dayta a kanta.

• Netineo.

  Dagiti saan nga Israelita nga agserserbi iti templo. Daytoy a Hebreo a termino ket literal a kaipapananna, “Dagidiay Naipaay,” a mangipakita a naipaayda nga agserbi iti templo. Posible nga adu kadagiti Netineo ti kaputotan dagiti Gibeonita a pinagbalin ni Josue kas ‘paraurnong iti kayo ken parasakdo para iti amin nga Israelita ken iti altar ni Jehova.’​—Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17.

• Nisan.

  Ti baro a nagan ti Abib, ti umuna a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikapito a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Marso agingga iti tengnga ti Abril. (Ne 2:1)​—Kitaem ti App. B15.

O

• Olibano.

  Namaga a tutot ti nagduduma a kita ti kayo a Boswellia. Nabanglo daytoy no mapuoran. Ramen daytoy ti nasantuan nga insienso a nausar iti tabernakulo ken iti templo. Maidatag met a karaman ti daton a bukbukel ken maikabil iti tunggal intar ti pamarang a tinapay iti uneg ti Nasantuan a siled.​—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Omer.

  Pangsukat iti namaga a banag a katupag ti 2.2 L, wenno apagkapullo ti maysa nga efa. (Ex 16:16, 18)​—Kitaem ti App. B14.

• Onix.

  Bato a nababbaba ti pategna, natangken a klase ti agata, wenno maysa a kita ti kalsedonia nga adda ugedna. Addaan ti onix kadagiti agsasaganad a puraw nga ugis a naballaballaetan iti nangisit, kayumanggi, nalabaga, dapuen, wenno berde nga ugis. Nausar dayta kadagiti espesial a bado ti nangato a padi​—Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16.

P

• Padi.

  Lalaki nga autorisado a nangirepresentar iti Dios kadagiti tattao a nagserbianna, ken nangisuro kadakuada maipapan iti Dios ken kadagiti lintegna. Dagiti papadi met ti nangirepresentar kadagiti tattao iti sanguanan ti Dios babaen ti panangidatagda kadagiti daton agraman ti panangibabaet ken panagpakaasida para kadagiti tattao. Sakbay a naited ti Mosaiko a Linteg, ti ulo ti pamilia ti nagserbi kas padi para iti pamiliana. Imbilin ti Mosaiko a Linteg a dagiti lallaki a miembro ti pamilia ni Aaron iti tribu ni Levi ti agbalin a papadi. Nagbalin a katulonganda ti dadduma pay a lallaki a Levita. Idi nangrugi ti baro a tulag, nagbalin ti naespirituan nga Israel kas nasion dagiti papadi, a ni Jesu-Kristo ti Nangato a Padi.​—Ex 28:41; Heb 9:24; Apo 5:10.

• Padto.

  Mensahe nga inwanwan ti Dios, panangipalgak man dayta iti pagayatan ti Dios wenno panangipakaammo iti dayta. Ti padto ket mabalin a nasayaat a sursuro manipud iti Dios, nayebkas a bilin wenno panangukomna, wenno panangipakaammo iti banag a dumteng.​—Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Pagabelan.

  Alikamen a pagabel iti sinulid wenno sag-ut tapno agbalin a lupot.​—Uk 16:14.

• Pagarian ti Dios.

  Kangrunaanna a nausar daytoy a tumukoy iti kalintegan ti Dios kas agturay babaen ti gobierno ti Anakna, ni Kristo Jesus.​—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50.

• Pagiddep iti apuy.

  Alikamen a nausar iti tabernakulo ken templo, a naaramid iti balitok wenno gambang. Mabalin a kasla kartib a pagputed kadagiti pabilo ti lampara.​—2Ar 25:14.

• Pagilasinan.

  Banag, tignay, kasasaad, wenno karkarna a buya nga adda kaipapananna a mangipasimudaag iti sabali pay a banag, ita wenno iti masanguanan.​—Ge 9:12, 13; 2Ar 20:9; Mt 24:3; Apo 1:1.

• Pagpespesan iti ubas.

  Gagangay a dua nga abut (tangke) a naaramid iti natural nga apug a bato, a ti maysa ket nangatngato ngem iti nababbaba, ken konektado babaen ti maysa a bassit a pagayusan. Bayat a mapespes dagiti ubas iti nangatngato nga abut, agayus ti tubbog iti nababbaba nga abut. Ti sao ket piguratibo a nausar para iti panangukom ti Dios.​—Isa 5:2; Apo 19:15.

• Pagrukod a runo.

  Ti pagrukod a runo ket innem a kasiko. Maibatay iti gagangay a kasiko, ti kaatiddogna ket 2.67 m (8.75 ft); no maibatay iti atiddog a kasiko, ti kaatiddogna ket 3.11 m (10.2 ft). (Eze 40:3, 5; Apo 11:1)​—Kitaem ti App. B14.

• Pakalaglagipan a tanem.

  Pakaitabonan ti bangkay ti tao. Daytoy ti patarus ti Griego a sao a mne·meiʹon, a nagtaud iti sao a “palagipan,” a mangipasimudaag a ti tao a natay ket malaglagip.​—Jn 5:28, 29.

• Pakan.

  Iti panagabel, grupo daytoy dagiti sinulid a kabinnatog ti kaakaba ti tela. Agsisinnublat a mayabel dagitoy iti sango ken likud ti gan-ay, kayatna a sawen, ti grupo dagiti sinulid a kabinnatog ti kaatiddog ti tela.​—Le 13:59.

• Pakikappia.​—

  Kitaem ti PANANGABBONG.

• Pakikappia a kalub.

  Ti kalub ti lakasa ti tulag, a nangiwarsian ti nangato a padi iti dara dagiti daton gapu iti basol bayat ti Aldaw ti Panangabbong. Ti Hebreo a termino para iti daytoy ket nagtaud iti puon a balikas a kaipapananna ti “abbongan (ti basol)” wenno nalabit “punasen (ti basol).” Naaramid dayta iti puro a balitok, nga addaan iti dua a kerubin iti agsumbangir nga ungtona. No dadduma, natukoy laeng dayta kas “ti kalub.” (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5)​—Kitaem ti App. B5.

• Pallatibong.

  Lalat wenno bedbed a nalaga a material manipud pennet ti animal, lidda, wenno buok. Ti nalawa a tengngana ti pakaikabilan ti balana, a masansan a bato. Maigalut ti maysa a murdong ti pallatibong iti ima wenno pungupunguan, bayat a tenglen ti ima ti sabali a murdongna a maibbatan no maiwasawas ti pallatibong. Dagiti pumapallatibong ket karaman iti armada dagiti nagkauna a nasion.​—Uk 20:16; 1Sm 17:50.

• Pamarang a tinapay.

  Sangapulo ket dua a tinapay a nayurnos iti dua a salansan, a sagiinnem a tinapay iti tunggal salansan a naikabil iti lamisaan ti Nasantuan a siled ti tabernakulo ken ti templo. Naawagan met iti “napagtutuon a tinapay” ken “daton a tinapay.” Kada Sabbath, masukatan daytoy a daton iti Dios iti kabbaro a tinapay. Dagiti laeng papadi ti mangan kadagiti naikkat a tinapay. (2Cr 2:4; Mt 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)​—Kitaem ti App. B5.

• Pammatalged.

  Banag a kukua ti maysa a tao nga itedna iti nakautanganna kas garantia nga agbayad iti masanguanan. Maawagan met dayta iti kolateral. Naglaon ti Mosaiko a Linteg kadagiti bilin maipapan kadagiti pammatalged tapno maprotektaran ti pagimbagan dagiti napanglaw ken awan gawayna nga umili.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Panagadas.

