ALDAW

Daytoy a pamunganayan a paglasinan ti tiempo pinataud ni Jehova a Dios iti umuna nga “aldaw” ti periodo a panangisaganana iti daga maipaay iti sangatauan, idi a ti napagwaras a lawag nabatad a sinarutna dagiti mangbungbungon a tabing, iti kasta pinasamakna a ti naabbungotan-alnaab a daga mapasaranna ti umuna nga aldaw ken rabiina bayat ti panagpusiposna iti axis-na a lumasat iti lawag ti init. “Ti Dios nangpataud iti paglasinan iti nagbaetan ti lawag ken ti sipnget. Ket ti Dios rinugianna a pinanaganan ti lawag iti Aldaw, ngem ti sipnget pinanagananna iti Rabii.” (Ge 1:4, 5) Ditoy ti sao nga “Aldaw” tumukoy iti or-oras iti lawag ti aldaw kas maigidiat iti rabii. Nupay kasta, ti rekord kalpasan dayta itultuloyna nga aramaten ti sao nga “aldaw” a pangtukoy iti sabsabali pay a yunit ti tiempo a nadumaduma ti kaatiddogda. Agpadpada nga iti Hebreo ken Griego a Kasuratan, ti sao nga “aldaw” (Heb., yohm; Gr., he·meʹra) naaramat nga addaan iti literal ken piguratibo wenno simboliko pay ketdi a kaipapanan.

Ti aldaw a solar, ti pamunganayan a yunit ti tiempo, maipasdek babaen ti maysa a kompleto a panagpusipos ti daga iti axis-na, a dayta ket manipud tiempo a pumanaw ti init iti maysa a meridian, ti kangitingitan a kanito a magtenganna iti agmatuon, agingga a makasubli iti dayta. Iti agdama, daytoy nga aldaw a solar wenno sibil nga aldaw nabingay iti dua a periodo, a ti tunggal periodo ket 12 nga oras. Ti periodo sakbay ti matuon naipatuldo babaen ti Latin nga ante meridiem (a.m. [Iloko, t.b.]), ket ti periodo iti malem naipatuldo babaen ti Latin a post meridiem (p.m. [Iloko, t.m.]). Nupay kasta, kadagidi tiempo ti Biblia naaramat ti nadumaduma pay a pamay-an iti panangbingay iti aldaw.

Rabii ti nangirugian dagiti Hebreo iti aldawda, kalpasan ti ilelennek ti init, ket ingngudoda dayta iti simmaganad nga aldaw iti ilelennek ti init. No kasta, ti aldaw nangrugi iti rabii agingga iti simmaganad a rabii. “Manipud rabii agingga iti rabii rebbeng a ngilinenyo ti sabbathyo.” (Le 23:32) Suroten daytoy ti padron ti al-aldaw a panagparsua ni Jehova, kas naipatuldo iti Genesis 1:5: “Naadda ti rabii ken naadda ti bigat, aldaw nga umuna.”​—Idiligyo ti Da 8:14.

Saan laeng a dagiti Hebreo ti nangbilang iti aldaw kas manipud rabii agingga iti rabii; kasta ti inaramid met dagiti taga Fenicia, dagiti Numidiano, ken dagiti taga Atenas. Iti sabali a bangir, binilang dagiti taga Babilonia ti aldaw kas manipud ileleggak ti init agingga iti ileleggak ti init; idinto ta dagiti Egipcio ken dagiti Romano binilangda dayta kas manipud tengnga ti rabii agingga iti tengnga ti rabii (kas gagangay a maar-aramid ita).

Nupay dagiti Hebreo opisial nga inrugida ti aldawda iti rabii, no dadduma nagsaoda maipapan iti dayta a kasla mangrugi iti bigat. Kas pagarigan, kunaen ti Levitico 7:15: “Ti lasag ti sakripisio ti panagyaman dagiti sakripisiona a pakikaykaysa makan iti aldaw ti panagdatonna. Masapul a di mangidulin iti aniaman iti dayta agingga iti bigat.” Daytoy a pannakausar di pagduaduaan a maysa laeng a panglakaan iti panangyebkas, tapno ipasimudaag ti agpatnag.

