Dithuto Kaga Dikwa,lo tse di Tlhotlhele Ditswteng le Tshedimosetso Kaga Tsone

Thuto ya bo 10—Bibela—E Boammaaruri Ebile E Na Le Bonnete

Tsela eo Bibela e akaretsang dilo tsa hisitori ka yone, go bua ga yone ka thutafatshe, le kafa batho ba tlholegileng ka gone; go opa kgomo lonaka ga yone fa e tla mo saenseng, mo tseleng ya botshelo, le mo dingwaong; tshosologo ya yone, kutlwano ya yone, le go thokgama ga bakwadi ba yone; le go bua ga yone dipolelelopele.

 1. (a) Bibela gantsi e amogelwa jaaka eng? (b) Ke lebaka lefe la konokono le le dirang gore Bibela e tlhomologe?

BIBELA gantsi e tsewa jaaka buka e e kwadilweng ka botswerere jo bo kgatlhisang fela thata jwa sekaleboko le go senang lepe le le ka le gaisang ka monate mme ebile e le namane e tona ya tiro e e dirilweng ke banna ba ba e kwadileng. Lefa go le jalo ga e felele fela foo. Bakwadi ka bobone ba ne ba ipolela gore seo ba se kwadileng se ne se tswa mo go Jehofa, Modimo mothatayotlhe ka boene. Leno ke lone lebaka la konokono leo le dirang gore Bibela e nne le ditlhaloso tse di kgatlhisang mme, se se bileng se le botlhokwa le go feta, ke lebaka la go bo e na le mosola o mogolo fela thata jaaka buka e e fang kitso e e nayang botshelo le botlhale. Jesu, Morwa Modimo, o ne a supa gore mafoko a a neng a a bua ke “mōea, e bile a botshelō,” mme o ne a tsopola ka metlha yotlhe mo Dikwalong tsa Sehebera tsa bogologolo. Moaposetoloi Paulo o ne a bolela gore ‘Lokwalo longwe le longwe lo kwadilwe ka tlhotlheletso ya Modimo,’ a bo a bolela gore Dikwalo tsa Sehebera ke ‘mantswe a Modimo.’—Yohane 6:63; 2 Tim. 3:16; Bar. 3:1, 2.

 2, 3. Bakwadi ba Bibela ba ne ba ntsha bosupi jang jwa gore e tlhotlheleditswe?

² Moaposetoloi Petere o ne a supa gore baperofeti ba Modimo ba ne ba tlhotlhelediwa ke moya o o boitshepo. Kgosi Dafide o ne a kwala ka go re: “Mōea oa ga Yehofa o no oa bua ka nna, lehoko ya gagwè le ne le le mo lolemeñ loa me.” (2 Sam. 23:2) Baperofeti ba ne ba bolela gore se ba neng ba se bua se ne se tswa mo go Jehofa. Moshe o ne a tlhagisa batho kgatlhanong le go oketsa sepe kana go fokotsa sepe mo mafokong a a boitshepo a a neng a a filwe ke Jehofa. Petere o ne a tsaya dikwalo tsa ga Paulo jaaka tse di tlhotlheleditsweng, mme go bonala fa Jude a ne a tsopola mafoko mangwe a ga Petere a a tsaya jaaka a a tlhotlheleditsweng. Mme le Johane, mokwadi wa Tshenolō, o ne a kwala fela jaaka moya wa Modimo o ne o mo kaetse mme a tlhagisa gore lefa e le mang yo o neng a ka oketsa kana a fokotsa sepe mo tshenolong e e nang le dipolelelopele eno o ne a tla sekisiwa, e seng ke motho, mme e leng ke Modimo ka sebele.—1 Pet. 1:10-12; 2 Pet. 1:19-21; Dute. 4:2; 2 Pet. 3:15, 16; Yude 17, 18; Tshen. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Batlhanka bano botlhe ba ba ineetseng ba Modimo ba ne ba tshegetsa lebaka la gore Bibela e tlhotlheleditswe ebile e boammaaruri. Go na le bosupi jo bongwe bo le bontsi jwa go bontsha gore Dikwalo tse di Boitshepo di boammaaruri, mme re tla bua ka bo sekae fano mo ditlhogong tse di latelang tse 12.

 4. Bajuda ba ne ba leba jang Dikwalo tsa Sehebera ka metlha yotlhe?

⁴ (1) E Opa Kgomo Lonaka mo Hisitoring. Go tloga metlheng fela ya bogologolo, dibuka tsotlhe tse di leng karolo ya Dikwalo tsa Sehebera di ile tsa amogelwa ke Bajuda jaaka tse di tlhotlheleditsweng ebile e le makwalo a a ka ikanngwang ka botlalo. Ka gone, mo motlheng wa ga Dafide, ditiragalo tseo di ileng tsa kwalwa go tswa mo go Genesise go ya kwa go Samuele wa Ntlha di ne tsa amogelwa ka botlalo jaaka hisitori ya morafe oo le kafa Modimo a neng a dirisana ka gone le one, mme seno se supiwa mo Pesalemeng ya bo 78, eo e tlhalosang kaga dikgang tseno mo makgetlong a a fetang 35.

 5. Ke eng seo bakwadi ba metlha ya bogologolo ba ileng ba se supela malebana le Moshe le lenaneo la Melao ya Bajuda?

⁵ Baganetsi ba Bibela ba ile ba tlhasela Dibuka tse Tlhano fela thata, bogolo jang mo kgannyeng ya boammaaruri jwa tsone le go kwadiwa ga tsone. Lefa go ntse jalo, mo godimo ga bosupi jo bo ntshiwang ke Bajuda jwa go tshegetsa gore Moshe ke ene a kwadileng Dibuka tse Tlhano go ka okediwa gape le ka jwa bakwadi ba bogologolo bao e neng e le baba ba Bajuda. Hecataeus wa Abdera, raditiragalo wa Moegepeto Manetho, Lysimachus wa Alexandria, Eupolemus, Tacitus, le Juvenal botlhe ba bolela gore Moshe ke ene a tlhomileng melao eo e neng e farologanya Bajuda le merafe e mengwe, mme bontsi jwa bone ba ne ba bolela gore o ne a bo a kwala melao ya gagwe. Numenius, ebong ramatlhale wa Pythagoras, e bile o umaka gore Janese le Jamberese e ne e le baperesiti ba Egepeto bao ba neng ba tlhabantshana le Moshe. (2 Tim. 3:8) Bakwadi bano ba akaretsa lobaka lo lo simololang go tloga motlheng wa ga Alexander (mo lekgolong la bonè la dingwaga B.C.E.), fa Bagerika ba simolola go tsenya hisitori ya Bajuda matlho thata, go na le ya ga Mmusimogolo Aurelian (wa lekgolo la boraro C.E.). Bakwadi ba le bantsi ba bangwe ba bogologolo ba umaka Moshe jaaka moeteledipele, mmusi, kana moneimolao.a Jaaka fa re bone go tswa thutong e e fetileng, dilo tse di bonweng ke baithutamarope gantsi di tshegetsa lebaka la gore ditiragalo tse di kwadilweng mo Bibeleng di opile kgomo lonaka go ya kafa hisitoring fa go tlhalosiwa kgang eo batho ba Modimo ba ileng ba dirisana le merafe e e mo tikologong ka gone.