  Panagala iti apit nga inggagara wenno saan nga inggagara nga imbati dagiti agan-ani. Imbilin ti Mosaiko a Linteg kadagiti tattao a saanda a gapasen amin dagiti adda iti igid ti talonda wenno burasen ti amin nga olibo wenno ubas. Inted ti Dios daytoy kas kalintegan dagiti napanglaw, marigrigat, ganggannaet a residente, awanan ama nga ubing, wenno balo a babbai tapno adasenda dagiti nabati kalpasan ti panagani.​—Ru 2:7.

• Panagayunar.

  Saan a pannangan iti amin a taraon iti limitado a tiempo. Nagayunar dagiti Israelita iti Aldaw ti Panangabbong, iti tiempo ti riribuk, ken no kasapulanda ti panangiwanwan ti Dios. Nangipasdek dagiti Judio iti uppat a tinawen a panagayunar kas tanda dagiti makadidigra a pasamak iti pakasaritaanda. Saan a maikalikagum kadagiti Kristiano ti panagayunar.​—Esd 8:21; Isa 58:6; Lu 18:12.

• Panagbabawi.

  Iti Biblia, tumukoy daytoy iti panagbalbaliw ti panunot a napakuyogan iti naimpusuan a panagbabawi iti dati a wagas ti panagbiag, dakes nga aramid, wenno ti saan a naaramid ti maysa. Maipakita ti pudpudno a panagbabawi babaen ti panangbalbaliw iti aramid.​—Mt 3:8; Ara 3:19; 2Pe 3:9.

• Panagirik; Pagirikan.

  Ti proseso a panangisina iti binukel manipud iti ungkay ken garami; ti lugar a pakaar-aramidan ti panagirik. Manomano ti panagirik a mausar ti pagbatbat, wenno no adu ti mairik, mausar dagiti espesial nga alikamen a kas iti pagirik a pasagad wenno pataladtad, a guyoden dagiti animal. Ti alikamen ti mangirik kadagiti naiwaras a binukel iti pagirikan, maysa a patag a nagsirkulo a disso a gagangay a nangato ken naangin.​—Le 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.

• Panagkugit.

  Ti pannakaikkat ti kudil ti murdong ti mabagbagi ti lalaki. Naibilin dayta ken Abraham nga aramidenna ken dagiti kaputotanna, ngem saan a maikalikagum kadagiti Kristiano. Nausar met iti piguratibo a pamay-an iti nadumaduma a konteksto.​—Ge 17:10; 1Co 7:19; Fil 3:3.

• Panagkulam.

  Ti panangusar iti pannakabalin a naggapu kadagiti dakes nga espiritu.​—2Cr 33:6.

• Panagladingit.

  Ti panangipakita iti leddaang gapu iti ipapatay wenno kalamidad. Idi tiempo ti Biblia, kaugalian ti agladingit iti sumagmamano a tiempo. Malaksid iti panagsangit iti napigsa, nangisuot dagiti agladladingit iti espesial a bado, inikkanda iti dapo ti uloda, pinisangda dagiti badoda, ken dinandanogda ti barukongda. No dadduma, adda dagiti dumudung-aw a maawis kadagiti pamumpon.​—Ge 23:2; Est 4:3; Apo 21:4.

• Panagsagana.

  Nagan ti aldaw sakbay ti Sabbath. Iti dayta nga aldaw, aramiden dagiti Judio dagiti nasken a panagsagana. Agpatingga dayta nga aldaw iti ilelennek ti init a katupag ita ti Biernes, a pangrugian met ti Sabbath. Mangrugi ti aldaw dagiti Judio manipud rabii agingga iti sumaruno a rabii.​—Mr 15:42; Lu 23:54.

• Panagungar.

  Ibabangon manipud ken patay. Ti Griego a sao nga a·naʹsta·sis ket literal a kaipapananna ti “ibabangon; itatakder.” Siam a panagungar ti nadakamat iti Biblia, a pakairamanan ti panangpagungar ni Jehova a Dios ken ni Jesus. Nupay ti dadduma a panagungar ket inaramid da Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, ken Pablo, dagita a milagro ket gapuanan ti pannakabalin ti Dios. Ti naindagaan a panagungar “agpadpada dagiti nalinteg ken dagiti nakillo” ket napateg iti panggep ti Dios. (Ara 24:15) Dakamaten met ti Biblia ti nailangitan a panagungar, a naawagan iti “nasapsapa” wenno “umuna” a panagungar, a mapasamak kadagiti dinutokan ti espiritu a kakabsat ni Jesus.​—Fil 3:11; Apo 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.

• Panangabbong.

  Iti Hebreo a Kasuratan, nainaig daytoy kadagiti panagdaton tapno makaasideg ken makapagdaydayaw dagiti tattao iti Dios. Iti Mosaiko a Linteg, naaramid dagiti panagdaton, nangnangruna iti tinawen nga Aldaw ti Panangabbong, tapno agbalin a posible ti pannakikappia iti Dios uray no managbasol dagiti tattao ken ti intero a nasion. Dagidiay a daton ti mangipasimudaag iti daton ni Jesus, a naan-anay ken namimpinsan a nangabbong kadagiti basol ti sangatauan, isu nga adda gundaway dagiti tattao a maikappia ken Jehova.​—Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12.

• Panangiparabaw iti ima.

  Maiparabaw ti ima iti maysa a tao tapno madutokan iti espesial a trabaho wenno tapno maipaayan iti bendision, mapaimbag, wenno maikkan iti sagut ti nasantuan nga espiritu. No dadduma, naiparabaw ti ima kadagiti animal sakbay a maidatonda.​—Ex 29:15; Nu 27:18; Ara 19:6; 1Ti 5:22.

• Panangsaplit.

  Maysa a kita ti pannusa. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tumukoy daytoy iti panangbasnot wenno panangbaut babaen ti latigo nga addaan bukbuko ken tadtadem iti ungtona.​—Mt 20:19; Jn 19:1.

• Panglakayen; Lakay.

  Lalaki a nataengan iti edad, ngem iti Kasuratan, tumukoy daytoy iti maysa nga adda autoridad ken responsabilidadna iti komunidad wenno nasion. Nausar met daytoy a sao para kadagiti nailangitan a parsua iti libro nga Apocalipsis. Naipatarus ti Griego a sao a pre·sbyʹte·ros kas “panglakayen” no tumukoy kadagiti addaan responsabilidad a mangidaulo iti kongregasion.​—Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Apo 4:4.

• Pangrabii ti Apo.

  Literal a pannangan iti tinapay nga awan lebadurana ken arak kas simbolo ti bagi ken dara ni Kristo; panglaglagip iti ipapatay ni Jesus. Gapu ta daytoy ket okasion nga ibilbilin ti Kasuratan a selebraran dagiti Kristiano, maitutop a maawagan met iti “Memorial.”​—1Co 11:20, 23-26.

• Pangselio a singsing.

  Kita ti selio a maisuot iti ramay wenno maikabil iti singdan, nalabit maikuentas. Naawagan met dayta iti pagmarka a singsing, a simbolo ti autoridad ti maysa nga agturay wenno opisial. (Ge 41:42)​—Kitaem ti SELIO.

• Pangukoman.

  Masansan a nangato a plataporma iti ruar, nga adda agdanna. Agtugaw ditoy dagiti opisial no agsaoda iti sanguanan dagiti tattao ken ipakaammoda dagiti desisionda. Ti sasao a “pangukoman ti Dios” ken “pangukoman ti Kristo” ket mangisimbolo iti urnos ni Jehova a mangukom iti sangatauan.​—Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13.

• Panguluen a padi.

  Sabali a termino para iti “nangato a padi” iti Hebreo a Kasuratan. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti sasao a “panguluen a papadi” ket tumukoy kadagiti kangrunaan a lallaki kadagiti papadi, a mabalin a pakairamanan dagiti naikkat a nangato a padi ken dagiti panguluen ti 24 a benneg dagiti papadi.​—2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

• Pannakaipanaw.