Kas nadakamat iti salaysay ti panamarsua, ti periodo ti lawag ti aldaw naawagan met iti aldaw. (Ge 1:5; 8:22) Iti Biblia nabingbingay dayta kadagiti nainkasigudan a periodo: ti apagriwet ti bigat wenno kinasipnget ti agsapa, sakbay unay ti panangrugi ti aldaw (Sal 119:147; 1Sm 30:17); ti ileleggak ti init wenno panagbannawag (Job 3:9); ti bigat (Ge 24:54); ti agmatuon wenno tengnga ti aldaw (De 28:29; 1Ar 18:27; Isa 16:3; Ara 22:6); ti tiempo ti ilelennek ti init, a mangtanda iti panagngudo ti aldaw (Ge 15:12; Jos 8:29); ken ti apagriwet ti rabii wenno kinasipnget ti rabii (2Ar 7:5, 7). Dagiti tiempo ti sumagmamano a panagidaton ti papadi wenno ti panagpuorda iti insienso ket periodo met ti tiempo a pagaammo dagiti umili.​—1Ar 18:29, 36; Lu 1:10.

Ania ti tiempo “iti nagbaetan ti dua a rabii”?

Mainaig iti panangparti iti kordero ti Paskua iti Nisan 14, sawen ti Kasuratan ti maipapan iti “dua a rabii.” (Ex 12:6) Nupay ti sumagmamano a komentario iti Judio a tradision idatagda daytoy kas tiempo manipud agmatuon (no mangrugin a bumaba ti init) agingga iti ilelennek ti init, agparang a ti umiso a kaipapananna ket ti umuna a rabii katupagna ti ilelennek ti init, ket ti maikadua a rabii katupagna ti tiempo no ti nayanninaw a lawag ti init wenno ti nabatbati a raniag aggibusen ket umapayen ti kinasipnget. (De 16:6; Sal 104:19, 20) Daytoy a pannakaawat ti insingasing met ti Espaniol a rabbi a ni Aben-Ezra (1092-1167), kasta met dagiti Samaritano ken dagiti Karaite a Judio. Dayta ti panangmatmat nga indatag dagiti eskolar a kas kada Michaelis, Rosenmueller, Gesenius, Maurer, Kalisch, Knobel, ken Keil.

Awan ti pasimudaag a nagusar dagiti Hebreo kadagiti oras iti panangbingbingay iti aldaw sakbay ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Ti sao nga “oras” a masarakan iti Daniel 3:6, 15; 4:19, 33; 5:5 iti King James Version naipatarus manipud Aramaiko a sao a sha·ʽahʹ, a literal a kaipapananna ti “panangtaldiap” ken ad-adda a siuumiso a maipatarus a “kanito.” Nupay kasta, ti panagusar dagiti Judio kadagiti oras naipakadawyan kalpasan ti pannakaidestiero. No maipapan iti “anniniwan dagiti tukad” a natukoy iti Isaias 38:8 ken 2 Ar-ari 20:8-11, mabalin a tumukoy daytoy iti pamay-an a panangibaga iti apag-isu nga oras babaen iti pagorasan a naibatay iti anniniwan ti init, nga iti dayta dagiti anniniwan a patauden ti init agparangda kadagiti agsasaganad a tukad.​—Kitaenyo ti INIT (Anniniwan a Nagsanud iti Sangapulo a Tukad).

Inusar dagiti nagkauna a taga Babilonia ti sexagesimal a sistema a naibatay iti matematikal a pagrukodan a nabingbingay iti 60. Manipud iti daytoy a sistema mapataudtayo ti pannakabingbingay ti tiempotayo nga iti dayta ti aldaw nabennebenneg iti 24 nga oras (kasta met iti dua a periodo, a ti kada periodo ket 12 nga oras), ket ti tunggal oras nabingbingay iti 60 a minuto, a ti kada minuto ket 60 a segundo.