 6. Ke bosupi bofe jo bo tshegetsang gore Dikwalo tsa Segerika di opile kgomo lonaka go ya kafa hisitoring?

⁶ Mme re ka reng ka Dikwalo tsa Bokeresete tsa Segerika? Ga di supele dipolelo tsa Dikwalo tsa Sehebera fela mme tsone ka botsone di supelwa fa di opile kgomo lonaka go ya kafa hisitoring ebile di le boammaaruri di bile di tlhotlheleditswe fela jaaka Dikwalo tsa Sehebera. Bakwadi ba tsone ba re bolelela kaga seo ba se utlwileng le go se bona, ka go bo e ne e le basupi ba ba boneng ka matlho ba dilo tseo ba kwadileng ka tsone ebile gantsi ba ne ba na le seabe mo go tsone. Ba ne ba dumelwa ke diketekete tsa batho bao ba neng ba agile le bone. Dipolelo tsa bone di tiisediwa thata ke mafoko a a builweng ke bakwadi ba bogologolo, ebong Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny yo Mmotlana, Lucian, Celsus, le raditiragalo wa Mojuda Josephus.

 7. (a) Ke mabaka afe ao S. A. Allibone a a neelang malebana le boiphako jo bo kwa godimo jwa Bibela jwa gore e boammaaruri? (b) O bolela gore ke eng se se phoso mo go bao ba ganang bosupi jo bo fiwang?

⁷ S. Austin Allibone o bua jaana mo bukeng ya The Union Bible Companion: “Sir Isaac Newton . . . le ene o ne a tlhomologile jaaka motshwayadiphoso wa mekwalo ya bogologolo, mme o ne a tlhatlhobisa Dikwalo tse di Boitshepo ka kelotlhoko e kgolo. Ene o atlhola jang mo ntlheng eno? ‘Ke fitlhela gore,’ o a bolela, ‘mo Tesetamenteng e Nts̆ha go na le boammaaruri jo bo fetang hisitori [ya lefatshe] e e makgapha gotlhelele.’ Dr. Johnson o bolela gore re na le bosupi jo bo oketsegileng jwa gore Jesu Keresete o ne a swela kwa Calvary, jaaka fa go tlhalositswe mo Diefangeleng, go na le jaaka go bolelwa gore Julius Caesar o ne a swela kwa Capitol. Ruri, re na le go le gontsi thata. Ako o botse mongwe le mongwe fela yo o ipolelang gore o belaela boammaaruri jwa hisitori ya Efangele gore o na le lebaka lefe la go dumela gore Caesar o ne a swela kwa Capitol, kana gore Mmusimogolo Charlemagne o ne a tlhongwa mo setilong sa bogosi jaaka Mmusimogolo wa Bophirima ke Mopapa Leo III. ka 800 . . . O itse jang gore a tota motho yo o bidiwang Charles I. tota o kile a nna gone, le gore o ne a kgaolwa tlhogo, le gore Oliver Cromwell o ne a busa morago ga gagwe? . . . Sir Isaac Newton o fiwa tlotla ya gore o ne a lemoga gore go na le molao wa maatlakgogedi . . . Re dumela dipolelo tsotlhe tse di buiwang kaga banna bano; mme ebile re dira jalo ka go bo re na le bosupi jwa kafa hisitoring jo bo tshegetsang boammaaruri jwa bone. . . . Fa e le gore, morago ga go ntshiwa ga bosupi jo bo ntseng jalo, go santse go na le bangwe ba ba ganang go dumela, re ba tlhoboga jaaka batho ba ba sokamisitsweng ke boeleele jwa bone kana ba ba senang kitso gotlhelele. Mme he re ka reng ka bao, lemororo go na le bosupi jo bo kanakana jo bo ntshitsweng jwa gore Dikwalo tse di Boitshepo di boammaaruri, ba bo ba ipolela gore ga baa tlhatswega pelo? . . . Tota ruri re na le lebaka la go swetsa ka gore se se phoso ke pelo go na le gore ke kakanyo fela;—gore ga ba batle go dumela seo se ka ngotlang boikgodiso jwa bone, mme ba tla patelesega go tshela botshelo jo bo farologaneng.”b

 8. Go ntshiwa bosupi bofe go bontsha gore Bokeresete jwa Bibela bo farologana le ditumelo tsotlhe tse dingwe?

⁸ Bosupi jo bo bontshang gore Bokeresete bo na le maemo a a kwa godimo jaaka bodumedi joo balatedi ba jone ba obamelang ka tsela e e boammaaruri bo tlhagisiwa ke George Rawlinson yo o neng a kwala ka go re: “Bokeresete—go akaretsa le tshegetso ya Tesetamente e Kgologolo, eo e neng e le yone motheo wa jone wa ntlha—ga bo farologanngwe ke sepe se sele le ditumelo tse dingwe tsa lefatshe go na le jaaka go ntse ka ntlha ya boikaelelo jwa jone kana sebopego. Gantsi ditumelo tsa Gerika le Roma, tsa Egepeto, India, Peresia, le Botlhaba, e ne e le dilo fela tse di ikakanyeditsweng, tseo tota le yone hisitori di neng di ka se e tshwanele. . . . Mme ga go a nna jalo ka bodumedi jwa Bibela. Mo go jone, e ka ne re leba mo Tesetamenteng e Kgologolo kana e Nts̆ha, mo tsamaisong ya Sejuda kana mo Bokereseteng, re fitlhela go na le ditumelo tsa motheo tseo di tletseng sentle ka mabaka; tseo di ikaegileng mo go one ka botlalo; tseo kwantle ga one di sa kaeng sepe; ao a ka tlhomamisiwang ka ditsela tsotlhe fa e le gore a ka kaiwa a tshwanelwa go amogelwa.”c