  Pannakapapanaw iti nakayanakan a daga wenno pagtaengan, a masansan nga ibilin dagiti nangsakup. Ti Hebreo a sao para iti daytoy kaipapananna, “ipapanaw.” Napadasan dagiti Israelita ti dua a nakaro a pannakaipanaw. Ti makin-amianan a 10 a tribu a pagarian ket impanaw dagiti Asirio, ken idi agangay ti makin-abagatan a 2 a tribu a pagarian ket impanaw dagiti Babilonio. Dagiti natda kadagiti naipanaw ket nagsubli iti dagada bayat ti panagturay ni Ciro, ti ari ti Persia.​—2Ar 17:6; 24:16; Esd 6:21.

• Pannakaulo.

  Ti makinngato nga arkos ti maysa nga adigi. Adda dadakkel a pannakaulo iti tuktok ti dua nga adigi a maawagan Jakin ken Boaz, a nakatakder iti sango ti templo ni Solomon. (1Ar 7:16)​—Kitaem ti App. B8.

• Pannakiabig.​—

  Kitaem ti SEKSUAL NGA IMMORALIDAD.

• Pannakikamalala.

  Boluntario a seksual a pannakidenna ti naasawaan a lalaki wenno babai iti saanna nga asawa.​—Ex 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Panungpalan daytoy a sistema ti bambanag.

  Tiempo nga agturong iti panungpalan daytoy a sistema ti bambanag, wenno dagiti pasamak, a konkontrolen ni Satanas. Mangrugi bayat ti kaadda ni Kristo. Iti panangiwanwan ni Jesus, “paglasinento dagiti anghel dagiti dakes ken nalinteg a tattao” ken dadaelenda ida. (Mt 13:40-42, 49) Interesado dagiti adalan ni Jesus iti pannakapasamak dayta a “panungpalan.” (Mt 24:3) Sakbay a nagsubli idiay langit, inkarina kadagiti pasurotna nga addanto kadakuada agingga iti dayta a tiempo.​—Mt 28:20.

• Papiro.

  Kasla runo a mula iti kadanuman a nausar a pagaramid kadagiti bambanag a kas iti basket, pagkargaan, ken bangka. Nausar met idi dayta a pagaramid iti banag a pagsuratan a kaasping ti papel ken kasta a material ti nausar iti adu a lukot.​—Ex 2:3.

• Paraangan.

  Ti naaladan, nalawa a paset iti aglawlaw ti tabernakulo, ken idi agangay, maysa kadagiti napaderan, awan linongna a paraangan iti aglawlaw ti kangrunaan a patakder ti templo. Masarakan ti altar ti daton a mapuoran iti paraangan ti tabernakulo ken iti makin-uneg a paraangan ti templo. (Kitaem ti App. B5, B8, B11.) Dakamaten met ti Biblia dagiti paraangan dagiti balay ken palasio.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ar 7:12; Est 4:11; Mt 26:3.

• Parabantay.

  Agbantay gapu iti posible a pannakadangran dagiti tattao wenno sanikua, masansan nga iti rabii, ken mangted iti pakdaar no adda sumungad a peggad. Masansan a nakapuesto dagiti parabantay kadagiti pader ken torre ti siudad tapno mapaliiwda dagiti sumungsungad sakbay a makaasidegda. Iti militar, ti parabantay ket gagangay a maawagan iti guardia wenno soldado nga agbantay. Iti piguratibo nga usar, dagiti propeta ti nagserbi a parabantay iti nasion ti Israel, a nangpakdaar iti asideg idin a pannakadadael.​—2Ar 9:20; Eze 3:17.

• Paraiso.

  Napintas a parke, wenno kasla parke a hardin. Ti immuna a kasta a lugar ket ti Eden, nga inaramid ni Jehova para iti immuna nga agassawa. Idi nakabitin ni Jesus iti kayo a pagtutuokan ken nakisarita iti maysa kadagiti kriminal iti abayna, impasimudaagna nga agbalinto a paraiso ti daga. Ti masanguanan a paraiso ti nalawag a tuktukoyen ti 2 Corinto 12:4, ken nailangitan a paraiso ti tuktukoyen ti Apocalipsis 2:7.​—Sol 4:13; Lu 23:43.

• Paskua.

  Tinawen a piesta a maselebraran iti maika-14 nga aldaw ti Abib (naawagan iti Nisan idi agangay) kas panglaglagip iti pannakaisalakan dagiti Israelita manipud Egipto. Naselebraran daytoy babaen ti panangparti ken panangituno iti urbon a karnero (wenno kalding), sa makan agraman dagiti napait a natnateng ken tinapay nga awan lebadurana.​—Ex 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7.

• Pektoral.

  Ti bulsa nga addaan kadagiti napateg a bato nga ikabil ti nangato a padi ti Israel iti barukongna no sumrek iti Nasantuan. Naawagan iti “pektoral a pangammo kadagiti pangngeddeng” gapu ta naglaon iti Urim ken Tummim, a mangipakaammo kadagiti pangngeddeng ni Jehova. (Ex 28:15-30)​—Kitaem ti App. B5.

• Pentecostes.

  Ti maikadua kadagiti tallo a kangrunaan a piesta a naibilin a selebraran ti amin a Judio a lallaki idiay Jerusalem. Ti Pentecostes, a “Maikalimapulo (nga Aldaw)” ti kaipapananna, ket nausar iti Kristiano a Griego a Kasuratan kas awag iti Piesta ti Panagani wenno Piesta Dagiti Lawas iti Hebreo a Kasuratan. Naselebraran daytoy iti maika-50 nga aldaw manipud Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Ara 2:1.

• Pergamino.

  Lalat ti karnero, kalding, wenno urbon a baka a naaramid a pagsuratan. Nalaglagda dayta ngem iti papiro ken nausar para kadagiti lukot ti Biblia. Dagiti pergamino a kiniddaw ni Pablo nga iyeg ni Timoteo ket posible a ti sumagmamano a paset ti Hebreo a Kasuratan. Naisurat iti pergamino ti dadduma a Dead Sea Scroll.​—2Ti 4:13.

• Persia; Persiano.

  Lugar ken tattao a kanayon a nadakamat a kadua ken nalawag a kabagian dagiti Medo. Iti nagkauna a pakasaritaan dagiti Persiano, ti laeng makin-abagatan a laud a paset ti daga ti Iran ti sakupda. Iti panangituray ni Ciro a Dakkel (a Persiano ti amana ken Medo ti inana sigun iti dadduma a nagkauna a historiador), nagbalin a nabilbileg dagiti Persiano ngem kadagiti Medo, nupay nagtultuloyda a nagkadua kas maymaysa nga imperio. Sinakup ni Ciro ti Imperio ti Babilonia idi 539 B.C.E. ken pinalubosanna dagiti naipanaw a Judio nga agsubli iti dagada. Limmawa ti Imperio ti Persia manipud iti Karayan Indus iti daya agingga iti Baybay Aegeano iti laud. Dagiti Judio ket inturayan ti Persia agingga nga inabak ni Alejandro a Dakkel dagiti Persiano idi 331 B.C.E. Nasaksakbay a nasirmata ni Daniel ti Imperio ti Persia, ket nadakamat dayta kadagiti libro ti Biblia nga Esdras, Nehemias, ken Ester. (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20)​—Kitaem ti App. B9.

• Piesta ti Abong-abong.

  Naawagan met iti Piesta ti Tabernakulo, wenno Piesta ti Panagurnong. Naangay daytoy iti Etanim 15-21. Selebrasion daytoy ti panagaapit iti ngudo ti tawen ti panagtatalon iti Israel ken tiempo daytoy ti panagragsak ken panagyaman iti panangbendision ni Jehova kadagiti apitda. Bayat ti aldaw ti piesta, agyan dagiti tattao kadagiti abong-abong, wenno kalapaw, a mangipalagip iti Ipapanaw idiay Egipto. Maysa daytoy kadagiti tallo a piesta a masapul a mapan selebraran dagiti lallaki idiay Jerusalem. ​—Le 23:34; Esd 3:4.