Idi kaaldawan ti naindagaan a ministerio ni Jesus, nasaknap ti kaugalian a ti periodo ti lawag ti aldaw mabingbingay kadagiti oras. Gapuna, iti Juan 11:9 kinuna ni Jesus: “Saan kadi nga adda sangapulo ket dua nga oras iti lawag ti aldaw?” Kadawyan a nabilang dagitoy kas manipud ileleggak ti init agingga iti ilelennek ti init, wenno manipud agarup 6:00 t.b. agingga iti 6:00 t.m. Ngarud, ti “maikatlo nga oras” agarup 9:00 t.b., ket iti daytoy idi a tiempo a naiparukpok ti nasantuan nga espiritu idi Pentecostes. (Mt 20:3; Ara 2:15) Agarup “maikanem nga oras,” wenno agmatuon, idi situtugaw ni Jesus iti bubon ni Jacob, yantangay nabannog manipud panagbaniaga; kasta met laeng ti tiempo idi nagbisin unay ni Pedro idiay Joppe. (Jn 4:6; Ara 10:9, 10) Agarup agmatuon met idi immapay ti kinasipnget iti intero a daga agingga iti “maikasiam nga oras,” wenno agarup 3:00 t.m., idi nauyos ti biag ni Jesus iti kayo a pagtutuokan. (Mt 27:45, 46; Lu 23:44, 46) Daytoy a maikasiam nga oras naawagan met iti “oras ti panagkararag.” (Ara 3:1; 10:3, 4, 30) Gapuna, ti “maikapito nga oras” agarup 1:00 t.m., ket ti “maikasangapulo ket maysa nga oras,” agarup 5:00 t.m. (Jn 4:52; Mt 20:6-12) Iti daydi a tiempo, ti rabii nabingbingay met kadagiti oras.​—Ara 23:23; kitaenyo ti RABII.

Adda dagiti tiempo a nagusar dagiti Hebreo iti ‘aldaw ken rabii’ a kaipapananna laeng ti maysa a paset ti 24-oras nga aldaw a solar. Kas pagarigan, ibaga ti 1 Ar-ari 12:5, 12 maipapan iti panangkiddaw ni Rehoboam a “pumanaw [ni Jeroboam ken dagiti Israelita] iti tallo nga aldaw” ket kalpasanna agsublida kenkuana. Ti kinapudno a nagsubli kenkuana dagiti umili “iti maikatlo nga aldaw” ipakitana a saan a tallo a naan-anay a 24-oras nga aldaw ti kayat a sawen ni Rehoboam no di ket maysa a paset ti tunggal maysa kadagiti tallo nga aldaw. Iti Mateo 12:40, kasta met laeng ti kayulogan a naipaay iti “tallo nga aldaw ken tallo a rabii” a panagyan ni Jesus idiay Sheol. Kas ipakita ti rekord, isu napagungar iti “maikatlo nga aldaw.” Silalawag a natarusan dagiti Judio a papadi a daytoy ti kayulogan ti sasao ni Jesus, yantangay, iti panagreggetda a manglapped iti panagungarna, inadawda ni Jesus kas nagkuna: “Kalpasan ti tallo nga aldaw maibangonakto,” ket kalpasanna kiniddawda ken Pilato a mangiruar iti bilin a “ti tanem maaywanan agingga iti maikatlo nga aldaw.”​—Mt 27:62-66; 28:1-6; imutektekanyo ti dadduma pay a pagarigan iti Ge 42:17, 18; Est 4:16; 5:1.

