Glossary sa mga Termino sa Bibliya

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W Y Z

A

• Ab.

  Ngalan sa ika-5 nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ika-11 nga bulan sa sekular nga kalendaryo human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya. Magsugod kini sa tungatunga sa Hulyo hangtod sa tungatunga sa Agosto. Wala kini hisgoti sa Bibliya; gitumong lang kini ingong ang “ikalimang bulan.” (Num 33:38; Esd 7:9)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Abib.

  Orihinal nga ngalan sa unang bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ikapitong bulan sa sekular nga kalendaryo. Kini nagkahulogang “Lunhawng mga Uhay” ug magsugod sa tungatunga sa Marso hangtod sa tungatunga sa Abril. Gitawag kinig Nisan human mamalik ang mga Hudiyo gikan sa Babilonya. (Deu 16:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Acaya.

  Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini ang Romanhong probinsiya sa habagatang Gresya, ug Corinto ang kaulohan niini. Sakop niini ang tibuok Peloponnese ug ang sentral nga bahin sa Gresya. (Buh 18:12)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Adar.

  Ngalan sa ika-12 nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ika-6 nga bulan sa sekular nga kalendaryo human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya. Magsugod kini sa tungatunga sa Pebrero hangtod sa tungatunga sa Marso. (Est 3:7)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Adlaw sa Paghukom.

  Espesipikong adlaw, o yugto, dihang ang pipila ka grupo, mga nasod, o katawhan sa katibuk-an manubag sa Diyos. Lagmit kini ang panahon nga ang mga gihukmang takos sa kamatayon patyon, o ang paghukom maghatag ug kahigayonan sa pipila nga maluwas ug makabatog kinabuhing walay kataposan. Si Jesus ug ang iyang mga apostoles naghisgot ug umaabot nga “Adlaw sa Paghukom” diin nalangkit dili lang ang mga buhi kondili apil usab ang mga namatay na.​—Mat 12:36.

• Adlaw sa Pagtabon sa Sala.

  Labing importante nga balaang adlaw alang sa mga Israelinhon, nga gitawag usab ug Yom Kippur (gikan sa Hebreohanong yohm hak·kip·pu·rimʹ, “adlaw sa mga pagtabon”), nga ipahigayon sa Etanim 10. Kini lang nga adlaw sa tuig nga ang hataas nga saserdote moadto sa Labing Balaan sa tabernakulo ug sa ulahi sa Labing Balaan sa templo. Didto niya itanyag ang dugo sa mga halad alang sa iyang mga sala, mga sala sa ubang mga Levihanon, ug mga sala sa katawhan. Panahon kini sa balaang panagkatigom ug pagpuasa, ug usa usab kini ka igpapahulay, panahon nga dili magbuhat sa naandang buluhaton.​—Lev 23:27, 28.

• Agup-op.

  Bisan unsang parasitikong sakit sa tanom nga tungod sa fungi. Gituohan nga ang agup-op nga gihisgotan sa Bibliya maoy itom nga agup-op diha sa lindog sa tanom (Puccinia graminis).​—1Ha 8:37.

• Ajenjo.

  Lainlaing klase sa tanom nga puwerteng paita ug isog ug baho. Ang ajenjo simbolikong gigamit sa Bibliya aron ipakita ang pait nga epekto sa imoralidad, pagkaulipon, inhustisya, ug apostasya. Sa Pinadayag 8:11, ang “ajenjo” nagtumong sa pait ug makahilong substansiya, nga gitawag sab ug absinthe.​—Deu 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7 (mga footnote sab).

• Alabastro.

  Ngalan sa gamayng sudlanag pahumot nga sa orihinal gama sa bato nga makita duol sa Alabastron, Ehipto. Kini sagad gamayg liog, nga katakloban pag-ayo aron dili moalisngaw ang kahumot. Ang bato mismo nailhan usab niini nga ngalan.​—Mar 14:3.

• Alamot.

  Termino sa musika nga nagkahulogang “Mga Dalaga; Batan-ong mga Babaye,” nga lagmit nagtumong sa soprano nga tingog sa batan-ong mga babaye. Lagmit gigamit kini aron ipaila nga ang piyesa sa musika o ang duyog tugtogon sa taas nga tono.​—1Cr 15:20; Sal 46:Sup.

• Alfa ug Omega.

  Ngalan sa una ug kataposang letra sa Gregong alpabeto; dungan kining gigamit sa tulo ka higayon diha sa Pinadayag ingong titulo sa Diyos. Niini nga mga konteksto kini samag kahulogan sa “ang una ug ang ulahi” ug “ang sinugdanan ug ang kataposan.”​—Pin 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “Matuman kana,” o “segurado.” Kini naggikan sa Hebreohanong pulong nga ʼa·manʹ, nga nagkahulogang “mahimong matinumanon, kasaligan.” Ang “Amen” ginasulti ingong pag-uyon sa usa ka panumpa, pag-ampo, o pahayag. Sa Pinadayag, gigamit kini ingong titulo ni Jesus.​—Deu 27:26; 1Cr 16:36; Pin 3:14.

• Anak ni Aaron, mga.

  Mga kaliwat sa apo ni Levi nga si Aaron, kinsa gipili ingong unang hataas nga saserdote ubos sa Balaod ni Moises. Ang lalaking mga anak ni Aaron maoy nag-alagad sa tabernakulo ug sa templo ingong mga saserdote.​—1Cr 23:28.

• Anak ni David.

  Kini sagad nagtumong kang Jesus, nga nagpasiugda nga siya ang Manununod sa pakigsaad sa Gingharian nga tumanon sa usa nga kaliwat ni David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Anak sa tawo.

  Kini makitag mga 80 ka beses sa mga Ebanghelyo. Kini nagtumong kang Jesu-Kristo ug nagpakita nga pinaagi sa iyang pagkahimugso, siya nahimong tawo ug dili espiritung linalang nga nagsul-ob lang ug tawhanong lawas. Kini nagpakita sab nga tumanon ni Jesus ang tagna sa Daniel 7:13, 14. Sa Hebreohanong Kasulatan, kini gigamit kang Ezequiel ug Daniel, nga nagpasiugda sa kalainan tali niining tawhanong mga tigpamaba ug sa Diyos, ang Tuboran sa ilang mensahe.​—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Anghel.

  Gikan sa Hebreohanon nga mal·ʼakhʹ ug sa Grego nga agʹge·los. Kining mga pulonga sa literal nagkahulogang “mensahero” apan gihubad nga “anghel” kon nagtumong sa espiritung mga mensahero. (Gen 16:7; 32:3; San 2:25; Pin 22:8) Ang mga anghel maoy gamhanang espiritung linalang, nga dugay nang gilalang sa Diyos una pa lalanga ang mga tawo. Sa Bibliya, gihisgotan usab sila ingong “balaang mga panon,” mga “anak sa Diyos,” ug “mga bituon sa kabuntagon.” (Deu 33:2; Job 1:6; 38:7) Wala sila lalanga nga may katakos nga mosanay, apan tagsatagsa silang gilalang. Kapin sa 100,000,000 ang ilang gidaghanon. (Dan 7:10) Gipakita sa Bibliya nga duna silay personal nga ngalan ug kaugalingong personalidad, apan mapainubsanon silang midumili nga simbahon, ug ang kadaghanan wala magpaila sa ilang ngalan. (Gen 32:29; Luc 1:26; Pin 22:8, 9) Managlahi ang ilang ranggo ug papel, lakip sa pag-alagad sa atubangan sa trono ni Jehova, pagpahayag sa iyang mga mensahe, pagtabang sa mga alagad ni Jehova sa yuta, pagpahamtang sa mga paghukom sa Diyos, ug sa pagpaluyo sa pagsangyaw sa maayong balita. (2Ha 19:35; Sal 34:7; Luc 1:30, 31; Pin 5:11; 14:6) Sa umaabot, sila motabang kang Jesus sa gubat sa Armagedon.​—Pin 19:14, 15.

• Ansiyano; Tigulang nga lalaki.

  Lalaki nga hingkod nag pangedaron, apan sa Balaang Kasulatan, kini pangunang nagtumong sa usa nga may awtoridad ug responsibilidad diha sa komunidad o nasod. Gigamit usab kini alang sa langitnong mga linalang sa basahon sa Pinadayag. Ang Gregong pulong nga pre·sbyʹte·ros gihubad nga “ansiyano” dihang kini nagtumong niadtong mga nanguna sa kongregasyon.​—Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Pin 4:4.

• Antikristo.

  Ang Gregong termino niini duhay kahulogan. Nagtumong kini niadtong anti, o batok sa, Kristo. Nagtumong usab kini sa bakak nga Kristo, usa nga nagpakaaron-ingnong ang Kristo. Ang tanang katawhan, organisasyon, o grupo nga bakak nga nangangkong nagrepresentar sa Kristo o nangangkong ang Mesiyas o nga nagsupak sa Kristo ug sa iyang mga tinun-an haom nga tawgong antikristo.​—1Ju 2:22.

• Apostasya.

  Kining terminoha sa Grego (a·po·sta·siʹa) naggikan sa verb nga sa literal nagkahulogang “mopalayo.” Ang noun niini nagpasabot ug “pagbiya, pagtalikod, o pagrebelde.” Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang “apostasya” gigamit labot niadtong mibiya sa matuod nga pagsimba.​—Pr 11:9; Buh 21:21; 2Te 2:3.