• Piesta ti Dedikasion.

  Tinawen nga aldaw ti pananglaglagip iti pannakadalus ti templo kalpasan ti panangrugit ni Antiochus Epiphanes. Mangrugi ti selebrasion iti Kislev 25 ken agpaut iti walo nga aldaw.​—Jn 10:22.

• Piesta ti Panagani; Piesta Dagiti Lawas.​—

  Kitaem ti PENTECOSTES.

• Piesta ti Tinapay nga Awan Lebadurana.

  Daytoy ti umuna kadagiti tallo a kangrunaan a tinawen a piesta dagiti Israelita. Mangrugi iti Nisan 15, ti aldaw kalpasan ti Paskua, ken agpaut iti pito nga aldaw. Dagiti laeng tinapay nga awan lebadurana ti mabalin a kanen, kas pananglaglagip iti Ipapanaw idiay Egipto.​—Ex 23:15; Mr 14:1.

• Pim.

  Maysa a padagsen ken ti gatad a siningir dagiti Filisteo iti panangasada iti nadumaduma a metal nga alikamen. Kadagiti panagkali dagiti arkeologo idiay Israel, adda dagiti nasarakan a bato a padagsen a namarkaan kadagiti nagkauna a Hebreo a konsonante ti “pim”; 7.8 g ti kaaduan a timbang dagita, nga agarup dua a kakatlo ti maysa a siklo.​—1Sm 13:20, 21.

• Porneia.​—

  Kitaem ti SEKSUAL NGA IMMORALIDAD.

• Prepekto.

  Opisial a nababbaba ti ranggona ngem iti satrapa iti gobierno ti Babilonia. Iti Biblia, nangatngato ti autoridad dagiti prepekto ngem kadagiti masirib a lallaki iti palasio ti Babilonia. Nadakamat met dagiti prepekto bayat ti panagturay ni Ari Dario a Medo.​—Da 2:48; 6:7.

• Prokonsul.

  Ti kangrunaan a gobernador ti maysa a probinsia nga iturturayan ti Senado ti Roma. Adda autoridadna iti pangukoman ken iti militar, ken nupay masapul nga usigen ti Senado ti ar-aramidenna, isu ti addaan iti kangatuan nga autoridad iti probinsia.​—Ara 13:7; 18:12.

• Propeta.

  Daydiay naaramat a mangipakaammo kadagiti panggep ti Dios. Nagserbi dagiti propeta kas pannakangiwat ti Dios, nga imbagada dagiti padto agraman dagiti pannursuro, bilin, ken panangukom ni Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Proselita.

  Maysa a nakomberte. Iti Kasuratan, tumukoy dayta iti maysa a nangakseptar iti Judaismo a nagpakugit no maysa a lalaki.​—Mt 23:15; Ara 13:43.

• Proverbio.

  Nainsiriban a sasao wenno ababa nga estoria a mangisuro iti leksion wenno mangyebkas iti nauneg a kinapudno iti sumagmamano laeng a sasao. Ti proverbio iti Biblia ket mabalin a mamagpanunot a pagsasao wenno burburtia. Ti proverbio ket maysa a kinapudno a mayebkas iti nabagas a sasao, a masansan a panangikompara. Adda dagiti pagsasao a nagbalin a gagangay a panguyaw wenno panglais iti dadduma a tattao.​—Ec 12:9; 2Pe 2:22.

• Pudno a Dios, ti.

  Patarus ti Hebreo a termino para iti “ti Dios.” Kaaduanna, daytoy a pannakausar ti definite article iti Hebreo ket agserbi a mangiduma ken Jehova kas ti kakaisuna a pudno a Dios kadagiti palso a dios. Ti patarus a “ti pudno a Dios” ket siuumiso a mapagtalinaedna ti naan-anay a kaipapanan daytoy a Hebreo a termino kadagiti kasta a konteksto.​—Ge 5:22, 24; 46:3; De 4:39.

• Pumaparmata.

  Tao a tultulongan ti Dios a mangtarus iti pagayatanna, nga arigna naluktan dagiti matana tapno makita wenno maawatanna ti bambanag a saan a nalawag iti kaaduan a tattao. Ti Hebreo a sao para iti dayta ket nagtaud iti puon a balikas a kaipapananna ti “kumita,” literal man wenno piguratibo. Agkonsulta kenkuana ti dadduma tapno agkiddawda iti nainsiriban a balakad maipapan kadagiti problemada.​—1Sm 9:9.

• Purim.

  Ti tinawen a piesta a naselebraran iti maika-14 ken maika-15 nga aldaw ti Adar. Panglaglagip daytoy iti pannakaisalakan dagiti Judio idi tiempo ni Reyna Ester idi dandanida nadadael. Ti sao a pu·rimʹ, a saan a Hebreo, kaipapananna ti “binnunot.” Naawagan dayta iti Piesta ti Purim, wenno Piesta ti Binnunot, ta inaramid ni Haman ti Pur (Binnunot) tapno ikeddengna ti aldaw a maibanagna ti planona a panangpapatay iti amin a Judio.​—Est 3:7; 9:26.

R

• Rahab.

  Sao a simboliko a nausar kadagiti libro a Job, Salmo, ken Isaias (saan a ti babai a ni Rahab iti libro a Josue). Iti libro a Job, makatulong ti konteksto tapno maawatan a ti Rahab ket nagdakkel nga animal; iti dadduma a konteksto, nausar daytoy nagdakkel nga animal kas simbolo ti Egipto.​—Job 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Reyna ti Langit.

  Titulo ti maysa a diosa a nagdaydayawan dagiti apostata nga Israelita idi tiempo ni Jeremias. Adda dagiti mangibaga a tumukoy daytoy ken Istar (Astarte) a diosa dagiti Babilonio. Ti nagan ti immun-una a katupagna idiay Sumer ket Inanna, a “Reyna ti Langit” ti kaipapananna. Saan laeng a nainaig iti langit no di ket diosa pay ti kinabunga. Naawagan met ni Astarte iti “Seniora ti Langit” iti maysa a kitikit idiay Egipto.​—Jer 44:19.

• Runo.

  Termino a pangawag iti adu a mula a gagangay nga agtubo kadagiti nadanum a lugar. Kaaduanna a ti runo a matuktukoy ket ti Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mt 27:29; Apo 11:1)​—Kitaem ti PAGRUKOD A RUNO.

S

• Sabali pay nga asawa.

  Segundario nga asawa a masansan nga adipen a babai.​—Ex 21:8; 2Sm 5:13; 1Ar 11:3.

• Sabbath.

  Nagtaud iti Hebreo a sao a kaipapananna ti “aginana; agsardeng.” Daytoy ti maikapito nga aldaw ti lawas dagiti Judio (manipud ilelennek ti init iti Biernes agingga iti ilelennek ti init iti Sabado). Ti dadduma pay a piesta iti tinawen, kasta met ti maika-7 ken maika-50 a tawen, ket naawagan met iti sabbath. Iti aldaw ti Sabbath, awan ti panagtrabaho malaksid iti panagserbi dagiti papadi iti santuario. Kadagiti tawen a Sabbath, saan a natalon ti daga ken saan a napilit dagiti padada a Hebreo nga agbayad iti utangda. Iti Mosaiko a Linteg, nainkalintegan dagiti maiparit iti Sabbath, ngem in-inut a ninayonan dagita dagiti panguluen ti relihion, isu nga idi tiempo ni Jesus, narigatan dagiti tattao a mangtungpal kadagita.​—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16.

• Saduceo.

  Nalatak a sekta ti Judaismo a buklen dagiti nabaknang ken natan-ok a tattao ken papadi nga addaan iti dakkel nga impluensia kadagiti aktibidad iti templo. Linaksidda ti adu a naisarsarita a tradision dagiti Fariseo ken ti dadduma pay a patpatien dagiti Fariseo. Saanda a patien ti panagungar wenno ti kaadda dagiti anghel. Binusorda ni Jesus.​—Mt 16:1; Ara 23:8.