 9. Supa kafa Bibela e otlileng kgomo lonaka ka gone mo kgannyeng ya thutafatshe.

⁹ (2) Go Opa Kgomo Lonaka mo Thutafatsheng le mo Jiolojing. Bakwadi ba le bantsi ba ile ba akgela kafa tlhaloso e e fiwang ke Bibela kaga Lefatshe le le Solofeditsweng le dikgaolo tse di mo tikologong ya lone e neng e le e e opang kgomo lonaka ka gone ka tsela e e gakgamatsang. Ka sekai, motsamai mongwe wa kwa Botlhaba, Dr. A. P. Stanley, o ne a bua jaana malebana le mosepele o moleele wa Baiseraele wa mo nageng: “Le eleng fa tsela e e tlhomameng eo ba neng ba tsamaya ka yone e sa itsiwe, gone mme dipopego tse di kgethegileng tsa naga eno di tshwana fela le tse di tlhalosiwang mo e leng gore hisitori e santse e ka kaiwa ka ditshupo di le dintsi fela thata. . . . Metswedi ya metsi e e neng e tle e nne, le didiba, le melatswana, di tumalanong le se se bolelwang kaga ‘metsi’ a Mara; ‘metswedi’ ya . . . Elima; ‘molatswana’ wa Horeba; ‘sediba’ sa bomorwadia Jetherwe, seo se neng se na le ‘mekoro’ kana ditanka, mo Midiana. Dimela e santse e ntse e le tsone tseo di tshwanang fela le tsa mo metlheng ya ga Moshe.”d Mo polelong e e tlhalosang ka Egepeto, go opa kgomo lonaka ga yone ga go bonwe fela mo tlhalosong e e buang fela kaga naga eo—masimo a yone a a neng a humile thobo ya mabele, kaga Noka ya Nile e e neng e na le lotlhaka mo lotshitshing (Gen. 41:47-49; Ekes. 2:3), metsi a yone a a neng a bonwa mo ‘dinokeng, mo meseleng, mo megobeng ya lotlhaka, le mo metsing a makadiba’ (Ekes. 7:19), ‘leloba la yone, korong, le lebelebele’ (Ekes. 9:31, 32)—mme gape le mo maineng le mafelo ao metse ya yone e neng e le gone.

10. Borasaense ba motlha wa segompieno ba ile ba bona maduo afe ka ntlha ya go latela se se kwadilweng mo Bibeleng?

¹⁰ Borasaense bangwe ba motlha wa segompieno ba ile ba ikanya fela thata mo go se se kwadilweng mo Bibeleng malebana le jioloji le thutafatshe mo e leng gore go e dirisa ga bone jaaka mokaedi go ile ga ba thusa fela thata. Mo dingwageng dingwe tse di fetileng, mojioloji mongwe yo o itsegeng, ebong Dr. Ben Tor, o ne a tlhokomedisa temana e e reng: “Gonne Yehofa Modimo oa gago, o gu isa mo lehatshiñ ye le molemō, . . . lehatshe ye mayè a yeōna a leñ tshipi.” (Dute. 8:7, 9) Dikilometara di sekae fela go tswa kwa Beresheba, o ne a bona namane e tona ya mapawa ao a neng a tletse ka manya a marokwa. Mo lefelong leno go ne go na le selekanyo sa ditone tsa matiriki di le dimilione tse 13,6 tsa manya a tshipi a boleng jo bo kwa tlase. Moragonyana ga moo, baenjinere ba ne ba fitlhela manya a a kgatlhisang fa godimo ga lefatshe mo sekgaleng se se ka tshwarang dikilometara di le 1,5, a na le tshipi e e itshekileng ya selekanyo sa 60 go ya go 65 lekgolong. Dr. Joseph Weitz, radikitso yo o itsegeng thata wa Iseraele mo dikgannyeng tsa tlhabololodikgwa, o ne a re: “Setlhare sa ntlha seo Aberahame a neng a se jala mo mmung wa Beresheba e ne e le sa motamariseka.” “Ka go sala sekao sa gagwe morago, mo dingwageng tse nnè tse di fetileng, re ne ra jala di le dimilione tse pedi mo lefelong lone leo. Aberahame o ne a opile kgomo lonaka. Motamariseka ke sengwe sa ditlhare di sekae tseo re fitlhetseng di gola sentle mo borwa moo dipula tse di nang gone di leng kwa tlase ga [disentimetara tse 15] mo ngwageng.”e Buka e e reng Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, e e kwadilweng ke Nogah Hareuveni, e oketsa ka go re: “Go bonala gore Tlhogo ya Lotso Aberahame ga aa ka a jala setlhare sengwe le sengwe fela fa a goroga mo Beresheba. . . . O ne a tlhopha setlhare seo moruti wa sone o neng o le tsididi go gaisa wa ditlhare tsotlhe tse dingwe. Mme ebile, [motamariseka] o ka kgona go itshwarelela fela le mo mogoteng o o fisang le mo dipakeng tse ditelele tsa komelelo ka go namisetsa metswe ya sone kwa tlasetlase go gopa metsi a a kafa tlase ga lefatshe. Jalo he, ga go gakgamatse go bo [motamariseka] o ntse o le gone le go tla nakong eno mo kgaolong ya Beresheba.”f—Gen. 21:33.

11. Porofesa Wilson o ntsha bosupi bofe go bontsha gore Bibela e otlile kgomo lonaka?

¹¹ Malebana le ditlhaloso tse di mo Bibeleng tse di amanang le tlhatlhamano ya metlha le thutafatshe, Porofesa R. D. Wilson o ne a kwala jaana go A Scientific Investigation of the Old Testament, ditsebe 213-14: “Ditlhaloso tse di fiwang kaga tlhatlhamano ya metlha le thutafatshe di opile kgomo lonaka fela thata go gaisa dipe fela tse di kwadilweng mo mekwalong ya bogologolo; mme ebile dipolelo tsa matshelo a batho le hisitori di dumalana ka tsela e e kgatlhisang fela thata le bosupi jo bo ntshiwang ke dikwalo tse dingwe tse e seng tsa Bibela.”