• Apostoles.

  Ang pangunang ideya sa pulong maoy “usa nga gipadala,” ug gigamit kini kang Jesus ug sa pipila nga gipadala sa pag-alagad sa uban. Kasagaran, gigamit kini maylabot sa mga tinun-an nga gipili mismo ni Jesus ingong usa ka grupo sa 12 ka tinudlong representante.​—Mar 3:14; Buh 14:14.

• Aram; Arameanhon.

  Mga kaliwat sa anak ni Sem nga si Aram nga ang kadaghanan nagpuyo sa mga rehiyon sa Kabukiran sa Lebanon hangtod sa Mesopotamia ug sa Kabukiran sa Taurus sa amihanan hangtod sa Damasco ug saylo pa, sa habagatan. Kining dapita, nga gitawag ug Aram sa Hebreohanon, gitawag sa ulahi ug Sirya, ug ang mga molupyo niini gitawag ug mga Siryanhon.​—Gen 25:20; Deu 26:5; Os 12:12.

• Aramaiko.

  Semitikanhong pinulongan nga kaamgid sa Hebreohanon, nga naggamit ug samang alpabeto. Sa sinugdan mga Arameanhon lang ang naggamit niini, apan sa ulahi nahimo kining internasyonal nga pinulongan sa negosyo ug komunikasyon sa imperyo sa Asirya ug Babilonya. Kini usab ang opisyal nga pinulongan sa panggobyerno sa Imperyo sa Persia. (Esd 4:7) May mga bahin sa Esdras, Jeremias, ug Daniel nga gisulat sa Aramaiko.​—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Areopago.

  Habog nga bungtod sa Atenas, sa amihanan-kasadpan sa Acropolis. Kini usab ang ngalan sa konseho (korte) nga nagatigom didto. Si Pablo gidala sa Estoiko ug Epicureo nga mga pilosopo ngadto sa Areopago aron ipatin-aw ang iyang tinuohan.​—Buh 17:19.

• Arkanghel.

  Nagkahulogang “pangulo sa mga anghel.” Sa Iningles, ang prefix nga “arch” nagkahulogang “pangulo” o “panguna.” Kini nga kahulogan, uban sa kamatuoran nga sa Bibliya ang “arkanghel” gigamit lang sa singular nga porma, nagpaila nga usa lang ang arkanghel. Gihisgotan sa Bibliya nga Miguel ang ngalan sa arkanghel.​—Dan 12:1; Jud 9; Pin 12:7.

• Armadura.

  Ginasul-ob kini sa mga sundalo ingong proteksiyon. Naglakip kini sa helmet, kotamaya, bakos, panagang sa bitiis, ug taming.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Armagedon.

  Gikan sa Hebreohanong pulong nga Har Meghid·dohnʹ, nga nagkahulogang “Bukid sa Megido.” Kini nalangkit sa “gubat sa dakong adlaw sa Diyos nga Labing Gamhanan” diin ang “mga hari sa tibuok gipuy-ang yuta” magtigom aron makiggubat kang Jehova. (Pin 16:14, 16; 19:11-21)​—Tan-awa ang DAKONG KASAKITAN.

• Aselgeia.​—

  Tan-awa ang WALAY KAULAW NGA PAGGAWI.

• Asia.

  Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini ang ngalan sa Romanhong probinsiya nga naglakip sa kasadpang bahin sa Türkiye karon, ingon man sa pipila ka isla, sama sa Samos ug Patmos. Efeso ang kaulohan niini. (Buh 20:16; Pin 1:4)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Asirya; Asiryanhon, mga.​—

  Tan-awa ang ARAM; ARAMEANHON.

• Astoret.

  Canaanhong diyosa sa gubat ug pagsanay, nga asawa ni Baal.​—1Sa 7:3.

• Astrologo.

  Tawong nagtuon sa lihok sa adlaw, bulan, ug mga bituon aron matagna ang mga panghitabo sa umaabot.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

• Awit sa pagbangotan.

  Usa ka komposisyon, balak man o musika, nga nagpahayag ug grabeng kasub-anan, sama sa pagbangotan tungod sa kamatayon sa higala o minahal.​—2Sa 1:17; Sal 7:Sup.

• Awit sa Pagtungas.

  Superskripsiyon sa Salmo 120-134. Bisag lainlain ang ideya sa kahulogan niini, daghan ang nagtuo nga kining 15 ka salmo gikanta sa malipayong Israelinhong mga magsisimba samtang ‘nanungas’ sa Jerusalem, nga naa sa kabukiran sa Juda, aron motambong sa tulo ka dagkong tinuig nga pista didto.

• Azazel.

  Hebreohanong termino nga posibleng nagkahulogang “Kanding nga Nahanaw.” Sa Adlaw sa Pagtabon sa Sala, ang kanding nga para sa Azazel gibuhian ngadto sa kamingawan, nga simbolikong nagdala palayo sa mga sala sa nasod sa miaging tuig.​—Lev 16:8, 10.

B

• Baal.

  Canaanhong diyos nga giisip ingong tag-iya sa langit ug tighatag ug ulan ug tigpahinabo sa pagsanay. Ang “Baal” gigamit usab sa pagtawag sa lokal nga ubos nga mga diyos. Ang Hebreohanong pulong nagkahulogang “Tag-iya; Agalon.”​—1Ha 18:21; Rom 11:4.

• Bag-ong bulan.

  Ang unang adlaw sa matag bulan sa kalendaryo sa mga Hudiyo, nga gisaulog ingong adlaw sa pagtapoktapok, pagpista, ug pagtanyag ug espesyal nga mga halad. Sa ulahi, kining adlawa nahimong importanteng pista sa nasod, ug ang mga tawo dili motrabaho.​—Num 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16.

• Balaan, ang.

  Ang una ug ang mas dakong lawak sa tabernakulo o sa templo. Lahi kini sa kinasulorang lawak, ang Labing Balaan. Sa tabernakulo, anaa sa Balaan ang bulawang tangkawan, bulawang halaran sa insenso, lamesa sa halad nga tinapay, ug bulawang mga galamiton; sa templo, anaa niini ang bulawang halaran, 10 ka bulawang tangkawan, ug 10 ka lamesa sa halad nga tinapay. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Tan-awa ang Apendise B5 ug B8.

• Balaan; Pagkabalaan.

  Hiyas ni Jehova; kahimtang nga nagtumong sa bug-os nga kaputli sa moral ug pagkasagrado. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Isa 6:3) Dihang magtumong sa mga tawo (Ex 19:6; 2Ha 4:9), hayop (Num 18:17), butang (Ex 28:38; 30:25; Lev 27:14), dapit (Ex 3:5; Isa 27:13), yugto sa panahon (Ex 16:23; Lev 25:12), ug mga kalihokan (Ex 36:4), ang orihinal nga Hebreohanong pulong naghatag ug ideya sa pagkalinain, pagkaeksklusibo, o pagkabalaan ngadto sa balaang Diyos; kahimtang nga napahinungod alang sa pag-alagad kang Jehova. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang pulong nga “balaan” nagpaila usab sa pagkanalain alang sa Diyos. Kini gigamit usab sa pagtumong sa kaputli sa panggawi sa usa.​—Mar 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Balaang espiritu.

  Ang dili makita ug aktibong puwersa nga ginagamit sa Diyos sa pagtuman sa iyang kabubut-on. Balaan kini kay naggikan kini kang Jehova, kinsa hinlo ug matarong sa kinatas-ang sukod, ug kay kini ang ginagamit sa Diyos sa paghimo sa kon unsay balaan.​—Luc 1:35; Buh 1:8.

• Balaang Kasulatan.

  Balaang mga sinulat sa Pulong sa Diyos. Kini nga ekspresyon makita lang sa Kristohanon Gregong Kasulatan.​—Luc 24:27; 2Ti 3:16.

• Balaod.

  Kon dako ang unang letra, kini sagad nagtumong sa Moisesnong Balaod o sa unang lima ka basahon sa Bibliya. Kon gamay ang unang letra, mahimong nagtumong kini sa tagsatagsa ka balaod sa Moisesnong Balaod o sa prinsipyo sa balaod.​—Num 15:16; Deu 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Bath.

  Sukod (kon likido) nga gibanabanang katumbas sa mga 22 litros (5.81 ka galon), sumala sa nakaplagan sa mga arkeologo nga mga tipak sa banga nga dunay ngalan nga bath. Sa Bibliya, kadaghanang sukod (uga man o likido) gikuwenta sumala sa gibanabanang sukod sa bath. (1Ha 7:38; Eze 45:14)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Batong pamag-ang.

  Bato nga gibutang sa kanto sa usa ka tinukod diin mag-abot ang duha ka bungbong, aron ang maong mga bungbong dili mahugno. Ang pangunang bato nga pamag-ang mao ang batong pamag-ang nga pundasyon; sagad gipili ang lig-on kaayong bato alang sa publikong mga tinukod ug mga paril sa siyudad. Kini gigamit sa mahulagwayong paagi alang sa pagkatukod sa yuta, ug si Jesus gihisgotan ingong “ang batong pamag-ang nga pundasyon” sa Kristohanong kongregasyon, nga gipakasamag espirituwal nga balay.​—Efe 2:20; Job 38:6.