• Sagrado a palimed.

  Maysa nga aspeto ti panggep ti Dios a nagtaud kenkuana, a saan a naipakaammo agingga iti inkeddengna a tiempo, ken naipalgak laeng kadagidiay pilienna a pangipakaammuan iti dayta.​—Mr 4:11; Col 1:26.

• Sagrado a panagserbi.

  Sagrado a ministerio, wenno trabaho, a direkta a nainaig iti panagdaydayaw iti Dios.​—Ro 12:1; Apo 7:15.

• Sagrado a poste.

  Ti Hebreo a sao (ʼashe·rahʹ) ket tumukoy iti (1) sagrado a poste a mangirepresentar ken Asera a diosa ti kinabunga kadagiti Canaanita, wenno iti (2) mismo nga imahenna. Naipatakder dagiti poste, ken kayo ti dadduma a pasetda. Mabalin nga awan ti naikitikit kadagita a poste, wenno kayo laeng.​—De 16:21; Uk 6:26; 1Ar 15:13.

• Sagrado nga adigi.

  Nakatakder nga adigi, a kaaduanna a bato, ken nalawag a sinanmabagbagi ti lalaki kas simbolo ni Baal wenno dadduma pay nga ulbod a dios.​—Ex 23:24.

• Sagut ti asi.

  Sagut a naited iti agkasapulan. Saan a direkta a nadakamat daytoy iti Hebreo a Kasuratan, ngem nangted ti Linteg kadagiti espesipiko a bilin kadagiti Israelita maipapan kadagiti obligasionda kadagiti napanglaw.​—Mt 6:2.

• Salmo.

  Kanta a pangidaydayaw iti Dios. Dagiti salmo ket naakompaniaran iti musika ken kinanta dagiti agdaydayaw, ken nausar iti publiko a panagdaydayaw ken Jehova a Dios iti templona idiay Jerusalem.​—Lu 20:42; Ara 13:33; San 5:13.

• Salungasing; Panagsalungasing.

  Panangsukir iti naibaga a linteg. Kapada dayta ti “basol” a nadakamat iti Biblia.​—Sal 51:3; Ro 5:14.

• Samaria.

  Ti kabesera a siudad ti makin-amianan a 10 a tribu a pagarian ti Israel iti agarup 200 a tawen, ken ti nagan ti intero a teritoriana. Naibangon dayta a siudad iti rabaw ti bantay a kasta met laeng ti naganna. Idi tiempo ni Jesus, Samaria ti nagan ti distrito nga adda iti nagbaetan ti Galilea iti amianan ken Judea iti abagatan. Masansan a liniklikan ni Jesus ti mangasaba iti dayta a rehion bayat dagiti panagdaliasatna, ngem no dadduma, lumabas iti dayta ken nakisarita kadagiti umili. Inusar ni Pedro ti maikadua a piguratibo a tulbek ti Pagarian idi inawat dagiti Samaritano ti nasantuan nga espiritu. (1Ar 16:24; Jn 4:7; Ara 8:14)​—Kitaem ti App. B10.

• Samaritano.

  Idi damo, tumukoy daytoy a termino kadagiti Israelita iti makin-amianan a 10 a tribu a pagarian. Ngem kalpasan a pinarmek dagiti Asiriano ti Samaria idi 740 B.C.E., karamanen iti dayta dagiti ganggannaet nga inyeg dagiti Asiriano. Idi tiempo ni Jesus, imbes a nainaig dayta iti puli wenno pagilian, kaaduan a tumukoy dayta kadagiti miembro ti narelihiosuan a sekta a masarakan iti asideg ti nagkauna a Sikem ken Samaria. Ti dadduma a patpatien dagiti miembro dayta a sekta ket naiduma unay iti patpatien dagiti miembro ti Judaismo.​—Jn 8:48.

• Samsam.

  Personal a sanikua wenno sanikua ti sangakabbalayan, taraken nga animal, wenno dadduma pay a napateg a banag a naala manipud iti naabak a kabusor.​—Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Sangol.

  Barra a naipabaklay iti abaga ti tao nga iti agsumbangir nga ungtona ket nabitinan kadagiti awit, wenno kayo a barra wenno baskag a naikabil iti tengnged ti dua a pangguyod nga animal (kadawyanna a baka) a pangguyod iti alikamen a pagtalon wenno kareson. Gapu ta masansan a nagusar dagiti adipen kadagiti sangol a pagawit iti nadagsen a bambanag, ti sangol ket piguratibo a mangirepresentar iti pannakaadipen wenno panagpasakup iti sabali a tao, agraman ti pannakairurumen ken panagsagaba. Ti panangikkat wenno panangtukkol iti sangol ti mangisimbolo iti pannakawayawaya iti pannakaadipen, pannakairurumen, ken pannakagundaway.​—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

• Sanhedrin.

  Ti nangato a korte dagiti Judio idiay Jerusalem. Idi tiempo ni Jesus, buklen dayta ti 71 a miembro, a pakairamanan ti nangato a padi ken ti dadduma pay a dati a nangato a padi, dagiti miembro dagiti pamilia ti nangato a padi, panglakayen, ulo ti tribu ken pamilia, ken dagiti eskriba.​—Mr 15:1; Ara 5:34; 23:1, 6.

• Santuario.

  Lugar a nailasin kas pagdaydayawan, maysa a nasantuan a lugar. Ngem kaaduanna a tumukoy dayta iti tabernakulo wenno iti templo idiay Jerusalem. Nausar met daytoy a termino maipapan iti pagnanaedan ti Dios idiay langit.​—Ex 25:8, 9; 2Ar 10:25; 1Cr 28:10; Apo 11:19.

• Sapata.

  Sasao a mangpatalged a pudno ti maysa a banag, wenno serioso a kari ti maysa a tao nga aramidenna wenno dina aramiden ti maysa a banag. Masansan a maibaga dayta iti maysa a natantan-ok, nangnangruna iti Dios. Nagsapata ni Jehova ken Abraham kas pammatalged iti tulagna kenkuana.​—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.

• Sara.

  Tumukoy kadagiti sara ti animal, a nausar kas paginuman, pagkargaan iti lana, pagkargaan iti tinta ken kosmetiko, ken kas instrumento ti musika wenno instrumento a pangpakdaar. (1Sm 16:1, 13; 1Ar 1:39; Eze 9:2) Piguratibo a nausar ti “sara” a tumukoy iti bileg, panangparmek, ken panagballigi.​—De 33:17; Mik 4:13; Zac 1:19.

• Sara ti altar.

  Kasla sara nga adda iti uppat a suli ti altar. (Le 8:15; 1Ar 2:28)​—Kitaem ti App. B5 ken B8.

• Satanas.

  Hebreo a sao a kaipapananna ti “Manangsupiat.” No nausar nga addaan iti definite article kadagiti orihinal a lengguahe, tumukoy dayta ken Satanas a Diablo, ti kangrunaan a Kabusor ti Dios.​—Job 1:6; Mt 4:10; Apo 12:9.

• Satrapa.

  Maysa nga agturay, wenno gobernador ti maysa a probinsia, iti imperio ti Babilonia ken Persia. Ti ari ti mangdutok iti maysa a satrapa kas kangrunaan nga agturay.​—Esd 8:36; Da 6:1.

• Sea.

  Pagsukat iti namaga a banag. Maibatay iti kaibatoganna a likido a bat a sukat, katupagna ti 7.33 L. (2Ar 7:1)​—Kitaem ti App. B14.

• Sebat.

  Nagan ti maika-11 a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maika-5 a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Enero agingga iti tengnga ti Pebrero. (Zac 1:7)​—Kitaem ti App. B15.