12. Mabaka a tshegetsa jang se se kwadilweng mo Bibeleng kaga tshimologo ya batho?

¹² (3) Ditso tsa Merafe le Dipuo tsa Bone. Mo bukeng e e reng After Its Kind, Byron C. Nelson o bua jaana: “Go ne ga bopiwa motho, e seng Montsho, Motšhaena, Lekgoa. Batho ba babedi bao Bibela e ba bitsang Adame le Efa ke bone ba ba neng ba bopiwa, bao mo go bone kafa tlholegong go duleng batho ba ba farologaneng bao ba leng godimo ga lefatshe. Ditso tsotlhe tsa batho, go sa kgathalesege gore ke ba mmala ofe kana selekanyo, ke losika lo le longwe fela lo lo tshwanang. Botlhe ba akanya ka tsela e e tshwanang, ba ikutlwa ka tsela e e tshwanang, ba tshwana fela mo sebopegong sa mmele, ba kgona go nyalana fela motlhofo, mme ebile ba kgona go tsala ba bangwe ba ba tshwanang nabo ka botho. Ditso tsotlhe tsa batho di tlholegile go tswa bagologolwaneng ba le bangwe fela bao ba neng ba tlhaga ba bopilwe sentlentle ke Mmopi.”g Jono ke bosupi jo bo fiwang ke Genesise 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Ditihō 17:26; le Baroma 5:12.

13. Ke eng seo moithutamarope mongwe a neng a se bolela kaga lefelo leo diteme tsa bogologolo di ileng tsa anama go tloga mo go lone?

¹³ Malebana le polelo ya Bibela e e tlhalosang kaga lefelo leo diteme tsa bogologolo di neng tsa simologa gone, moithutamarope Sir Henry Rawlinson o ne a bolela gore “fa re ne re ka ikaega fela ka go lebelela kafa diteme di bopegileng ka teng, mme re sa tlhokomele seo se kwadilweng mo Bibeleng, re santse re tla fitlhela gore dilo tsotlhe di simologile kwa dipoeng tsa Shinara.”h—Gen. 11:1-9.

14. (a) Ke selo sefe se le sosi fela seo se dirang gore Bibela e tlhaolege jaaka selo se se tlhotlheleditsweng ke Modimo? (b) Ke tlhaloso efe e e utlwalang e e neelwang mo Bibeleng e le nosi fela, mme go nna mosola ga yone go kgona go bonala jang mo ditirong tsa malatsi otlhe tsa botshelo?

¹⁴ (4) Bomosola jwa Yone. Fa go ne go sena dilo tse dingwe tseo di neng di ka e supela gore e boammaaruri, melaometheo e e tshiamo ya Bibela le ditekanyetso tsa boitsholo di ne di tla e tlhaola jaaka selo seo se dirilweng ke Modimo. Mme gape, bomosola jwa yone bo ama karolo nngwe le nngwe ya botshelo jwa letsatsi le letsatsi. Ga go na buka epe e sele eo e re fang tlhaloso e e utlwalang eo e re bolelelang gore dilo tsotlhe di simologile jang, go akaretsa le batho ka sebele, le kaga maikaelelo a Mmopi kaga lefatshe le motho. (Gen., kgao. 1; Isa. 45:18) Bibela e re bolelela gore ke ka ntlhayang fa motho a a swa le gore ke ka ntlhayang fa boikepo bo le gone. (Gen., kgao. 3; Bar. 5:12; Yobe, dikgao. 1, 2; Ekes. 9:16) E tlhalosa kaga ditekanyetso tse di kwa godimo tsa tshiamiso. (Ekes. 23:1, 2, 6, 7; Dute. 19:15-21) E fa kgakololo e e siameng kaga ditirisanyo mo kgwebong (Lefi. 19:35, 36; Dia. 20:10; 22:22, 23; Math. 7:12); maitsholo a a phepa (Lefi. 20:10-16; Bagal. 5:19-23; Baheb. 13:4); ditirisano tsa motho le ba bangwe (Lefi. 19:18; Dia. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Math. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); lenyalo (Gen. 2:22-24; Math. 19:4, 5, 9; 1 Bakor. 7:2, 9, 10, 39); ditirisano tsa batho ba lelapa le ditiro tse monna a tshwanetseng go di dira, mosadi, le bana (Dute. 6:4-9; Dia. 13:24; Baef. 5:21-33; 6:1-4; Bakol. 3:18-21; 1 Pet. 3:1-6); boikutlo jo bo tshwanetseng tebang le babusi (Bar. 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pet. 2:13, 14); go bereka tiro ka boikanyego le go dirisana sentle ga beng le batlhanka ba bone le bahiri le bahiriwa ba bone (Baef. 4:28; Bakol. 3:22-24; 4:1; 1 Pet. 2:18-21); bokopano jo bo tshwanetseng (Dia. 1:10-16; 5:3-11; 1 Bakor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Baheb. 10:24, 25); go rarabolola dikgotlhang (Math. 18:15-17; Baef. 4:26); le dilo tse dingwe di le dintsi fela thata tseo di amang matshelo a rona a malatsi otlhe ka tsela e e botlhokwa.

15. Ke kgakololo efe ya Bibela malebana le boitekanelo jwa tlhaloganyo le jwa mmele eo e ileng ya supiwa fa e na le mosola?

¹⁵ Bibela gape e bolela ka dithuso tse di botlhokwa thata tse di amanang le boitekanelo jwa mmele le jwa tlhaloganyo. (Dia. 15:17; 17:22) Mo dingwageng tsa bosheng jaana, dipatlisiso tsa kalafi di ile tsa bontsha gore boitekanelo jwa motho jwa mo mmeleng ruri bo amiwa ke boikutlo jwa gagwe jwa tlhaloganyo. Ka sekai, ditlhotlhomiso di ile tsa bontsha gore batho bao ba sekametseng mo go galefeng gantsi ba nna le selekanyo se se kwa godimo sa pitlelesego ya madi. Bangwe ba ile ba bega gore bogale bo ile jwa tsosa matlhoko a pelo, go opiwa ke tlhogo, go tswa mokola, tsibikelo, kana go swa lentswe. Lefa go ntse jalo, Bibela e ne e sa bolo go tlhalosa ka go re: “Pelo e e thethebetseñ hèla ke botshelō yoa nama.”—Dia. 14:30; bapisa Mathaio 5:9.