• Bawtismo.

  Ang verb niini nagkahulogang “ituslob,” o ilusbog sa tubig. Gisugo ni Jesus ang iyang mga sumusunod nga magpabawtismo. Gihisgotan usab sa Balaang Kasulatan ang bawtismo ni Juan, bawtismo sa balaang espiritu, bawtismo sa kalayo, ug uban pa.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Ju 3:23; 1Pe 3:21.

• Beelzebub.

  Gigamit sa pagtumong kang Satanas, ang prinsipe, o magmamando, sa mga demonyo. Posible nga inusab kini nga ngalan gikan sa Baal-zebub, ang Baal nga gisimba sa mga Filistehanon sa Ekron.​—2Ha 1:3; Mat 12:24.

• Bituon sa buntag.

  Samag kahulogan sa “bituon sa kabuntagon.” Kini ang kataposang bituon nga mosubang sa kapunawpunawan sa sidlakan sa dili pa mopakita ang adlaw, nga nagpaila sa pag-abot sa bag-ong adlaw.​—Pin 22:16; 2Pe 1:19.

• Bul.

  Ngalan sa ikawalong bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ikaduhang bulan sa sekular nga kalendaryo. Gikan kini sa pulong nga nagkahulogang “bunga; abot” ug magsugod kini sa tungatunga sa Oktubre hangtod sa tungatunga sa Nobyembre. (1Ha 6:38)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Bungdo.

  Sa Hebreohanon, “Milo,” gikan sa root word nga nagkahulogang “tinambak.” Ang Septuagint naghubad niini ingong “kuta.” Dayag nga kini maoy dapit o tinukod diha sa Siyudad ni David, pero wala mahibaloi kon unsa gyoy gitumong niini.​—2Sa 5:9; 1Ha 11:27.

C

• Cab.

  Sukod (kon uga) nga 1.22 litros, base sa gibanabanang sukod sa bath. (2Ha 6:​25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Caldea; Caldeanhon.

  Kini ang yuta ug katawhan nga nagpuyo sa bokana sa suba sa Tigris ug Euprates; sa ulahi ang maong mga termino gigamit sa pagtumong sa tibuok Babilonya ug sa katawhan niini. Ang mga “Caldeanhon” nagtumong usab sa edukadong mga tawo nga nagtuon ug siyensiya, kasaysayan, pinulongan, ug astronomiya apan nagahimo usab ug salamangka ug astrolohiya.​—Esd 5:12; Dan 4:7; Buh 7:4.

• Canaan.

  Apo ni Noe, ug ikaupat nga anak nga lalaki ni Ham. Ang 11 ka tribo nga naggikan kang Canaan sa ulahi mipuyo sa rehiyon ubay sa sidlakang Mediteranyo tali sa Ehipto ug Sirya. Kanang dapita gitawag ug “yuta sa Canaan.” (Lev 18:3; Gen 9:18; Buh 13:19)​—Tan-awa ang Apendise B4.

• Casia.

  Produkto gikan sa panit sa kahoyng casia (Cinnamomum cassia), nga pamilya sa kahoyng kaningag. Ang casia gigamit ingong pahumot ug sangkap sa balaang lana nga pangdihog.​—Ex 30:24; Sal 45:8; Eze 27:19.

• Cesar.

  Romanhong apelyido nga nahimong titulo sa mga emperador sa Roma. Si Agusto, Tiberio, ug Claudio gihisgotan sa Bibliya, ug bisag wala hisgoti si Nero, mapadapat usab kini kaniya. Gigamit usab ang “Cesar” sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa pagrepresentar sa sibil nga awtoridad, o sa Estado.​—Mar 12:17; Buh 25:12.

• Cor.

  Usa ka sukod (uga man o likido). Katumbas kini sa 220 litros (58.1 ka galon), base sa gibanabanang sukod sa bath. (1Ha 5:11)​—Tan-awa ang Apendise B14.

D

• Dagon.

  Usa ka diyos sa mga Filistehanon. Dili matino ang gigikanan sa pulong, apan gilangkit kini sa pipila ka eskolar sa Hebreohanong pulong nga dagh (isda).​—Huk 16:23; 1Sa 5:4.

• Dakong kasakitan.

  Ang Gregong pulong sa “kasakitan” dunay ideya sa kasakit o pag-antos tungod sa lisod nga mga kahimtang. Gihisgotan ni Jesus ang wala pa mahitabo sukad nga “dakong kasakitan” nga mahitabo sa Jerusalem ug ilabina ang usa nga sa ulahi mahitabo sa katawhan nga may kalabotan sa iyang ‘pag-abot uban ang himaya.’ (Mat 24:21, 29-31) Gihubit ni Pablo kini nga kasakitan ingong matarong nga buhat sa Diyos batok “kanilang wala makaila sa Diyos ug kanilang wala magsunod sa maayong balita” bahin kang Jesu-Kristo. Sa Pinadayag 19, gipaila si Jesus ingong ang nanguna sa langitnong kasundalohan batok sa ‘pintas nga mananap ug sa mga hari sa yuta ug sa ilang kasundalohan.’ (2Te 1:6-8; Pin 19:11-21) “Usa ka dakong panon” ang maluwas sa maong kasakitan. (Pin 7:9, 14)​—Tan-awa ang ARMAGEDON.

• Dalan.

  Gigamit sa simbolikong paagi sa Balaang Kasulatan nga nagtumong sa binuhatan o panggawi nga giuyonan o wala uyoni ni Jehova. Kadtong nahimong mga sumusunod ni Jesu-Kristo gikaingong iya sa “Dalan,” sa ato pa, ang ilang pagkinabuhi nasentro sa pagtuo kang Jesu-Kristo, nga nagsunod sa iyang ehemplo.​—Buh 19:9.

• Dangaw.

  Sukod nga halos katumbas sa distansiya gikan sa tumoy sa kumagko hangtod sa tumoy sa kumingking kon bukhon ang kamot. Base sa maniko nga 44.5 sentimetros (17.5 pulgadas), ang usa ka dangaw maoy 22.2 sentimetros (8.75 pulgadas). (Ex 28:16; 1Sa 17:4)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Darik.

  Persianhong bulawang sensilyo nga motimbang ug 8.4 gramos. (1Cr 29:7)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Debosyon ngadto sa Diyos.

  Lawom nga pagtahod, pagsimba, ug pag-alagad kang Jehova nga Diyos, uban ang pagkamaunongon sa iyang pagkasoberano sa uniberso.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Decapolis.

  Grupo sa Gregong mga siyudad, nga sa orihinal gilangkoban ug 10 ka siyudad (gikan sa Gregong deʹka, nga nagkahulogang “napulo,” ug poʹlis, “siyudad”). Ngalan usab kini sa rehiyon sa sidlakan sa Dagat sa Galilea ug sa Suba sa Jordan, diin nahimutang ang kadaghanan niini nga mga siyudad. Mga sentro kini sa Helenistikong kultura ug komersiyo. Miagi si Jesus niini nga rehiyon, apan walay rekord nga miduaw siya sa bisan hain niining mga siyudara. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Tan-awa ang Apendise A7 ug B10.

• Demonyo.

  Dili makita nga daotang espiritu nga dunay gahom. Kay gitawag silang “mga anak sa matuod nga Diyos” sa Genesis 6:2 ug “mga anghel” sa Judas 6, kini nagpakita nga wala sila lalanga nga daotan; hinuon, mga anghel sila nga naghimo sa ilang kaugalingon nga kaaway sa Diyos pinaagi sa pagsupak kaniya sa panahon ni Noe ug sa pagduyog sa pagrebelde ni Satanas kang Jehova.​—Deu 32:17; Luc 8:30; Buh 16:16; San 2:19.

• Denario.

  Romanhong sensilyo nga plata nga motimbang ug mga 3.85 gramos ug dunay dagway sa Cesar sa usa ka bahin. Kini ang inadlawng suhol sa usa ka trabahante ug ang sensilyong “buhis” nga ginapangayo sa mga Romano gikan sa mga Hudiyo. (Mat 22:17; Luc 20:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Dihog.

  Ang pangunang kahulogan sa Hebreohanong pulong niini maoy “paghaplas ug likido.” Ang usa ka tawo o butang dihogan ug lana ingong simbolo sa pagpahinungod alang sa linaing pag-alagad. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini nga pulong gigamit usab sa pagbubo sa balaang espiritu ngadto sa mga pinili alang sa langitnong paglaom.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21.

• Dili hitupngang pagkamaayo.

  Gregong pulong nga ang pangunang ideya maoy butang nga maayo ug makapalipay. Sagad nagtumong ni sa maayong gasa o maayong paagi sa paghatag. Kon maghisgot sa dili hitupngang pagkamaayo sa Diyos, kini nagtumong sa walay bayad nga gasa nga dagayang gihatag sa Diyos, nga walay gidahom nga balos. Busa kini maoy pagpakita sa Diyos ug dagayang pagkamahinatagon, gugma, ug pagkamaayo ngadto sa mga tawo. Ang Gregong termino gihubad sab ug “pabor” ug “mahigugmaong gasa.” Gihatag ni dili tungod sa paghago sa usa o balos kaniya, kondili tungod sa pagkamahinatagon sa naghatag.​—2Co 6:1; Efe 1:7.