Awan inaramat dagiti Hebreo a nagnagan maipaay kadagiti aldaw ti lawas, malaksid iti maikapito nga aldaw, a naawagan iti Sabbath. (Kitaenyo ti SABBATH, ALDAW TI.) Natukoy ti nadumaduma nga aldaw babaen ti panagsasaganadda sigun iti bilang. Idi kaaldawan ni Jesus ken dagiti apostolna, ti aldaw sakbay ti Sabbath ket naawagan Panagsagana. (Mt 28:1; Ara 20:7; Mr 15:42; Jn 19:31; kitaenyo ti LAWAS.) Ti kaugalian a panangpanagan iti al-aldaw iti nagan dagiti planeta ken dadduma pay a nailangitan a banag ket pinapagano. Dagiti Romano pinanagananda dagiti aldaw iti nagan ti Init, Bulan, Mars, Mercurio, Jupiter, Venus, ken Saturno, ngem idiay makin-amianan a Europa, ti uppat kadagitoy a nagan nabaliwan idi agangay a napagbalin nga Aleman a katupag ti Romano a didios nga inrepresentaran dagita nga aldaw.

No dadduma naaramat ti sao nga “aldaw” a pangipatuldo iti rukod ti distansia, kas iti sasao a “maysa nga aldaw a panagbaniaga” ken “maysa nga aldaw ti sabbath a panagdaliasat.”​—Nu 11:31; Ara 1:12; kitaenyo ti DAGSEN KEN SUKAT.

Iti padto, ti maysa nga aldaw no dadduma itakderanna ti maysa a tawen. Mapaliiw daytoy iti Ezequiel 4:6: “Masapul nga agiddaka a nakasikig iti makannawanmo iti maikadua a kasasaad, ket masapul nga awitem ti biddut ti balay ti Juda iti uppat a pulo nga aldaw. Maysa nga aldaw maipaay iti maysa a tawen, maysa nga aldaw maipaay iti maysa a tawen, isu ti intedko kenka.”​—Kitaenyo met ti Nu 14:34.

Ti sumagmamano nga espesipiko a bilang ti al-aldaw a nailanad mainaig kadagiti padto ket: tallo ket kagudua nga aldaw (Apo 11:9); 10 nga aldaw (Apo 2:10); 40 nga aldaw (Eze 4:6); 390 nga aldaw (Eze 4:5); 1,260 nga aldaw (Apo 11:3; 12:6); 1,290 nga aldaw (Da 12:11); 1,335 nga aldaw (Da 12:12); ken 2,300 nga aldaw (Da 8:14).

Dagiti termino nga “aldaw,” “al-aldaw,” ken “kaaldawan” naaramat met mainaig iti periodo ti tiempo a kagiddan ti maysa a tao, kas pagarigan, ti “kaaldawan ni Noe” ken ti “kaaldawan ni Lot.”​—Lu 17:26-30; Isa 1:1.

Ti dadduma pay a kaso a nakausaran ti sao nga “aldaw” iti maibagaybagay wenno piguratibo a kaipapanan ket: ti “aldaw a panangparsua ti Dios ken Adan” (Ge 5:1), “ti aldaw ni Jehova” (Sof 1:7), ti “aldaw ti rungsot” (Sof 1:15), ti “aldaw ti pannakaisalakan” (2Co 6:2), ti “aldaw ti panangukom” (2Pe 3:7), “ti naindaklan nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-Amin” (Apo 16:14), ken dadduma pay.