16. Dingwe tsa dipolelo tse di boammaaruri tsa Bibela tseo di sa leng di buiwa pele ga saense e lemoga dilo ke dife?

¹⁶ (5) Go Opa ga Yone Kgomo Lonaka mo Saenseng. Lemororo Bibela e se bukathuto ya saense, fa e tsena mo dikgannyeng tsa saense, e fitlhelwa e opile kgomo lonaka ebile e le tumalanong le diphitlhelelo tsa saense le kitso. Go bolela ga yone gore dilo di bopilwe ka tatelano ya tsone, go akaretsa le diphologolo (Gen., kgao. 1); gore lefatshe le kgolokwe, kana le potokwe (Isa. 40:22); le gore lefatshe le akgega fela mo lefaufaung kana “kwa go señ sepè” ke dilo tseo e di boletseng pele ga saense e ka tshegetsa boammaaruri jono. (Yobe 26:7) Thuto ya popommele ya motlha wa segompieno e ile ya supela boammaaruri jwa polelo ya Dikwalo e e reng “nama eotlhe ga e chwane,” disele tsa mmele tsa mofuta o mongwe wa nama di farologane le tsa o mongwe, motho o na le “nama” ya gagwe fela e e sa tshwaneng le tse dingwe. (1 Bakor. 15:39)i Mo kgannyeng ya diphologolo, Lefitiko 11:6 e kaya fa mmutla o le mo lesomong le le lengwe le diphologolo tse di otlang. Selo seno pele se ne se latofadiwa, mme jaanong saense e kgonne go bona gore mmutla o kgona go otla dijo tsa one.j

17. Bibela e ile ya supiwa jang gore e utlwala sentle mo go tsa kalafi?

¹⁷ Polelo e e reng ‘botshelo jwa nama bo mo mading’ e ile ya tsewa jaaka boammaaruri jwa konokono ke saense ya tsa kalafi. (Lefi. 17:11-14) Molao wa ga Moshe o ne o supa gore ke diphologolo dife, dinonyane, le ditlhapi tseo di neng di ‘itshekile’ gore di ka jewa ke batho, mme o ne o tlhaola dijo tse di ka nnang kotsi. (Lefi., kgao. 11) Molao o ne o tlhoka gore mo kampeng ya sesole mantle otlhe a katelwe, mme seno se ne se dira gore batho ba sirelediwe thata mo malwetsing a a tshelanwang ao a tsamaisiwang ke dintsi, jaaka letshololo le letshoroma la mala. (Dute. 23:9-14) Le e leng gone gompieno, mo mafatsheng mangwe ao go nang le mathata a boitekanelo gone o tla fitlhela a le gone ka ntlha ya tsela e e sa tshwanelang ya go tshololwa ga mantle a batho. Batho ba ba nnang mo mafatsheng a a ntseng jalo ba ne ba ka nna le botsogo jo bo botoka thata fa ba ne ba ka latela kgakololo ya Bibela mo go tsa boitekanelo.

18. Ke sekai sefe se sengwe se se leng gone se se bontshang gore Bibela e otlile kgomo lonaka mo saenseng?

¹⁸ Bibela e hakela gore motho o ka nwa bojalwanyana ‘ka ntlha ya mala a gagwe’ le ka ntlha ya ‘makoa.’ (1 Tim. 5:23) Porofesa wa melemo ya kalafi Dr. Salvatore P. Lucia, wa University of California School of Medicine o ne a kwala jaana: “Waene ke seno sa bogologolo ebile ke molemo wa kalafi o o botlhokwa thata oo o ileng wa dirisiwa go kgabaganya hisitori yotlhe ya batho.”k

19. Go opa kgomo lonaka ga dilo tse di kwadilweng ke Luke go ka supiwa jang?

¹⁹ (6) Tsela ya Botshelo le Dingwao. A. Rendle Short o ne a kwala jaana go Modern Discovery and the Bible, kaga buka ya Ditihō: “E ne e le ngwao ya Roma gore dikgaolo tsa mmusomogolo ono o o anameng di busiwe kafa go neng go ka kgonega ka gone ka go tsweledisa tsamaiso ya puso ya mafelo ao, mme jalo babusi ba dikgaolo tse di farologaneng ba ne ba iipha maina a le mantsi a a farologaneng. Go ne go se ope, fa e ne e se motsamai yo o kelotlhoko kana moithuti yo o maatlametlo wa direkoto, yo o neng a ka kgona go tlhaola batlotlegi bano botlhe gore e ne e le bomang. E ne e le bontlhanngwe jwa namane e tona ya tiro eo e neng ya dirwa ke Luke mo ditiragalong tse a di umakileng go bo a ile a kgona go opa kgomo lonaka fela thata jaana. Mo mabakeng a le mantsinyana e ile ya nna fela bosupi jwa ledi la tshipi, kana mokwalo mongwe, tseo di ileng tsa re fa tshedimosetso e e neng e tlhokafala gore re tlhatlhobe se a se kwadileng; borahisitori ba Baroma ga ba leke le e seng gore ba itsenye mo mathateng a a ntseng jalo. Ka jalo Luke o bitsa Herode le Lesaniase di-tetrarch; mme le Josephus o ba bitsa jalo. Herode Ageripa, yo o neng a bolaya Jakobe ka tšhaka a bo a latlhela Petere mo kgolegelong, o bidiwa kgosi; Josephus o re bolelela kafa erileng a le kwa Roma a tsalana ka gone le Gaius Cæsar (Caligula) mme jalo a bona tuelo ya gone ka go fiwa sereto sa segosi fa Caligula a ne a nna mmusimogolo. Molaodi wa Kupero, ebong Seregio Paulo, o bidiwa molaodisiwa. . . . Mo lobakeng lo lokhutshwane pele ga foo, Kupero e ne e ntse e le kgaolwana ya mmusomogolo, mme e busiwa ke proprætor kana legatus, mme mo motlheng wa ga Paulo, jaaka fa go bontshitswe ka madi a tshipi a Kupero, ka Segerika le ka Selatine, sereto se se tshwanetseng e ne e le molaodisiwa. Mokwalo mongwe wa Segerika o o neng wa bonwa kwa Soloi mo lotshitshing lwa bokone lwa Kupero o na le letlha la ‘fa Paulo a ne a le molaodisiwa’ . . . Kwa Thesalonia bathata ba motse oo ba ne ba iipha sereto se se neng se sa tlwaelega sa politarchs [babusi ba motse, Ditihō 17:6, ntlhanyana e e kwa tlase mo go NW], leina leo le sa itsegeng mo dibukeng tse dikgolo. Re ne re ka se le itse, fa e ne e se fela ka ntlha ya go bo Luke a ile a le dirisa, le gape ka ntlha ya go bonala ga lone mo mekwalong. . . . Akaia e ne e le kgaolwana e e nang le moemelapuso fa go ne go busa Aguseto, fa go busa Tiberio e ne e le kafa tlase ga mmusimogolo ka tlhamalalo, mme fa e ne e busiwa ke Kalaodio, jaaka Tacitus a re bolelela, e ne ya boela gape ya nna kafa tlase ga moemelapuso, mme ka jalo sereto se se neng se tshwanetse sa ga Galio [Ditihō 18:12] e ne e le sa molaodisiwa. . . . Luke o kgotsofalela seo ka go tshwana, ebile o opa kgomo lonaka ka tsela e e tshwanang, mo thutafatsheng ya gagwe le mo maitemogelong a mesepele ya gagwe.”l

20. Dilo tse Paulo a neng a di kwala di bontsha jang ka go opa kgomo lonaka gore o ne a tshela a bo a kwala mo metlheng efe?