• Direktor.

  Sumala sa pagkagamit sa Salmo, ang Hebreohanong termino niini daw nagtumong sa usa nga naghan-ay sa mga awit ug nagdumala sa pag-awit niini, nag-ensayo ug nagbansay sa mga mag-aawit nga Levihanon, ug nagdumala pa gani sa opisyal nga mga pasundayag. Ang ubang hubad niini maoy “pangunang musikero” o “direktor sa musika.”​—Sal 4:Sup; 5:Sup.

• Drakma.

  Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini nagtumong sa Gregong sensilyo nga plata, nga niadtong panahona motimbang ug 3.4 gramos. Sa Hebreohanong Kasulatan, dunay gihisgotang bulawang drakma sa panahon sa mga Persianhon nga katumbas sa darik. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Dulon.

  Matang sa apan-apan nga molalin nga dinaghan ug magpanon. Giisip kini nga hinlong pagkaon sa Moisesnong Balaod. Ang dagkong panon sa dulon nga mokaon sa tanan nilang maagian, nga nagdalag dakong katalagman, giisip nga hampak.​—Ex 10:14; Mat 3:4.

• Dupa.

  Sukod nga gamiton sa pagsukod sa giladmon sa tubig nga motumbas sa 1.8 metros (6 piye). (Buh 27:28)​—Tan-awa ang Apendise B14.

E

• Edom.

  Laing ngalan ni Esau, nga anak ni Isaac. Nailog sa mga kaliwat ni Esau (Edom) ang Seir, ang kabukiran tali sa Patayng Dagat ug Gulpo sa ‘Aqaba. Sa ulahi nailhan kining Edom. (Gen 25:30; 36:8)​—Tan-awa ang Apendise B3 ug B4.

• Elul.

  Ngalan sa ika-6 nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ika-12 nga bulan sa sekular nga kalendaryo human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya. Magsugod kini sa tungatunga sa Agosto hangtod sa tungatunga sa Septiyembre. (Neh 6:15)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Epah.

  Nagtumong sa sukod ug sa sudlanan mismo, nga gamiton alang sa pagsukod ug mga lugas. Motumbas kini sa usa ka bath, busa kini maoy 22 litros. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Epicureo nga mga pilosopo.

  Mga sumusunod sa Gregong pilosopo nga si Epicurus (341-270 B.C.E.). Ang ilang pilosopiya nasentro sa ideya nga ang kalipay sa indibiduwal mao ang pangunang tumong sa kinabuhi.​—Buh 17:18.

• Epod.

  Besti nga morag ipron nga gisul-ob sa mga saserdote. Ang hataas nga saserdote nagsul-ob ug espesyal nga epod, nga sa atubangan niini anaa ang tabon sa dughan nga may 12 ka bililhong bato. (Ex 28:4, 6)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Epraim.

  Ngalan sa ikaduhang anak nga lalaki ni Jose; kining ngalana sa ulahi gigamit sa pagtawag sa usa sa mga tribo sa Israel. Human mabahin ang Israel, ang Epraim, ingong ang labing prominenteng tribo, nagrepresentar sa tibuok 10 ka tribo nga gingharian.​—Gen 41:52; Jer 7:15.

• Eskriba.

  Tigkopya sa Hebreohanong Kasulatan. Sa dinhi si Jesus sa yuta, kini nagtumong sa grupo sa mga tawo nga eksperto sa Balaod. Gisupak nila si Jesus.​—Esd 7:6, footnote; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Espelta.

  Ubos nga klase sa trigo (Triticum spelta). Ang panit niini dili daling matangtang gikan sa lugas.​—Ex 9:32, footnote.

• Espiritismo.

  Ang pagtuo nga ang mga espiritu sa patayng mga tawo magpabiling buhi inigkamatay sa lawas ug kini makaestorya ug makig-estorya sa mga buhi, ilabina pinaagig tawo (espiritista) nga impluwensiyado nila. Ang Gregong pulong para sa “pagbuhat ug espiritismo” maoy phar·ma·kiʹa, nga sa literal nagkahulogang “pagdroga.” Kini nga termino nahimong konektado sa espiritismo kay sa karaang panahon ang droga gigamit sa pagpangayog gahom sa mga demonyo aron makabarang.​—Gal 5:20; Pin 21:8.

• Espiritista.

  Tawo nga nangangkong makaestoryag patay.​—Lev 20:27; Deu 18:10-12; 2Ha 21:6.

• Espiritu.

  Ang Hebreohanong pulong nga ruʹach ug ang Gregong pulong nga pneuʹma, nga sagad gihubad ug “espiritu,” daghag kahulogan. Kining tanan nagtumong sa butang nga dili makita sa tawo ug naghatag ug ebidensiya maylabot sa puwersa nga naglihok. Kini nga Hebreohanon ug Gregong mga pulong nagtumong sa (1) hangin, (2) aktibong puwersa sa kinabuhi sa mga linalang sa yuta, (3) puwersa nga gikan sa simbolikong kasingkasing sa tawo ug mopalihok niya sa pagsulti ug pagbuhat sa usa ka butang, (4) mga pahayag gikan sa dili makitang tinubdan, (5) espiritung mga persona, ug (6) aktibong puwersa, o balaang espiritu, sa Diyos.​—Ex 35:21; Sal 104:29; Mat 12:43; Luc 11:13.

• Estaka.

  Nagbarog nga poste diin ipaod ang biktima. Naay mga nasod nga naggamit niini para sa pagpatay ug/o pagdispley sa patayng lawas ingong pasidaan o pagpakaulaw. Ang mga Asiryanhon, nga nailhang pintas makiggubat, nagpatay sa ilang mga bihag pinaagi sa pagtuhog sa mga lawas niini diha sa talinis nga mga estaka gikan sa tiyan paingon sa dughan sa biktima. Apan sa balaod sa mga Hudiyo, kadtong sad-an ug bug-at nga mga krimen sama sa pagpasipala o idolatriya patyon una pinaagig pagbato o uban pang paagi, dayon ang ilang lawas ibitay sa mga estaka, o mga kahoy, ingong pasidaan. (Deu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Usahay, ihigot lang sa mga Romano ang biktima diha sa estaka, nga tingali mabuhi pag pipila ka adlaw ayha mamatay tungod sa kasakit, kauhaw, kagutom, ug kainit. Sa ubang kahimtang, sama sa pagpatay kang Jesus, ilang ilansang sa estaka ang mga kamot ug tiil sa akusado. (Luc 24:20; Ju 19:14-16; 20:25; Buh 2:23, 36)​—Tan-awa ang ESTAKA SA PAGSAKIT.

• Estaka sa pagsakit.

  Hubad sa Gregong pulong nga stau·rosʹ, nga nagkahulogang nagbarog nga estaka o poste, sama sa gilansangan kang Jesus. Walay ebidensiya nga ang Gregong pulong nagkahulogag krus, parehas sa gigamit sa mga pagano ingong relihiyosong simbolo ginatos ka tuig sa wala pa ang Kristo. Ang “estaka sa pagsakit” ensakto kaayong hubad sa orihinal nga pulong, kay ang pulong stau·rosʹ gigamit sab sa pagtumong sa pagsakit, pag-antos, ug kaulawan nga maeksperyensiyahan sa mga sumusunod ni Jesus. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Tan-awa ang ESTAKA.

• Estoiko nga mga pilosopo.

  Grupo sa Gregong mga pilosopo nga nagtuo nga ang kalipay mabatonan pinaagi sa pagkinabuhi base sa katarongan ug sa kinaiyahan. Para nila, ang tinuod nga maalamon dili apektado sa kasakit o kalipay.​—Buh 17:18.

• Etanim.

  Ngalan sa ikapitong bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa unang bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod kini sa tungatunga sa Septiyembre hangtod sa tungatunga sa Oktubre. Human mamalik ang mga Hudiyo gikan sa Babilonya, kini gitawag ug Tisri. (1Ha 8:2)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Etiopia.

  Karaang nasod sa habagatan sa Ehipto. Lakip niini ang kinahabagatang bahin sa modernong Ehipto ug ang presenteng Sudan. Kini usahay gamiton alang sa Hebreohanong “Cus.”​—Est 1:1.

• Eunuko.

  Sa literal nagtumong sa gikapon nga lalaki. Sila sagad gitudlo diha sa mga palasyo sa hari ingong tig-alagad o tig-atiman sa rayna ug sa mga puyopuyo. Kini nagtumong usab sa lalaki nga dili literal nga eunuko, kondili opisyal nga gitudlo alang sa mga buluhaton sa palasyo sa hari. Kini simbolikong gigamit para sa ‘eunuko alang sa Gingharian,’ usa nga nagpugong sa kaugalingon aron mas bug-os nga makaalagad sa Diyos.​—Mat 19:12; Est 2:15; Buh 8:27.

• Euprates.

  Ang kinatas-an ug labing importante nga suba sa habagatan-kasadpang Asia, ug usa sa duha ka pangunang suba sa Mesopotamia. Una kining gihisgotan sa Genesis 2:14 ingong usa sa upat ka suba sa Eden. Sagad kining gitawag nga “Suba.” (Gen 31:21) Kini ang amihanang utlanan sa teritoryo sa Israel. (Gen 15:18; Pin 16:12)​—Tan-awa ang Apendise B2.