• Seksual nga immoralidad.

  Nagtaud iti Griego a sao a por·neiʹa, maysa a termino a nausar iti Kasuratan a tumukoy kadagiti seksual nga aramid nga iparit ti Dios. Ramanenna ti pannakikamalala, panagbalangkantis, seksual a relasion ti saan nga agassawa, homoseksualidad, ken pannakidenna iti animal. Iti Apocalipsis, nausar daytoy a mangiladawan iti narelihiosuan a balangkantis a maawagan iti “Babilonia a Dakkel” kas pangdeskribir iti pannakirelasionna kadagiti agtuturay daytoy a lubong tapno maaddaan iti pannakabalin ken kinabaknang. (Apo 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Ara 15:29; Ga 5:19)​—Kitaem ti BALANGKANTIS.

• Sekta.

  Grupo dagiti tattao a mangsursurot iti maysa a doktrina wenno lider ken an-annurotenda ti bukodda a patpatien. Nausar dayta iti dua a nalatak a sanga ti Judaismo, dagiti Fariseo ken Saduceo. Dagiti saan a Kristiano inawaganda met ti Kristianidad kas “sekta” wenno “ti sekta dagiti Nazareno,” a mabalin nga imbilangda kas simmina iti Judaismo. Idi agangay, adda dagiti sekta a timmaud iti kongregasion Kristiano; “ti sekta ni Nicolas” ket espesipiko a nadakamat iti Apocalipsis.​—Ara 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Apo 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Teknikal a termino para iti musika wenno daniw a masarakan iti Salmo ken Habakuk. Mabalin a kaipapananna ti panagsardeng biit iti panagkanta wenno iti musika, wenno agpadpada, tapno siuulimek nga agpanunot wenno tapno maipaganetget ti nayebkas a rikna. Impatarus dayta ti Griego a Septuagint kas di·aʹpsal·ma, a nadepinar kas “panagsardeng ti musika.”​—Sal 3:4; Hab 3:3.

• Selio.

  Alikamen a paglamma (gagangay nga iti pila wenno allid) a mangipakita iti panagtagikua, kinaagpaypayso, wenno iyaanamong. Dagiti nagkauna a selio ket natangken a material (bato, marfil, wenno kayo) a nakitikitan kadagiti baliktad a letra wenno disenio. Nausar dayta a mangirepresentar iti banag a natatakan kas agpaypayso, wenno kas marka ti panagtagikua, wenno kas banag a nailemmeng wenno nailimed.​—Ex 28:11; Ne 9:38; Apo 5:1; 9:4.

• Seminit.

  Termino iti musika a literal a kaipapananna “ti maikawalo” a mabalin a tumukoy iti nababbaba a tonada ti musika. No para kadagiti instrumento, nalabit tumukoy dayta kadagiti pagtokar a mangpataud iti nababa a tono iti eskala ti musika. No para kadagiti kanta, mabalin a tumukoy dayta iti mangakompaniar a musika a nababbaba ti tonada ken ti pannakakantana.​—1Cr 15:21; Sal 6:Sup; 12:Sup.

• Serafin.

  Dagiti espiritu a parsua a naisaad iti aglawlaw ti trono ni Jehova idiay langit. Ti Hebreo a termino a sera·phimʹ ket literal a kaipapananna “dagidiay umap-apuy.”​—Isa 6:2, 6.

• Setro.

  Baton wenno sarukod nga ig-iggaman ti maysa nga agturay kas simbolo ti autoridadna kas ari.​—Ge 49:10; Heb 1:8.

• Sheol.

  Hebreo a sao a katupag ti Griego a sao a “Hades.” Naipatarus daytoy kas “Tanem” (dakkel ti umuna a letrana), kas pangtukoy iti simboliko a pagtungpalan dagiti natay imbes nga iti tanem ti tunggal natay.​—Ge 37:35; Sal 16:10; Ara 2:31 (dagiti footnote).

• Siklo.

  Ti kangrunaan a pagrukod iti dagsen ken balor ti kuarta dagiti Hebreo. Ti kadagsenna ket 11.4 g. Ti “siklo a maus-usar iti nasantuan a disso” ket sasao a mabalin a mangipaganetget a masapul nga eksakto ti dagsen wenno masapul a maitunos iti pagsurotan a timbang a maus-usar iti tabernakulo. Mabalin nga adda naarian a siklo (naiduma iti gagangay a siklo) wenno pagsurotan a timbang a maus-usar iti palasio ti ari.​—Ex 30:13.

• Sinagoga.

  Sao a kaipapananna ti “panangyeg a sangsangkamaysa; maysa a taripnong,” ngem iti kaaduan a teksto, ti pasdek wenno lugar a pagtataripnongan dagiti Judio tapno basaenda ti Kasuratan, agpaisuro, mangasaba, ken agkararag. Idi tiempo ni Jesus, adda sinagoga iti tunggal dakkel nga ili idiay Israel, ken saan laeng a maysa kadagiti daddadakkel a siudad.​—Lu 4:16; Ara 13:14, 15.

• Sion; Bantay Sion.

  Ti nagan ti Jebus a napaderan a siudad dagiti Jebuseo iti abagatan a daya a turod ti Jerusalem. Kalpasan a nasakup dayta ni David, imbangonna sadiay ti balayna kas ari isu a naawagan iti “Siudad ni David.” (2Sm 5:7, 9) Ti Sion ket nagbalin a bantay a nasantuan ken Jehova idi impayakar ni David ti Lakasa sadiay. Idi agangay, nairamanen iti dayta a nagan ti aglawlaw ti templo idiay Bantay Moria, ken no dadduma iti intero a siudad ti Jerusalem. Masansan a simboliko ti pannakausarna iti Kristiano a Griego a Kasuratan.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Apo 14:1.

• Sipit.

  Alikamen a naaramid iti balitok, a nausar iti tabernakulo ken iti templo a pangiddep iti apuy dagiti lampara.​—Ex 37:23.

• Siria; Siriano.​—

  Kitaem ti ARAM; ARAMEANO.

• Sirte.

  Dua a dadakkel ken ababaw a gulpo iti igid ti baybay ti agdama a Tunisia ken Libya, Amianan nga Africa, a nagbutbutngan dagiti nagkauna a tripulante gapu kadagiti delikado a kurruoy nga agakar-akar gapu iti panagugot ken panagatab ti danum. (Ara 27:17)​—Kitaem ti App. B13.

• Sistema ti bambanag.

  Patarus ti Griego a sao nga ai·onʹ no tukoyenna ti agdama a kasasaad dagiti pasamak wenno dagiti kasasaad a pakailasinan iti maysa a tiempo, panawen, wenno kaaldawan. Dakamaten ti Biblia “ti agdama a sistema ti bambanag,” a tumukoy iti agdama a kasasaad dagiti pasamak iti intero a lubong ken ti nailubongan a wagas ti panagbiag. (2Ti 4:10) Babaen ti Linteg ti tulag, inyeg ti Dios ti maysa a sistema ti bambanag a nalabit awagan ti dadduma kas panawen dagiti Israelita wenno Judio. Babaen ti subbot a datonna, ni Jesu-Kristo ket inusar ti Dios a mangyeg iti naiduma a sistema ti bambanag, maysa a sistema a nangnangruna a pakairamanan ti kongregasion dagiti Kristiano a nadutokan iti espiritu. Nagserbi daytoy a pangrugian ti baro a panawen, a mangipakita iti kaitungpalan dagiti banag a nasaksakbay nga inladawan ti Linteg ti tulag. No pang-adu a porma, tukoyenna ti nadumaduma a sistema ti bambanag, wenno kasasaad dagiti pasamak, a timmauden wenno tumaudto pay laeng.​—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11.

• Siudad a pagkamangan.