²⁰ Dikwalo tsa ga Paulo di tlhalosa ka go opa kgomo lonaka kaga botshelo jwa nako ya gagwe gore o ne a le mosupi yo o boneng ka matlho wa dilo tsotlhe tseo a di kwadileng. Ka sekai, Filipo e ne e le ene molaodi wa masole wa koloni eo baagi ba yone ba neng ba itlotlomaditse thata ka boagedi jwa bone jwa Roma. Paulo o ne a gakolola Bakeresete ba koo gore boagedi jwa bone bo ne bo le kwa magodimong. (Dit. 16:12, 21, 37; Bafil. 3:20) Efeso e ne e le motse oo o neng o itsege ka ditiro tsa one tsa maselamose le ditlwaelo tsa tirisabadimo. Paulo o ne a laela Bakeresete ba koo kafa ba neng ba tshwanetse go iphemela ka gone kgatlhanong le go tlhaselwa ke badimona, mme mo godimo ga moo, a ba fa tlhaloso e e opileng kgomo lonaka kaga diaparo tsa phemelo tsa lesole la Roma. (Dit. 19:19; Baef. 6:13-17) Ngwao e e neng e dirisiwa ke bafenyi ba Baroma ya go etelelapele mogwanto wa phenyo oo o neng o bopeleditse batshwarwa, bangwe ba bone ba sa ikatega, e dirisiwa jaaka setshwantsho. (2 Bakor. 2:14; Bakol. 2:15) Mo go 1 Bakorintha 1:22, go kaiwa dipono tse di farologaneng tsa Bajuda le Bagerika. Mo dikgannyeng tse di ntseng jalo bakwadi ba Bakeresete ba supa kafa Moshe, yo o kwadileng Dibuka tse Tlhano, a neng a opile kgomo lonaka ka gone, mme George Rawlinson o bolela jaana: “Go opa kgomo lonaka ga thutabotho ya Dibuka tse Tlhano eo e amanang le maitseo a kwa Botlhaba le dingwao gantsi, ga e ise e ko e belaelwe ke ope.”a

21. (a) Fa dikai tseo di bontshang gore bakwadi ba Bibela ba ne ba tshosologile. (b) Seno se thusa jang go dira gore Bibela e ikanngwe jaaka selo sa boammaaruri?

²¹ (7) Tshosologo ya Bakwadi ba Bibela. Mo Bibeleng yotlhe ka kakaretso, tshosologo e e tlhamaletseng ya bakwadi ba yone ke bosupi jo bo nonofileng jwa gore e boikanngo. Ka sekai, Moshe o re bolelela ka tlhamalalo kafa a neng a leofa ka gone le kaga katlholo eo Modimo a neng a mo atlhola ka yone le morwarraagwe Arone, ya gore ga ba ne ba tsena mo Lefatsheng le le Solofeditsweng. (Dipa. 20:7-13; Dute. 3:23-27) Maleo a Dafide a neng a a dira mo makgetlong a le mabedi le botenegi jwa morwawe Solomone a senolwa kwantle ga go a fitlha. (2 Sam., dikgao. 11, 12, 24; 1 Dikg. 11:1-13) Jona o kwadile kafa a neng a tlhoka kutlo ka gone le se se diragetseng ka ntlha ya gone. Morafe otlhe wa Iseraele o ne wa nyadiwa ke mo e ka nnang bakwadi botlhe fela ba Dikwalo tsa Sehebera, bao botlhe e neng e le Bajuda, ka ntlha ya go tlhoka kutlo ga one mo Modimong, mo rekotong e e kwadilweng e Bajuda ba neng ba e rata ebile ba e tsaya jaaka mafoko a a builweng ke Modimo ebile e le hisitori ya boammaaruri ya morafe wa bone. Bakwadi ba Bakeresete le bone ba ne ba tshosologile fela ka tsela e e tshwanang. Bakwadi botlhe ba bane ba Diefangele ba ne ba senola kafa Petere a neng a itatola Keresete ka gone. Mme Paulo o ne a nyatsa phoso e e masisi ya ga Petere mo kgannyeng ya tumelo ka ntlha ya go farologanya Bajuda le Baditšhaba mo phuthegong ya Bokeresete kwa Antioka. Re nna le ikanyo mo Bibeleng gore e boammaaruri fa re tla go lemoga gore bakwadi ba yone ba ne ba se ka ba tlogela ope kwantle, le e leng bone ka bobone ga baa ka ba itlogela, ka maikaelelo fela a go dira gore ba kwale rekoto e e boikanngo.—Math. 26:69-75; Mar. 14:66-72; Luke 22:54-62; Yoh. 18:15-27; Bagal. 2:11-14; Yoh. 17:17.

22. Ke eng gape se se supang gore Bibela ruri ke Lefoko la Modimo, le gore e ne e kwaletswe eng?

²² (8) Kutlwano ya Bakwadi. Bibela e ne ya kwalwa mo lobakeng lo lo fetang dingwaga di le 1 600 ke bakwadi ba ba ka nnang 40, bao ba neng ba sa farologane. E ile ya anamisiwa ka dipalo tse dikgolo fela thata go sa kgathalesege dikganetso tse di boitshegang le maiteko a magolo fela thata a go e senya. Mabaka ano a thusa mo go feng bosupi jwa gore e ne e le fela sone seo e neng e se ipolela, gore ke Lefoko la Modimo mothatayotlhe, le gore ruri e ‘mosola mo go ruteng, mo go kgalemeleng, mo go kaeleng ka tshiamo.’—2 Tim. 3:16.b

23. Ke setlhogo sefe sa mofuta o le mongwe seo le sone se ntshang bosupi jwa gore Bibela e tlhotlheleditswe? Fa setshwantsho.