F

• Filistia; Filistehanon, mga.

  Ang yuta sa habagatang baybayon sa Israel nga sa ulahi gitawag ug Filistia. Ang mga imigrante gikan sa Creta nga namuyo didto gitawag ug mga Filistehanon. Gipildi sila ni David apan nagpabilin silang independente ug kanunay silang kaaway sa Israel. (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Tan-awa ang Apendise B4.

G

• Galingan.

  Sagad may duha ka lingin nga bato nga gigamit sa paggaling ug lugas aron mahimong harina. Ang tarugo nga gipahaom sa tunga sa pang-ilalom nga bato nagsilbing tuyokanan sa pang-ibabaw nga bato. Panahon sa Bibliya, ang mga galingang demano gigamit sa mga babaye sa kadaghanang balay. Kay ang inadlawng tinapay sa pamilya nagdepende man sa galingang demano, ang Moisesnong Balaod nagdili sa pagkuha niini o sa pang-ibabaw nga bato niini ingong garantiya. Ang mas dagkong galingan nga sama niini ginabiyo sa mga mananap.​—Deu 24:6; Mar 9:42.

• Garantiya.

  Butang nga iya sa nangutang nga ihatag niya sa iyang giutangan ingong garantiya nga mobayad siya sa iyang utang. Ang Balaod ni Moises naay mga kondisyon bahin sa mga garantiya aron maprotektahan ang pobre ug ang makaluluoy sa nasod.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Gasa sa kaluoy.

  Gasa nga ihatag ngadto sa nanginahanglan. Wala kini direktang hisgoti sa Hebreohanong Kasulatan, apan ang Balaod naghatag ug espesipikong mga direksiyon sa mga Israelinhon bahin sa ilang obligasyon sa mga kabos.​—Mat 6:2.

• Gehenna.

  Gregong ngalan sa Walog sa Hinnom, habagatan ug habagatan-kasadpan sa karaang Jerusalem. (Jer 7:31) Kini matagnaong gihisgotan ingong dapit diin ang mga patayng lawas magkatag. (Jer 7:32; 19:6) Walay ebidensiya nga dihay gilabayng mga hayop o tawo sa Gehenna aron sunogong buhi o sakiton. Busa ang maong dapit dili mahimong magsimbolo sa dili makitang rehiyon diin ang mga kalag sa tawo sakiton hangtod sa hangtod sa literal nga kalayo. Hinuon, gigamit ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an ang Gehenna sa pagsimbolo sa walay kataposang silot nga “ikaduhang kamatayon,” nga mao, ang walay kataposang kalaglagan.​—Pin 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gerah.

  Timbang nga katumbas sa 0.57 gramos. Motumbas kini sa 1/20 sa siklo. (Lev 27:25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Gilead.

  Pangunang nagtumong sa tabunok nga dapit sa sidlakan sa Suba sa Jordan nga miabot hangtod sa amihanan ug habagatan sa Walog sa Jabok. May mga panahong gigamit kini sa pagtumong sa tibuok teritoryo sa Israel sa sidlakan sa Jordan, diin nagpuyo ang mga tribo ni Ruben, Gad, ug ang katunga sa tribo ni Manases. (Num 32:1; Jos 12:2; 2Ha 10:33)​—Tan-awa ang Apendise B4.

• Gingharian sa Diyos.

  Kini ilabinang gigamit sa pagtumong sa pagkasoberano sa Diyos nga girepresentahan sa gobyerno nga ang hari mao ang iyang Anak, si Kristo Jesus.​—Mat 12:28; Luc 4:43; 1Co 15:50.

• Giok; Giokanan.

  Proseso sa pagtangtang sa lugas gikan sa panit niini ug sa uhot; ang dapit diin kini himoon. Ang paggiok himoon pinaagig paglubok, o kon dinaghan, pinaagig espesyal nga himan, sama sa panggiok nga balsa o roller, nga guyoron sa mga hayop. Ligsan sa himan ang mga lugas nga gikatag sa giokanan, lugar nga patag ug lingin nga sagad habog ug pabor sa hangin.​—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Gittith.

  Termino sa musika nga dili tino ang kahulogan, apan daw naggikan kini sa Hebreohanong pulong nga gath. Ang pipila nagtuo nga tono kini nga nalangkit sa mga awit nga may kalabotan sa paghimog bino, kay ang gath nagtumong sa pug-anag bino.​—Sal 81:Sup.

• Granada.

  Prutas nga pormag mansanas, nga naay korona sa usa ka tumoy. Gahi nig panit, ug sa sulod niini naay daghang gagmayng kapsula nga punog duga, nga kada usa naay gamayng liso nga pink o pula. Ang pormag granada nga mga dekorasyon gigamit diha sa sidsid sa asul ug way bukton nga besti sa hataas nga saserdote ug diha sab sa uloulo sa mga haliging Jakin ug Boaz sa atubangan sa templo.​—Ex 28:34; Num 13:23; 1Ha 7:18.

• Grego.

  Pinulongan sa mga tawo sa Gresya; kini usab ang tawag sa lumad sa Gresya o sa usa nga naggikan didto ang pamilya. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini mas lapad ug kahulogan, nga nagtumong sa tanang katawhan nga dili Hudiyo o niadtong mga naimpluwensiyahan sa Gregong pinulongan ug kultura.​—Joe 3:6; Ju 12:20.

H

• Hablon.

  Ginagamit sa paghablon ug mga hilo o yarn aron himoong panapton.​—Ex 39:27.

• Hades.

  Gregong pulong nga katumbas sa Hebreohanon nga “Sheol.” Gihubad kini nga “Lubnganan” (dako ang unang letra), aron mapalahi kini ingong ang lubnganan sa katawhan sa katibuk-an.​—Tan-awa ang LUBNGANAN.

• Hagdaw.

  Pagtigom sa bisan unsang bahin sa abot nga nahibilin o gibilin sa mga mangangani. Ang Moisesnong Balaod nagsugo sa katawhan nga dili hutdog ani ang mga daplin sa ilang kaumahan ug dili hutdog pupo ang tanang olibo o ubas. Gihatagan sa Diyos ug katungod ang kabos, sinakit, langyawng residente, batang wala nay amahan, ug ang balo sa paghagdaw sa mga nahibilin human sa pag-ani.​—Ru 2:7.

• Halad.

  Itanyag ngadto sa Diyos aron sa pagpasalamat, pag-angkon sa sala, ug sa pagpasig-uli sa maayong relasyon kaniya. Sugod kang Abel, ang mga tawo nagtanyag ug lainlaing kinabubut-ong halad, apil mga hayop, hangtod nga gihimo kining kinahanglanon sa pakigsaad sa Balaod ni Moises. Gihunong na ang paghalad ug hayop human itanyag ni Jesus ang iyang kinabuhi ingong hingpit nga halad, pero ang mga Kristohanon padayong nagtanyag sa Diyos ug espirituwal nga mga halad.​—Gen 4:4; Heb 13:15, 16; 1Ju 4:10.

• Halad nga ilimnon.

  Halad nga bino nga ibubo sa halaran ug itanyag uban sa kadaghanang halad. Simboliko kining gigamit ni Pablo sa pagpahayag sa iyang kaandam nga moalagad alang sa mga isigka-Kristohanon.​—Num 15:5, 7; Flp 2:17.

• Halad nga Pahinumdom.

  Usa ka bahin sa halad nga nagrepresentar sa tibuok halad. Ang Hebreohanong termino nagpasabot nga kini nagpahinumdom sa Diyos sa tibuok halad.​—Lev 2:2.

• Halad nga sinunog.

  Halad nga hayop nga gisunog sa halaran ingong tibuok nga halad ngadto sa Diyos; walay bahin sa hayop (torong baka, laking karnero, laking kanding, tukmo, o piso nga salampati) ang kuhaon sa magsisimba.​—Ex 29:18; Lev 6:9.

• Halad nga tinabyog.

  Halad diin ang saserdote lagmit magbutang sa iyang mga kamot ilalom sa mga kamot sa magsisimba nga naggunit sa halad nga itanyag ug magtabyog niini; o ang saserdote mismo ang motabyog. Kini nga aksiyon nagrepresentar sa pagtanyag sa mga halad kang Jehova.​—Lev 7:30.

• Halad nga tinapay.

  Dose ka tinapay nga gibahin sa duha ka payl nga tag-unom kada payl ug gibutang sa lamesa sa Balaang lawak sa tabernakulo ug sa templo. Gitawag sab nig “nagpatongpatong nga tinapay.” Kini nga halad nga para sa Diyos pulihan ug bag-ong tinapay kada Igpapahulay. Ang gikuhang tinapay sagad kaonon lang sa mga saserdote. (2Cr 2:4; Mat 12:4; Ex 25:30; Lev 24:5-9; Heb 9:2)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Halad sa pagkasad-an.

  Halad alang sa personal nga mga sala. Duna kiniy gamayng kalainan sa ubang halad sa sala kay ang katuyoan niini mao ang pagbayad o pagpasig-uli sa espesipikong mga katungod diha sa pakigsaad nga nawala sa mahinulsolong nakasala tungod sa usa ka sala. Katuyoan usab niini ang pagpahigawas sa mahinulsolong nakasala gikan sa silot.​—Lev 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Halad sa pagpasalamat.