Daytoy a maibagaybagay nga usar ti sao nga “aldaw” kas pangyebkas kadagiti yunit ti tiempo a nadumaduma ti kaatiddogda ket nabatad iti salaysay ti Genesis maipapan iti panamarsua. Sadiay nailanad ti maysa a lawas a buklen ti innem nga aldaw ti panagparsua a sinaruno ti maikapito nga aldaw a panaginana. Ti lawas a naituding a ngilinen dagiti Judio iti sidong ti Linteg ti tulag nga inted kadakuada ti Dios ket napabassit a katulad dayta a lawas ti panagparsua. (Ex 20:8-11) Iti rekord ti Kasuratan, ti salaysay maipapan iti tunggal maysa kadagiti innem nga aldaw ti panagparsua agleppas iti sasao a: “Ket naadda ti rabii ken naadda ti bigat” aldaw nga umuna, maikadua, maikatlo, maikapat, maikalima, ken maikanem. (Ge 1:5, 8, 13, 19, 23, 31) Nupay kasta, ti maikapito nga aldaw awanan iti kastoy a pagnguduan, mangipasimudaag a nagtultuloy daytoy a periodo, a bayat dayta naginana ti Dios manipud kadagiti aramidna a panagparsua maipaay iti daga. Iti Hebreo 4:1-10 impatuldo ni apostol Pablo nga agtultuloy pay laeng iti kaputotanna ti aldaw a panaginana ti Dios, ket nasuroken nga 4,000 a tawen dayta kalpasan ti panangrugi dayta a maikapito-aldaw a periodo ti panaginana. Pagbalinen daytoy a nabatad a ti tunggal aldaw ti panagparsua, wenno periodo ti panagtrabaho, ket rinibu pay ketdi a tawen ti kaatiddogna. Kas kunaen ti A Religious Encyclopædia (Tomo I, p. 613): “Ti al-aldaw ti panamarsua ket al-aldaw ti panagparsua, tuktukad iti proseso, ngem saan nga al-aldaw a duapulo ket uppat nga oras ti tunggal maysa.”​—Inurnos ni P. Schaff, 1894.

Ti intero a periodo ti innem a yunit ti tiempo wenno “al-aldaw” ti panagparsua a naisangrat iti pannakaisagana ti planeta a Daga ket magupgop iti maysa a saklawenna-amin nga “aldaw” iti Genesis 2:4: “Daytoy ket pakasaritaan ti langlangit ken ti daga iti tiempo a pannakaparsuada, iti aldaw a ni Jehova a Dios inaramidna ti daga ken langit.”

Ti kasasaad ti tao saan a maipadis iti kasasaad ti Namarsua, a saan nga agnanaed iti las-ud ti ayantayo a sistema solar ken saan a maapektaran iti nadumaduma a siklo ken panagrikus dayta. Maipapan iti Dios, nga adda manipud tiempo a di nakedngan agingga iti tiempo a di nakedngan, kunaen ti salmista: “Ta ti sangaribu a tawen kaslada idi kalman laeng kadagita matam no mapalabasen, ken kasla iti maysa a panagbantay bayat ti rabii.” (Sal 90:2, 4) Maitunos iti dayta, isurat ni apostol Pedro a “ti maysa nga aldaw ken Jehova kasla sangaribu a tawen ket ti sangaribu a tawen kasla maysa nga aldaw.” (2Pe 3:8) Iti tao, ti 1,000-tawen a periodo irepresentarna ti agarup 365,242 a saggaysa a yunit ti tiempo nga aldaw ken rabii, ngem iti Namarsua, mabalin a maysa laeng dayta nga awan ressatna a periodo ti tiempo nga iti dayta irugina ti panangitungpal iti maysa a napnuan panggep nga aramid ken iyegna iti naballigi a panagleppasna, no kasano a ti tao irugina ti maysa a trabaho iti bigat ken ipatinggana dayta iti pagnguduan ti aldaw.

Ni Jehova ti Namunganay iti unibersotayo nga iti dayta di mailibak nga agkakanaig amin ti tiempo, espasio, panaggunay, masa, ken enerhia. Kontrolenna amin dagita maitunos iti panggepna, ket iti pannakilangenna kadagiti parsuana ditoy daga mangaramid kadagiti piho a panangituding iti tiempo maipaay kadagiti bukodna a tignay agpaay kadakuada, agingga a mismo iti “aldaw ken oras.” (Mt 24:36; Ga 4:4) Tungpalenna dagiti kasta a panangituding buyogen ti kasta unay a kinaeksakto iti tiempo.