²³ Selo se se supang gore e tlhotlheleditswe ke tsela eo e tlhomameng ka gone mo go gateleleng setlhogo se se buang kaga go itshepisiwa ga leina la ga Jehofa ka Bogosi jwa gagwe go busa Keresete. Dintlha di sekae tse di tlhomologileng ke tseno:

Yoh. 17:6, 26 Jesu o ne a bolela leina la Modimo

24. (a) Bothokgami jwa Bakeresete ba pele bo bontsha jang gore “Polelo ya Bakeresete” e boammaaruri? (b) Ke bosupi bofe gape jo bo leng gone jo bo bontshang gore bakwadi ba Bibela ba ne ba kwala mabaka a boammaaruri tota, e seng ditlhamane?

²⁴ (9) Bothokgami jwa Basupi. Malebana le bosupi jwa gore dipolelo tse di builweng ke Bakeresete ba pele di boammaaruri—bakwadi ba Dikwalo tsa Bokeresete le ba bangwe–George Rawlinson a re: “Basokologi ba pele ba ne ba itse gore go ka nna ga tlhokafala gore ba swele bodumedi jwa bone. . . . Mokwadi mongwe le mongwe wa nako ya pele yo o neng a tshegetsa Bokeresete, ka ntlha ya tshegetso ya gagwe, o ne a ititeile sehuba go nna kgatlhanong le babusi, mme a ipaya mo kotsing e e tshwanang. Fa tumelo e ne e le kgang ya loso le botshelo, ga se gantsi batho ba tsaya go swela tumelo go le masisi ka go bo ba sa rate go dira jalo; lefa e le gone go ipaya phatlalatsa kafa letlhakoreng la lekoko le le bogisiwang, fa e se fela ba akantse sentle kaga maiphako a bodumedi jo ba reng ke jwa bone, ebile ba tlhatswegile pelo gore ke boammaaruri. Go phepafetse gore basokologi ba motlha wa pele ba ne ba na le tsela eo ba kgonang go tlhomamisa ka yone gore tlhaloso nngwe ya Bokeresete e ba e utlwang e opile kgomo lonaka kafa ditiragalong go re gaisa gotlhelele; ba ne ba kgona go tlhotlhomisa le go botsisisa basupi—ba bapisa dipolelo di le mmalwa tsa bone—ba batlisisa kafa dipolelo tsa bone di neng di tsewa ka gone ke baba ba bone—ba kanoke mo dikwalong tsa Baheitane tsa nako eo—ba fefere bosupi thatathata le ka botlalo. . . . Dilo tseno tsotlhe—mme ebile go tshwanetswe ga gakologelwa gore bosupi ke jo bo kokoanyang—ke bosupi jo bo tletseng jo gantsi bo sa fitlhelweng mo ditiragalong tsa metlha ya bogologolo; mme bo supa kwantle ga pelaelo epe gore Polelo ya Bokeresete e boammaaruri. Ga go le ka tsela epe . . . polelo e e ntseng jalo e ka kaiwang e le tlhamane fela. Ke polelo e e bopaganeng, e e bolelwang kwantle ga go ikganetsa, lemororo ditlhamane di sa tlhomama ebile di le mefutafuta; e utlwana gotlhelele le hisitori ya batho ba nako eo, mme gongwe le gongwe e e bua fela jaaka e ntse ka go opa kgomo lonaka, lefa go le jalo ditlhamane tsone di sokamisa kana di bua sengwe se se sa dumalaneng le hisitori ya batho tota; e tletse ka ditlhaloso tse di tlhaloganyesegang, e le tseo ditlhamane di di tilang gotlhelele; e tletse ka tao e e nang le mosola e e phepafetseng le e e motlhofo, ntswa ditlhamane tsone di ruta fela ka dilo tsa magatwe. . . . Tlhoafalo e e nonofileng, boikanyego, go gagamalela go opa kgomo lonaka, go rata boammaaruri ka mmannete, ke dilo tseo di fitlhelwang mo bakwading ba Tesetamente e Ntšha, bao kwantle ga pelaelo ba buang ka mabaka a popota, e seng ka ditoro fela . . . Ba kwalela ‘gore re tle re itse bonnete jwa dilo tseo’ tseo di neng di ‘dumelwa totatota’ mo motlheng wa bone.”c—Bapisa Luke 1:1, 4.

25. Ke eng seo ka tsela e e tlhomologileng se bontshang gore Bibela e boammaaruri?

²⁵ Karolo e e kgatlhisang e e fitlhelwang mo Bibeleng ke ya dipolelelopele tsa Modimo. Boammaaruri jwa Bibela bo ile jwa supiwa ka tsela e e tshwaegang go di gaisa tsotlhe e leng ya go diragadiwa ga bontsintsi jwa dipolelelopele, tsotlhe e le tseo di bontshang kafa Jehofa a nang le ponelopele ka gone mo go bolelelengpele isagwe. Lefoko leno la polelelopele eleruri ke “lobōnè lo lo phatsimañ mo heloñ ha go lehihi,” mme go le tlhokomela go tla nonotsha tumelo ya bao ba eletsang go tshela go fitlhelela dipolelelopele tsotlhe tsa Bogosi di diragadiwa mo lefatsheng le lesha le le sa khutleng la Modimo la tshiamo. Mananeo a mararo a a latelang a fa bosupi jo bongwe gape jwa gore Bibela e boammaaruri ka go bontsha kafa bontsi jwa dipolelelopele tseno di ileng tsa diragadiwa ka gone, mmogo le kutlwano eo Dikwalo tsa Sehebera le tsa Segerika tsotlhe di nang le yone. Fa nako e ntse e feta, Bibela e nna e ntse e phatsimela pele le go feta gore ruri e ‘tlhotlheleditswe ke Modimo ebile e mosola.’—2 Pet. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Dintlha tse di kwa tlase]

(10) DIPOLELELOPELE TSE DI TLHOMOLOGILENG KAGA JESU LE TIRAGATSO YA TSONE

Polelelopele Tiragalo Tiraagatso

Mika. 5:2 O tsholetswe mo Bethelehema Luke 2:4-11; Yoh. 7:42

Hos. 11:1 A bidiwa go tswa kwa Egepeto Math. 2:15

Isa. 61:1, 2 A rongwa Luke 4:18-21

Isa. 53:4 A rwala malwetsi a rona Math. 8:16, 17

Pes. 22:1 Modimo wa mo tlogelela baba Math. 27:46; Mar. 15:34

Isa. 53:9 A fitlhwa le bahumi Math. 27:57-60; Yoh. 19:38-42

Dipotso tsa tšhate e e reng “Dipolelelopele tse di Tlhomologileng Kaga Jesu le Tiragatso ya Tsone”:

(a) Ke dipolelelopele dife tse di amanang le botsalo jwa ga Jesu tseo di neng di dira gore a nne mo seemong sa go nna Mesia?