  Halad sa panag-ambit nga itanyag sa pagdayeg sa Diyos tungod sa iyang mga tagana ug maunongong gugma. Ang unod sa gihalad nga hayop ug ang tinapay nga walay pangpatubo ug naay pangpatubo kaonon. Ang unod kinahanglang kaonon sa adlaw nga kini gihalad.​—2Cr 29:31.

• Halad sa panaad.

  Kinabubut-ong halad nga inubanag mga panaad.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Halad sa panag-ambit.

  Halad nga itanyag kang Jehova sa paghangyog pakigdait uban kaniya. Makig-ambit niini ang magsisimba ug ang iyang panimalay, ang saserdote nga nagdumala, ug ang mga saserdote nga nag-alagad niadtong tungora. Daw madawat ni Jehova ang makapalipay nga aso sa nasunog nga tambok. Ang dugo, nga nagrepresentar sa kinabuhi, ihatag usab kaniya. Ang mga saserdote ug magsisimba daw nanglingkod ug nangaon uban kang Jehova, nga nagpasabot ug malinawong relasyon.​—Lev 7:29, 32; Deu 27:7.

• Halad sa sala.

  Halad para sa dili tinuyong sala nga nahimo tungod sa kahuyangan sa dili hingpit nga tawo. Lainlaing hayop, sama sa laking baka o salampati, ang itanyag depende sa katungdanan ug kahimtang sa usa kansang sala tabonan.​—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.

• Halaran.

  Tinukod o plataporma nga gama sa yuta, mga bato, bloke sa bato, o kahoy nga gihaklapan ug metal diin ginatanyag ang mga halad o insenso sa pagsimba. Sa unang lawak sa tabernakulo ug templo, dihay gamayng “halaran nga bulawan” alang sa pagtanyag ug insenso. Gama kini sa kahoy nga gihaklapag bulawan. Dihay mas dakong “halaran nga tumbaga” sa gawas, sa hawanan, alang sa mga halad nga sinunog. (Ex 27:1; 39:38, 39; Gen 8:20; 1Ha 6:20; 2Cr 4:1; Luc 1:11)​—Tan-awa ang Apendise B5 ug B8.

• Haligi.

  Kini puwedeng magtumong sa gipabarog nga bato aron hinumdoman ang makasaysayanhong buhat o hitabo. Gigamit sab ni sa templo ug sa harianong mga bilding nga gihimo ni Solomon. Ang paganong mga tawo naghimog sagradong mga haligi nga nalangkit sa ilang bakak nga relihiyon, ug dihay mga higayon nga gihimo sab ni sa mga Israelinhon. (Huk 16:29; 1Ha 7:21; 14:23)​—Tan-awa ang ULOULO.

• Hampak.

  Sagad nagtumong sa sakit o kalamidad nga ipadala ni Jehova ingong silot.​—Num 16:49.

• Handomanang lubnganan.

  Lubnganan diin ibutang ang lawas sa patayng tawo. Kini ang hubad sa Gregong pulong nga mne·meiʹon, nga naggikan sa pulong nga “hinumdoman,” nga nagpakitang ang tawong namatay mahinumdoman.​—Ju 5:28, 29.

• Hataas nga saserdote.

  Sa Moisesnong Balaod, siya ang pangunang saserdote nga morepresentar sa katawhan atubangan sa Diyos ug modumala sa ubang mga saserdote. Gitawag usab ug “pangulong saserdote.” (2Cr 26:20; Esd 7:5) Siya lang ang gitugotang mosulod sa Labing Balaan, ang kinasulorang lawak sa tabernakulo ug sa ulahi sa templo. Ginahimo niya kini panahon lang sa tinuig nga Adlaw sa Pagtabon sa Sala. Ang terminong “hataas nga saserdote” mapadapat usab kang Jesu-Kristo.​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

• Hawanan.

  Kinoralan ug hawan nga dapit palibot sa tabernakulo, ug sa ulahi usa sa mga pinarilan ug hawan nga nataran palibot sa pangunang tinukod sa templo. Ang halaran alang sa halad nga sinunog nahimutang sa hawanan sa tabernakulo ug sa sulod nga hawanan sa templo. (Tan-awa ang Apendise B5, B8, B11.) Ang Bibliya naghisgot usab ug hawanan sa mga balay ug palasyo.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ha 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Hebreohanon.

  Una kining gigamit sa pagtumong kang Abram (Abraham), aron malahi siya sa iyang mga silingang Amorihanon. Sa ulahi, gigamit kini sa pagtumong sa mga kaliwat ni Abraham pinaagi sa iyang apo nga si Jacob ingon man sa ilang pinulongan. Panahon ni Jesus, ang pinulongang Hebreohanon naglakip ug daghang Aramaikong ekspresyon ug mao ang pinulongan sa Kristo ug sa iyang mga tinun-an.​—Gen 14:13; Ex 5:3; Buh 26:14.

• Hermes.

  Usa ka diyos sa mga Grego, nga anak ni Zeus. Sa Listra, si Pablo nasaypang si Hermes tungod sa papel kuno sa maong diyos ingong mensahero sa mga diyos ug ingong diyos nga maayong manulti.​—Buh 14:12.

• Herodes.

  Apelyido sa dinastiya nga nagmando sa mga Hudiyo nga gitudlo sa Roma. Si Herodes nga Bantogan nailhan sa pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem ug sa pagmando nga pamatyon ang mga bata sa tuyo nga patyon si Jesus. (Mat 2:16; Luc 1:5) Si Herodes Arquelao ug Herodes Antipas, nga mga anak ni Herodes nga Bantogan, gitudlo nga magmando sa mga dapit nga gimandoan sa ilang amahan. (Mat 2:22) Si Antipas maoy tetrarka, nga sagad gitawag nga “hari,” kinsa nagmando panahon sa tulo ka tuig ug tunga nga ministeryo sa Kristo ug hangtod sa panahon nga gihisgotan sa Mga Buhat kapitulo 12. (Mar 6:14-17; Luc 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Buh 4:27; 13:1) Human niana, si Herodes Agripa I, nga apo ni Herodes nga Bantogan, gipatay sa anghel sa Diyos human sa iyang mubong pagmando. (Buh 12:1-6, 18-23) Ang iyang anak, si Herodes Agripa II, nahimong magmamando ug nagmando hangtod sa panahon sa pagrebelde sa mga Hudiyo batok sa Roma.​—Buh 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herodes, mga tigpaluyo ni.

  Nailhan usab nga mga Herodiano. Partido sila sa mga nasyonalista nga nagpaluyo sa politikal nga mga tumong sa mga Herodes sa ilang pagmando ilalom sa mga Romano. Ang pipila sa mga Saduseo lagmit membro niini nga partido. Ang mga Herodiano miduyog sa mga Pariseo sa pagbatok kang Jesus.​—Mar 3:6.

• Higgayon.

  Teknikal nga termino sa direksiyon sa musika. Sama sa pagkagamit sa Salmo 9:16, kini mahimong nagkahulogang solemne nga pagsal-ot sa lawom ug tono nga alpa o kaha solemne nga paghunong aron makapamalandong.

• Hin.

  Usa ka sukod (kon likido) ug ang sudlanan mismo. Katumbas kini sa 3.67 litros, base sa giingon sa historyanong si Josephus nga ang usa ka hin katumbas sa duha ka chous sa Atenas. (Ex 29:40)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Hinapos sa sistema sa mga butang.

  Yugto sa panahon nga motultol sa kataposan sa sistema sa mga butang, o mga kahimtang, nga nailalom kang Satanas. Dungan kining moabot sa presensiya sa Kristo. Ubos sa paggiya ni Jesus, ang mga anghel ‘maglain sa mga daotan gikan sa mga matarong’ ug laglagon sila. (Mat 13:40-42, 49) Ang mga tinun-an ni Jesus interesado kon kanus-a ang maong “hinapos.” (Mat 24:3) Sa wala pa siya mobalik sa langit, iyang gisaaran ang iyang mga sumusunod nga siya magauban kanila hangtod nianang panahona.​—Mat 28:20.

• Hisopo.

  Tanom nga gagmayg sanga ug dahon, nga gigamit sa pagwisik ug dugo o tubig sa mga seremonyas sa paghinlo. Posible nga kini ang marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Sama sa pagkagamit sa Juan 19:29, mahimong kini maoy marjoram nga gisumpay sa usa ka sanga o sa durra, matang sa komon nga sorgum (Sorghum vulgare), kay kining tanoma dunay lindog nga may igong gitas-on sa pagtunol sa espongha nga gipatuhopan ug aslom nga bino ngadto sa baba ni Jesus.​—Ju 19:29; Ex 12:22; Sal 51:7.

• Homer.

  Sukod (kon uga) nga katumbas sa cor. Base sa gibanabanang sukod sa bath, katumbas kini sa 220 litros. (Lev 27:16)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Horeb; Bukid sa Horeb.

  Kabukiran palibot sa Bukid sa Sinai. Laing ngalan sa Bukid sa Sinai. (Ex 3:1; Deu 5:2)​—Tan-awa ang Apendise B3.

• Hudiyo.