  Siudad dagiti Levita a mabalin a pagkamangan ti di inggagara a nakapatay manipud iti mangibales iti dara. Innem a kasta a siudad ti masarakan iti Naikari a Daga, ket pinili dagita ni Moises ken idi agangay ni Josue babaen ti panangiwanwan ni Jehova. Apaman a makadanon ti nagkamang iti dayta a siudad, idatagna ti kasona kadagiti panglakayen iti ruangan ti siudad sa mapastrek. Tapno saan a gundawayan dagiti inggagara a nakapatay daytoy a probision, masapul a mabista ti nagkamang iti lugar a nakapasamakan ti pammapatay tapno paneknekanna nga inosente. No mapaneknekan nga inosente, maisubli iti siudad a pagkamangan ket agyan sadiay bayat a sibibiag wenno agingga a matay ti nangato a padi.​—Nu 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Siudad ni David.

  Naipanagan iti siudad ti Jebus kalpasan a nasakup ni David ken nakaibangon sadiay iti pagtaenganna kas ari. Naawagan met iti Sion. Daytoy ti makin-abagatan a daya a paset ti Jerusalem ken ti kadadaanan a pasetna.​—2Sm 5:7; 1Cr 11:4, 5.

• Sivan.

  Nagan ti maikatlo a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikasiam a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Mayo agingga iti tengnga ti Hunio. (Est 8:9)​—Kitaem ti App. B15.

• Subbot.

  Gatad a naibayad a pangwayawaya iti pannakaibalud, pannakadusa, panagsagaba, basol, wenno uray iti obligasion. Saan a kanayon a kuarta dayta. (Isa 43:3) Naibilin a maited ti subbot iti nadumaduma a situasion. Kas pagarigan, kukua ni Jehova ti amin nga inauna a lallaki wenno kalakian nga animal iti Israel, ket masapul nga adda maibayad a subbot, wenno gatad a pangbawi, tapno mawayawayaanda iti naipamaysa a pannakausarda iti panagserbi ken Jehova. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) No saan a nabantayan ti naranggas a kalakian a baka ket nakapatay, adda naipataw a subbot a bayadan ti makinkukua iti dayta tapno mawayawayaan iti sentensia nga ipapatay. (Ex 21:29, 30) Nupay kasta, saan a maawat ti subbot para iti tao nga inggagarana ti pimmatay. (Nu 35:31) Kapatgan iti amin, itampok ti Biblia ti subbot a binayadan ni Kristo babaen ti panangisakripisiona iti biagna tapno mawayawayaan dagiti natulnog a tattao iti basol ken ipapatay.​—Sal 49:7, 8; Mt 20:28; Efe 1:7.

• Superskripsion.

  Ti paulo iti pangrugian ti maysa a salmo a mangyam-ammo iti mannurat, mangted iti kanayonan a detalye, mangipaay kadagiti pagannurotan iti musika, wenno ipakitana ti usar wenno panggep ti salmo.​—Kitaem dagiti superskripsion ti Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

T

• Tabernakulo.

  Mayakar-akar a tolda ti panagdaydayaw nga inusar dagiti Israelita kalpasan ti ipapanawda idiay Egipto. Adda iti unegna ti lakasa ti tulag ni Jehova, a mangirepresentar iti kaadda ti Dios, ken nausar a pagidatonan ken pagdaydayawan. No dadduma, maawagan met dayta iti “tolda a pagkonsultaan.” Buklen dayta dagiti kayo a hamba a naabbongan iti lienso a nabordaan kadagiti kerubin. Nabingay dayta iti dua a siled, ti umuna ket ti Nasantuan, ken ti Kasasantuan ti maikadua. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Kitaem ti App. B5.

• Taep.

  Ti ukis a maisina iti makan a paset ti bukbukel bayat ti panagirik ken panagtaep. Nausar ti taep kas piguratibo a mangisimbolo iti banag nga awan pategna ken di matarigagayan.​—Sal 1:4; Mt 3:12.

• Talento.

  Ti kadakkelan kadagiti Hebreo a rukod ti dagsen ken gatad ti kuarta. Ti kadagsenna ket 34.2 kg. Basbassit ti Griego a talento, nga agdagsen iti agarup 20.4 kg. (1Cr 22:14; Mt 18:24)​—Kitaem ti App. B14.

• Tammuz.

  (1) Ti nagan ti didiosen a sinangsangitan dagiti apostata a Hebreo a babbai idiay Jerusalem. Adda dagiti nangibaga a ni Tammuz ket maysa idi nga ari a napagdaydayawan kalpasan ti ipapatayna. Iti sursurat dagiti Sumeriano, ni Tammuz ket maawagan iti Dumuzi ken natukoy kas asawa wenno kaayan-ayat ti diosa ti kinabunga a ni Inanna (ti Ishtar iti Babilonia). (Eze 8:14) (2) Naipanagan dayta iti maika-4 a lunar a bulan dagiti Judio iti sagrado a kalendario ken iti maika-10 a bulan ti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Hunio agingga iti tengnga ti Hulio.​—Kitaem ti App. B15.

• Tanem.

  No bassit ti umuna a letra, tumukoy iti literal a tanem ti maysa a tao; no dakkel ti umuna a letra, tumukoy iti simboliko a pagtungpalan dagiti natay, a katupag ti Hebreo a “Sheol” ken ti Griego a “Hades.” Iti Biblia, nailadawan daytoy kas simboliko a lugar wenno kasasaad a panagsardeng ti amin nga aktibidad ken ti kaawan ti puot ti maysa.​—Ge 47:30; Ec 9:10; Ara 2:31.

• Tarsis, barko ti.

  Idi damo, termino daytoy a nausar a tumukoy kadagiti barko nga agturong iti nagkauna a Tarsis (Espania itan). Idi agangay, daytoy a sao ket tumukoyen kadagiti dadakkel a barko a makapaglayag iti adayo a distansia. Dagiti kasta a barko ti inusar da Solomon ken Jehosafat para iti panagnegosio.​—1Ar 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tumukoy daytoy iti arig pagbaludan a naipababa a kasasaad a nakaitapuakan dagiti nasukir nga anghel idi kaaldawan ni Noe. Iti 2 Pedro 2:4, ti usar ti sao a tar·ta·roʹo (“itapuak idiay Tartaro”) dina kaipapanan a naitapuak “dagiti anghel a nagbasol” iti Tartaro a nadakamat iti mitolohia dagiti pagano (kayatna a sawen, maysa a pagbaludan iti uneg ti daga ken nasipnget a lugar para kadagiti nababbaba a dios). Imbes ketdi, ipakita dayta nga impababa ida ti Dios manipud iti lugar ken pribilehioda idiay langit ken nakaron ti kinasipnget ti panagpampanunotda maipapan kadagiti nalawag a panggep ti Dios. Ti kinasipnget iladawanna met laeng ti pagtungpalanda inton agangay, nga ipakita ti Kasuratan kas agnanayon a pannakadadael a kadua ti mangiturturay kadakuada a ni Satanas a Diablo. Gapuna, tukoyen ti Tartaro ti kanunumuan a kasasaad ti pannakaipababa dagita a rebelioso nga anghel. Naiduma dayta iti “nakaun-uneg nga abut” a nadakamat iti Apocalipsis 20:1-3.

• Tebet.

  Nagan ti maika-10 a bulan iti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maika-4 a bulan iti sekular a kalendario, kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. Mangrugi iti tengnga ti Disiembre agingga iti tengnga ti Enero. Gagangay a maawagan laeng iti “maika-10 a bulan.” (Est 2:16)​—Kitaem ti App. B15.

• Templo.

  Ti permanente a pasdek idiay Jerusalem a nangsukat iti mayakar-akar a tabernakulo kas ti sentro a pagdaydayawan dagiti Israelita. Ni Solomon ti nangibangon iti umuna a templo a dinadael dagiti Babilonio. Ni Zerubabel ti nangibangon iti maikadua kalpasan ti panagsubli dagiti nawayawayaan nga Israelita manipud Babilonia, ken imbangon manen ni Herodes a Dakkel idi agangay. Iti Kasuratan, masansan a maawagan ti templo kas “ti balay ni Jehova.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1)​—Kitaem ti App. B8 ken B11.