(b) Ke dipolelelopele dife tseo di neng tsa diragadiwa mo tshimologong ya bodihedi jwa ga Jesu?

(c) Jesu o ne a diragatsa jang polelelopele ka tsela eo a neng a tsweledisa bodihedi jwa gagwe ka yone?

(d) Ke dipolelelopele dife tse di neng tsa diragadiwa mo malatsing a sekae a bofelo pele ga Jesu a sekisiwa?

(e) Go ne ga diragadiwa polelelopele jang ka nako ya tsheko ya gagwe?

(f) Ke dipolelelopele dife tseo di neng di bolela ka go bapolwa ga gagwe, ka loso lwa gagwe, le ka tsogo ya gagwe?

[Tšhate mo go tsebe 344-346]

(11) DIKAI TSA DIPOLELELOPELE TSE DINGWE TSA BIBELA TSE DI ILENG TSA DIRAGADIWA

Polelelopele Tiragalo Tiraagatso

[Dintlha tse di kwa tlase]

Dipotso tsa tšhate e e reng “Dikai tsa Dipolelelopele tse Dingwe tsa Bibela tse di Ileng tsa Diragadiwa”:

(a) Ke ditiragalo dife tse di boleletsweng pele tseo di neng tsa diragala morago ga fa morafe wa Iseraele o se na go tsena mo lefatsheng la Kanana?

(b) Ke dipolelelopele dife kaga Iseraele le Juda tseo di neng tsa diragala, mme leng?

(c) Ke eng seo se neng sa bolelelwapele kaga tsosoloso? A seno se ne sa diragadiwa?

(d) Ke merafe efe e go bolelwang ka yone eo e neng ya tlelwa ke melaetsa e e tlhomameng ya katlholo, mme dikatlholo tse di boleletsweng pele tseno di ne tsa diragadiwa jang?

(e) Dingwe tsa ditiragalo tse di tlhomologileng tsa hisitori tseo di neng tsa bolelelwapele ke Daniele ke dife? ke Jesu?

[Tšhate mo go tsebe 346-349]

(12)DINGWE TSA DITSOPOLO LE DITIRISO TSA DIKWALO TSA SEHEBERA TSE DI DIRILWENG KE BAKWADI BA DIKWALO TSA SEGERIKA

(ELATLHOKO: Mo lenaneng leno ga go akarediwe ditshupiso tse di kwadilweng mo go “Dipolelelopele tse di Tlhomologileng Kaga Jesu,” mo ditsebeng tse di fetileng.)

Polelelopele Tiragalo Tiraagatso

Gen. 1:3 Modimo o laola gore go nne lesedi 2 Bakor. 4:6

Gen. 18:10, 14 Sara o ne a solofeditswe morwa Bar. 9:9

Gen. 18:12 Sara o bitsa Aberahame “morèna” 1 Pet. 3:6

Dipa. 16:5 Jehofa o itse ba e leng ba gagwe 2 Tim. 2:19

Dute. 23:21 “U tlhōmamisetsè Yehofa go ikana ga gago” Math. 5:33

Dute. 24:1 Go letlelela tlhalo ga Molao wa ga Moshe Math. 5:31

Dute. 32:35, 36 Pusoloso ke ya ga Jehofa Baheb. 10:30

Pes. 24:1 Lefatshe ke la ga Jehofa 1 Bakor. 10:26

Pes. 34:12-16 “Matlhō a ga Yehofa a mo basiamiñ” 1 Pet. 3:10-12

Pes. 78:24 Senkgwe se se tswang legodimong Yoh. 6:31-33

Pes. 82:6 “Lo medimo” Yoh. 10:34

boithamakō hèla”

Pes. 104:4 “O diha baengele ba ōna diphehō” Baheb. 1:7

Dia. 26:11 “Nca e boetse matlhatseñ a eōna” 2 Pet. 2:22

Isa. 25:8 “Losho lo medicwe ke phenyo” 1 Bakor. 15:54

Yer. 5:21 Ba na le matlho, mme ba sa bone Mar. 8:18

Dan. 9:27; 11:31 “Se se makgapha a a shwahatsañ” Math. 24:15

(a) Go lebisa go Genesise mo Dikwalong tsa Segerika go tshegetsa jang polelo e e boletsweng kaga popo?

(b) Dilo tse di buiwang kaga Aberahame le losika lwa ga Aberahame mo go Genesise ke dife?

(c) Ke mafoko afe a a tsopolwang mo bukeng ya Ekesodo malebana le Melao e e Lesome le dikgang tse dingwe tse di amanang le Molao?

(d) Ke kae koo re fitlhelang go bolelwa mafoko a pelepele kaga ditaolo tse dikgolo tse pedi, ebong go rata Jehofa ka pelo yotlhe le ka moya otlhe le go rata mogaeno jaaka o ithata?

(e) Umaka mengwe ya melaometheo ya konokono e e tlhalositsweng go Dibuka tse Tlhano eo e tsopotsweng mo Dikwalong tsa Segerika. E dirisiwa ka tsela efe?

(f) Ke dipolelo dife tse di mo go Dipesalema, tseo di tsopotsweng mo Dikwalong tsa Segerika, tseo di goletsang Jehofa ⁽¹⁾ jaaka Mmopi le Mong wa lefatshe? ⁽²⁾ jaaka Motho yo o kgatlhegelang basiami le go ba tlhokomela?

(g) Dikwalo tsa Bokeresete tsa Segerika di dirisa jang dipolelo tse di mo go Isaia le mo baperofeting ba bangwe go lebisa go ⁽¹⁾ thero ya mafoko a a molemo? ⁽²⁾ go ganwa ga mafoko a a molemo ke batho bangwe? ⁽³⁾ go nna badumedi ga baditšhaba, ba oketsa masalela a Iseraele? ⁽⁴⁾ melemo ya go bontsha tumelo mo mafokong a a molemo?