  Termino nga gigamit alang sa tawong gikan sa tribo ni Juda human mapukan ang 10 ka tribo nga gingharian sa Israel. (2Ha 16:6) Human sa pagkadestiyero gikan sa Babilonya, gigamit kini sa pagtumong sa mga Israelinhon gikan sa lainlaing tribo nga namalik sa Israel. (Esd 4:12) Sa ulahi, gigamit kini sa tibuok kalibotan sa pagpalahi sa mga Israelinhon gikan niadtong Hentil nga mga nasod. (Est 3:6) Gigamit usab kini ni apostol Pablo sa mahulagwayong paagi dihang nangatarongan nga dili nasyonalidad ang importante diha sa Kristohanong kongregasyon.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

• Hudno.

  Tinukod alang sa pagtunaw ug mga batong may mineral o metal; gigamit usab sa pagdangdang sa mga gamit nga kulonon ug ubang seramik nga butang. Panahon sa Bibliya, ang mga hudno gama sa tisa o bato. Ang hudno nga alang sa pagdangdang ug mga gamit nga kulonon ug seramik ug sa pagsunog ug apog gitawag usab ug tapahan.​—Gen 15:17; Dan 3:17; Pin 9:2.

• Hugaw.

  Nagtumong sa kahugaw sa pisikal o sa pagsupak sa mga balaod sa moral. Apan sa Bibliya, kini sagad nagtumong sa kon unsay dili dalawaton, o dili hinlo, sumala sa Balaod ni Moises. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1, footnote; Buh 10:14; Efe 5:5)​—Tan-awa ang KAHINLO.

I

• Idolo; Idolatriya.

  Ang idolo maoy usa ka imahen, larawan sa bisan unsa, tinuod man o hinanduraw, nga magamit sa tawo sa pagsimba. Ang idolatriya maoy paghimaya, paghigugma, pagsimba, o pagdayeg sa idolo.​—Sal 115:4; Buh 17:16; 1Co 10:14.

• Igpapahulay.

  Gihubad gikan sa Hebreohanong pulong nga nagkahulogang “pagpahulay; paghunong.” Kini ang ikapitong adlaw sa semana sa mga Hudiyo (pagsalop sa adlaw sa Biyernes hangtod sa pagsalop sa adlaw sa Sabado). Ang pipila ka espesyal nga adlaw sa tuig, apil ang ika-7 ug ika-50 nga tuig, gitawag sab ug igpapahulay. Sa adlawng Igpapahulay, walay himoong trabaho gawas sa pag-alagad sa sangtuwaryo nga himoon sa mga saserdote. Sa Igpapahulay nga mga tuig, dili tikaron ang yuta ug ang isigka-Hebreohanon dili pugson sa pagbayad ug utang. Sa Balaod ni Moises, makataronganon ang mga gidili para sa Igpapahulay, pero gidugangan kini sa mga lider sa relihiyon, mao nga sa panahon ni Jesus naglisod na ang katawhan sa pagtuman niini.​—Ex 20:8; Lev 25:4; Luc 13:14-16; Col 2:16.

• Ikanapulong bahin (ikapulo).

  Diyes porsiyento nga ihatag o ibayad ingong tributo, ilabina alang sa relihiyosong katuyoan. Gitawag sab nig “ikapulo.” (Mal 3:10; Deu 26:12; Mat 23:23) Sa Balaod ni Moises, ang ikanapulong bahin sa abot sa yuta ug ang ikanapulong bahin sa nadugang sa panon sa mga baka ug karnero ihatag ngadto sa mga Levihanon kada tuig sa pagsuportar kanila. Gikan niini nga ikapulo, ang mga Levihanon mohatag ug ikapulo ngadto sa mga saserdote nga kaliwat ni Aaron sa pagsuportar kanila. Gawas ani, naa pay laing mga ikapulo. Ang mga Kristohanon wala na obligaha sa paghatag ug ikapulo.

• Ilhanan.

  Butang, buhat, kahimtang, o talagsaong pagpadayag nga dunay kahulogan ingong timailhan sa laing butang, sa presente man o sa umaabot.​—Gen 9:12, 13; 2Ha 20:9; Mat 24:3; Pin 1:1.

• Ilirico.

  Romanhong probinsiya sa amihanan-kasadpan sa Gresya. Nakaabot si Pablo dinhi sa iyang pagministeryo, apan wala hisgoti kon misangyaw ba siya sa Ilirico o hangtod ra didto. (Rom 15:19)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Inilog; Inagaw.

  Butang nga personal o naa sa balay, mga hayop, o ubang bililhong butang nga gikuha gikan sa napilding kaaway.​—Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Insensaryo.

  Galamiton nga gama sa bulawan, plata, o tumbaga, nga gigamit sa tabernakulo ug sa templo sa pagsunog ug insenso ug sa pagkuha sa mga uling gikan sa halaran ug sa sunog nga mga pabilo gikan sa tangkawan nga bulawan.​—Ex 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4.

• Insenso.

  Gisagol nga humot nga mga tagok ug balsamo nga anam-anam nga masunog, nga magpatunghag humot nga alimyon. Dihay gihimong espesyal nga insenso nga may upat ka sangkap aron gamiton sa tabernakulo ug templo. Ginasunog kini adlaw ug gabii diha sa halaran sa insenso sa Balaan nga lawak, ug ginasunog kini sa sulod sa Labing Balaan nga lawak sa Adlaw sa Pagtabon sa Sala. Nagsimbolo kini sa dalawatong mga pag-ampo sa matinumanong mga alagad sa Diyos. Ang mga Kristohanon wala obligaha sa paggamit niini.​—Ex 30:34, 35; Lev 16:13; Pin 5:8.

• Israel.

  Ngalan nga gihatag sa Diyos kang Jacob. Sa ulahi, nagtumong kini sa tanan niyang kaliwat sa katibuk-an, sa bisan unsang panahon. Ang mga kaliwat sa 12 ka anak nga lalaki ni Jacob sagad gitawag ug mga anak ni Israel, panimalay ni Israel, katawhan (mga lalaki) sa Israel, o mga Israelinhon. Gigamit usab ang Israel ingong ngalan sa 10 ka tribo nga amihanang gingharian nga mibulag sa habagatang gingharian. Sa ulahi kini gigamit sa pagtumong sa dinihogang mga Kristohanon, ang “Israel sa Diyos.”​—Gal 6:16; Gen 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

J

• Jacob.

  Anak ni Isaac ug Rebeca. Sa ulahi ginganlan siya sa Diyos ug Israel, ug nahimo siyang patriarka sa katawhan sa Israel (gitawag usab ug mga Israelinhon ug sa ulahi, mga Hudiyo). Siya ang amahan sa 12 ka anak nga lalaki kinsa, uban sa ilang mga kaliwat, naglangkob sa 12 ka tribo sa nasod sa Israel. Ang ngalang Jacob padayong gigamit alang sa nasod o katawhan sa Israel.​—Gen 32:28; Mat 22:32.

• Jedutun.

  Termino nga dili tino ang kahulogan nga makita sa superskripsiyon sa Salmo 39, 62, ug 77. Kini nga mga superskripsiyon dayag nga mga instruksiyon sa pag-awit sa salmo, lagmit aron mahibaloan ang estilo o instrumento sa musika. May musikero nga Levihanon nga ginganlag Jedutun, busa kini nga estilo o instrumento mahimong nalangkit kaniya o sa iyang mga anak.

• Jehova.

  Ang komon nga hubad sa Cebuano sa Tetragrammaton (ang upat ka Hebreohanong letra alang sa personal nga ngalan sa Diyos), nga makita kapig 7,000 ka beses niini nga hubad.​—Tan-awa ang Apendise A4 ug A5.

• Juda.

  Ikaupat nga anak ni Jacob sa iyang asawang si Lea. Sa hapit nang mamatay si Jacob, siya mitagna nga ang bantogan ug dumalayong magmamando maggikan sa kaliwat ni Juda. Si Jesus, ingong tawo, naggikan sa kaliwat ni Juda. Ang ngalang Juda nagtumong usab sa tribo ug, sa ulahi, sa gingharian nga kang Juda gingalan. Ang Juda gitawag usab ug habagatang gingharian ug gilangkoban sa mga tribo sa Israel nga Juda ug Benjamin ug naglakip sa mga saserdote ug Levihanon. Sakop sa Juda ang habagatang bahin sa nasod nga naglakip sa Jerusalem ug sa templo.​—Gen 29:35; 49:10; 1Ha 4:20; Heb 7:14.

K

• Kaban sa pakigsaad.

  Kahon nga gama sa kahoyng akasya ug gihaklapag bulawan. Kini gibutang sa Labing Balaan sa tabernakulo ug sa ulahi sa Labing Balaan sa templo nga gitukod ni Solomon. Ang tabon niini purong bulawan ug may duha ka kerubin nga nag-atubangay. Ang pangunang sulod niini mao ang duha ka papan sa Napulo ka Sugo. (Deu 31:26; 1Ha 6:19; Heb 9:4)​—Tan-awa ang Apendise B5 ug B8.

• Kabukiran sa Lebanon.