• Terafim.

  Didiosen wenno idolo ti pamilia, a no dadduma, pagkonsultaan kadagiti partaan. (Eze 21:21) Dadduma ti kas iti tao ti kadakkel ken sukogda ken adayo a babbabassit ti dadduma. (Ge 31:34; 1Sm 19:13, 16) Ipakita dagiti natakuatan dagiti arkeologo iti Mesopotamia nga adda pakainaigan ti panagtagikua iti terafim no asino ti umawat iti tawid ti pamilia. (Daytoy ti mangilawlawag no apay nga innala ni Raquel ti terafim ni amana.) Mabalin a saan a kasta idiay Israel nupay adda dagiti mangus-usar kadagitoy kas idolo idi tiempo dagiti ukom ken ari, ket karaman dagitoy kadagiti banag a dinadael ti matalek a ni Ari Josias.​—Uk 17:5; 2Ar 23:24; Os 3:4.

• Testimonia.

  “Ti Testimonia” ket gagangay a tumukoy iti Sangapulo a Bilin a naisurat iti dua a tapi a bato a naited ken Moises.​—Ex 31:18.

• Tirad a pagabug.

  Atiddog a kayo nga addaan iti natirad a metal iti ungtona, nga inusar dagiti mannalon a mangdagdag iti animal. Nayarig ti tirad a pagabug kadagiti sasao ti masirib a tao a mangtignay iti dumdumngeg a mangipangag iti nainsiriban a balakad. Ti sasao a ‘panangkugtar iti tirad a pagabug’ ket naibatay iti nasukir a kalakian a baka a saanna a kayat ti madagdag babaen ti panangkugtarna iti tirad a pagabug isu a madangran.​—Ara 26:14; Uk 3:31.

• Tisri.​—

  Kitaem ti ETANIM ken App. B15.

• Tolda a pagkonsultaan.

  Termino a tumukoy agpadpada iti tolda ni Moises ken iti sagrado a tabernakulo a damo a naibangon idiay let-ang.​—Ex 33:7; 39:32.

• Trumpeta.

  Mapuyot a metal nga instrumento a nausar kas pagpakdaar ken pagtokar. Sigun iti Numeros 10:2, imbilin ni Jehova ti pannakaaramid ti dua a pirak a trumpeta a mausar a mangpaguni kadagiti espesipiko a pagilasinan tapno maummong dagiti tattao, umakar iti pagkampuan, ken maipakaammo nga adda gubat. Arintiddog ti sukog dagitoy a trumpeta, saan a kas kadagiti kurbado a tangguyob a naaramid manipud iti sara ti animal. Dagiti trumpeta a saan nga espesipiko ti pormada ket karaman met kadagiti instrumento ti musika iti templo. Ti uni dagiti trumpeta ket masansan a simboliko a maigiddan iti pannakaipakaammo dagiti pangngeddeng ni Jehova wenno dadduma pay a napateg a pasamak a naggapu iti Dios.​—2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Apo 8:7–11:15.

• Tulag.

  Pormal a tulagan, wenno kontrata, iti nagbaetan ti Dios ken dagiti tattao wenno iti nagbaetan ti dua a tao a mangaramid wenno saan a mangaramid iti maysa a banag. No dadduma, maysa la a dasig ti addaan iti responsabilidad a mangtungpal kadagiti tulagan (gagangay a maysa a kari). Ngem no dadduma, dua a dasig ti masapul a mangtungpal kadagiti tulagan. Malaksid kadagiti pannakitulag ti Dios iti tao, dinakamat met ti Biblia dagiti tulag iti nagbaetan dagiti tattao, tribu, nasion, wenno grupo dagiti tattao. Karaman kadagiti tulag a nalawa ti epektona ket ti pannakitulag ti Dios ken Abraham, David, iti nasion ti Israel (Linteg ti tulag), ken iti Israel ti Dios (baro a tulag).​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7.

• Tul-ong.

  Instrumento a pangtengngel ken pangdusa. Dadduma ti pangtengngel laeng kadagiti saka idinto ta ti dadduma ket pangtiritir iti bagi, nalabit pangtengngel kadagiti saka, ima, ken tengnged.​—Jer 20:2; Ara 16:24.

• Turbante.

  Lupot a naibaredbed wenno naipalikmut iti ulo ken nausar kas aruaten ti ulo. Agus-usar idi ti nangato a padi iti espesial a turbante a naaramid iti napino a lienso a nakapetan iti metal a balitok ti sangona babaen ti asul a singdan. Agus-usar met idi ti ari iti turbante a pakaiparabawan ti koronana. Inusar ni Job ti sao a turbante a pangiladawan iti hustisiana.​—Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Ukom.

  Lallaki nga inted ni Jehova a mangisalakan iti ilina sakbay a naaddaan ti Israel kadagiti tao nga ari.​—Uk 2:16.

• Umuna a bungbunga.

  Umuna a bungbunga iti tiempo ti panagapit; umuna a produkto ti aniaman a banag. Inkalikagum ni Jehova iti nasion ti Israel nga idatonda kenkuana ti umuna a bungbungada, tao man dayta, animal, wenno bunga ti daga. Kas nasion, nagidaton dagiti Israelita iti umuna a bungbunga iti Dios iti Piesta ti Tinapay nga Awan Lebadurana ken iti Pentecostes. Piguratibo met a nausar ti sao nga “umuna a bungbunga” para ken Jesus ken kadagiti pasurotna a nadutokan iti espiritu.​—1Co 15:23; Nu 15:21; Pr 3:9; Apo 14:4.

• Urim ken Tummim.

  Dagiti banag nga inusar ti nangato a padi iti pamay-an a kapada ti pannakausar ti binnunot tapno maammuan ti pagayatan ti Dios no adda dagiti saludsod a pakaseknan unay ti nasion ken agkasapulan iti sungbat manipud ken Jehova. Naikabil ti Urim ken Tummim iti uneg ti pektoral ti nangato a padi no sumrek iti tabernakulo. Agparang a nagsardeng ti pannakausarda idi dinadael dagiti Babilonio ti Jerusalem.​—Ex 28:30; Ne 7:65.

• Urno.

  Pagtunawan iti bato wenno metal; nausar met a pangluto iti damili ken dadduma pay a seramiko nga alikamen. Idi tiempo ti Biblia, dagiti urno ket naaramid iti ladrilio wenno bato. Pugon met ti awag iti urno a pagpuoran iti apug ken paglutuan iti damili ken seramiko.​—Ge 15:17; Da 3:17; Apo 9:2.

Z

• Zeus.

  Ti kangatuan a dios dagiti Griego nga agdaydayaw iti adu a dios. Idiay Listra, ni Bernabe ket napagkamalian dagiti tattao kas ni Zeus. Ti “papadi ni Zeus” ken ni “Zeus ti dios-init” ket nadakamat kadagiti nagkauna a kitikit a nasarakan iti asideg ti Listra. Ti sango ti barko a nagluganan ni Pablo manipud isla ti Malta ket addaan iti simbolo nga “Annak ni Zeus,” kayatna a sawen, ti agkabsat a singin a da Castor ken Pollux.​—Ara 14:12; 28:11.

• Ziv.

  Ti orihinal a nagan ti maikadua a bulan ti sagrado a kalendario dagiti Judio ken ti maikawalo a bulan ti sekular a kalendario. Mangrugi iti tengnga ti Abril agingga iti tengnga ti Mayo. Naawagan dayta iti Iyyar iti Talmud dagiti Judio ken iti dadduma a surat a naaramid kalpasan ti panagsublida manipud Babilonia. (1Ar 6:37)​—Kitaem ti App. B15.