  Usa sa duha ka lumbay sa mga bukid nga naglangkob sa kabukiran sa yuta sa Lebanon. Ang Lebanon mao ang kasadpang lumbay, ug ang Anti-Lebanon mao ang sidlakan. Dihay taas, tabunok nga walog nga nag-ulang sa duha ka lumbay. Ang tiilan sa Lebanon halos naggikan sa kabaybayonan sa Mediteranyo, ug ang gihabogon sa mga taluktok niini maoy tali sa 1,800 ug 2,100 metros (6,000 ug 7,000 piye). Sa karaang panahon, ang Lebanon nalukop ug habog nga mga sedro, nga giisip sa palibot nga mga nasod nga bililhon kaayo. (Deu 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Tan-awa ang Apendise B7.

• Kahiladman.

  Gikan sa Gregong pulong nga aʹbys·sos, nga nagkahulogang “grabe ka lawom” o “dili matugkad, walay kinutoban.” Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nagtumong kini sa dapit o kahimtang sa pagkabilanggo. Naglakip kini sa lubnganan apan dili lang limitado niana.​—Luc 8:31; Rom 10:7; Pin 20:3.

• Kahinlo.

  Sa Bibliya, nagtumong kini dili lang sa pisikal nga kahinlo kondili sa paghupot o pagpasig-uli usab sa kahimtang nga walay lama, buling, ug bisan unsa nga makahugaw o makadaot sa moral o espirituwal nga paagi. Sa Moisesnong Balaod, kini nagtumong sa kahinlo sa seremonyal nga paagi.​—Lev 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Co 6:11.

• Kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan.

  Kahoy sa tanaman sa Eden nga gigamit sa Diyos ingong simbolo sa iyang katungod sa pagtakdag mga sukdanan para sa katawhan kon unsay “maayo” ug kon unsay “daotan.”​—Gen 2:9, 17.

• Kahoy sa kinabuhi.

  Kahoy sa tanaman sa Eden. Ang Bibliya wala mag-ingon nga ang bunga niini makahatag ug kinabuhi; hinuon, kini nagrepresentar sa garantiya sa Diyos nga kinabuhing walay kataposan niadtong tugotan niya sa pagkaon sa bunga niini.​—Gen 2:9; 3:22.

• Kalag.

  Kasagarang hubad sa Hebreohanong pulong nga neʹphesh ug Gregong pulong nga psy·kheʹ. Sa pagsusi kon giunsa kini paggamit sa Bibliya, nakita nga kini nagtumong sa (1) mga tawo, (2) mga hayop, o (3) kinabuhi sa tawo o hayop. (Gen 1:20; 2:7; Num 31:28; 1Pe 3:20; mga footnote.) Lahi sa pagkagamit sa daghang relihiyon sa pulong “kalag,” gipakita sa Bibliya nga ang neʹphesh ug psy·kheʹ, kon magtumong sa mga linalang sa yuta, nagpasabot nga kini magunitan, makita, ug puwedeng mamatay. Niini nga hubad, kining mga pulonga sagad gihubad depende sa kahulogan niini sa matag konteksto, sama sa “kinabuhi,” “linalang,” “persona,” “tibuok pagkatawo,” o kaha personal pronoun (pananglitan, “ako” para sa “akong kalag”). Sa ubang teksto, gibutang sa footnote ang “kalag” ingong kapuling hubad. Dihang gamiton ang terminong “kalag,” sa main text man o sa footnote, kinahanglang sabton ni base sa gihisgotang eksplinasyon. Dihang maghisgot bahin sa paghimo sa usa ka butang nga tibuok kalag, kini nagpasabot nga himoon kini nga tibuok pagkatawo, kinasingkasing, o tibuok kinabuhi. (Deu 6:5; Mat 22:37) Sa ubang konteksto, kining duha ka pulong sa orihinal nga pinulongan puwedeng gamiton para sa tinguha o gana sa pagkaon. Mahimong magtumong sab ni sa patayng tawo o patayng lawas.​—Num 6:6; Pr 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Kamangyan.

  Uga nga duga (tagok) gikan sa mga kahoy ug kahoykahoy sa pipila ka matang sa pamilyang Boswellia. Dihang sunogon, kini magpatunghag humot nga alimyon. Sangkap kini sa balaang insenso nga gigamit sa tabernakulo ug templo. Isagol usab kini sa mga halad nga lugas ug ibutang sa kada payl sa halad nga tinapay sa sulod sa Balaan.​—Ex 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Kamatay.

  Bisan unsang makatakod nga sakit nga paspas mokatap nga mahimong epidemya ug makamatay. Sagad nalangkit kini sa pagpahamtang sa Diyos ug silot.​—Num 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

• Karo.

  Sakyanang duhay ligid ug giguyod ug kabayo, nga sagad gigamit sa gubat.​—Ex 14:23; Huk 4:13; Buh 8:28.

• Kataposang mga adlaw.

  Kini ug ang susamang mga ekspresyon, sama sa “kaulahiang bahin sa mga adlaw,” gigamit diha sa tagna sa Bibliya sa pagtumong sa yugto sa panahon ug sa mga panghitabo una pa ang gitagnang paghukom sa Diyos. (Eze 38:16; Dan 10:14; Buh 2:17) Depende sa matang sa tagna, ang gidugayon niini mahimong pipila lang ka tuig o daghan. Sagad, ang Bibliya naggamit niini nga termino sa pagtumong sa “kataposang mga adlaw” sa presenteng sistema sa mga butang, panahon sa dili makitang presensiya ni Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Katigoman; Panagkatigom.

  Grupo sa mga tawo nga nagtigom sa gikasabotang panahon. Sa Hebreohanong Kasulatan, kini sagad nagtumong sa panagkatigom sa katawhan sa Israel diha sa relihiyosong mga pista o sa mga okasyon nga importante kaayo sa nasod.​—Deu 16:8; 1Ha 8:5.

• Kemos.

  Pangunang diyos sa mga Moabihanon.​—1Ha 11:33.

• Kerubin.

  Anghel nga taas ug ranggo nga dunay linaing mga buluhaton. Lahi sila sa mga serapin.​—Gen 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kimpit.

  Himan nga gama sa bulawan, nga gigamit sa tabernakulo ug sa templo sa pagpalong sa mga lampara.​—Ex 37:23.

• Kinabig.

  Tawong nakombertir. Sa Bibliya, kini nagtumong sa usa nga midawat sa Judaismo. Kon lalaki, kinahanglan siyang magpatuli.​—Mat 23:15; Buh 13:43.

• Kislev.

  Ngalan sa ikasiyam nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ikatulong bulan sa sekular nga kalendaryo human mamalik ang mga Hudiyo gikan sa Babilonya. Magsugod kini sa tungatunga sa Nobyembre hangtod sa tungatunga sa Disyembre. (Neh 1:1; Zac 7:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Kongregasyon.

  Pundok sa mga tawo nga nagtigom alang sa usa ka katuyoan o kalihokan. Sa Hebreohanong Kasulatan, kini sagad nagtumong sa nasod sa Israel. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini nagtumong sa tagsatagsa ka kongregasyon sa mga Kristohanon apan mas sagad nga nagtumong sa katibuk-ang Kristohanong kongregasyon.​—1Ha 8:22; Buh 9:31; Rom 16:5.

• Korales.

  Gahi, samag bato nga substansiya nga naporma gikan sa mga bukog sa gagmayng mananap sa dagat. Makita kini sa kadagatan ug lainlain kinig kolor, sama sa pula, puti, ug itom. Daghag korales sa Pulang Dagat. Panahon sa Bibliya, ang pulang korales mahal kaayo ug gihimong lainlaing pahiyas.​—Pr 8:11.

• Kortina.

  Nindot pagkahablon nga panapton nga binordahan ug mga larawan sa kerubin nga nag-ulang sa Balaan ug Labing Balaan sa tabernakulo ug templo. (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Kristo.

  Titulo ni Jesus, nga gikan sa Grego nga Khri·stosʹ, nga katumbas sa Hebreohanong pulong nga gihubad ug “Mesiyas,” o “Dinihogan.”​—Mat 1:16; Ju 1:41.

• Kristohanon.

  Hinatag sa Diyos nga ngalan alang sa mga sumusunod ni Jesu-Kristo.​—Buh 11:26; 26:28.

L

• Labing Balaan, ang.

  Ang kinasulorang lawak sa tabernakulo ug templo diin ang kaban sa pakigsaad gibutang; gitawag usab ug Balaan sa mga Balaan. Sumala sa Moisesnong Balaod, ang hataas nga saserdote lang ang makasulod sa Labing Balaan, ug makasulod lang siya panahon sa tinuig nga Adlaw sa Pagtabon sa Sala.​—Ex 26:33; Lev 16:2, 17; 1Ha 6:16; Heb 9:3.

• Lambuyog.

  Piraso sa panit o hinablong pisi nga gama sa ugat sa hayop, tikog, o buhok. Ang lapad nga bahin niini sa tunga maoy butangan sa bala, sagad bato. Ang usa ka tumoy niini ihikot sa kamot o sa pulsohan, ug ang pikas tumoy gunitan ug buhian dihang ilambuyog. Ang karaang mga nasod naay mga sundalong tiglambuyog.​—Huk 20:16; 1Sa 17:50.

• Lapas; Kalapasan.

  Dili pagsunod sa gitakdang balaod; buhat nga lapas sa balaod. Sa Bibliya, parehas ni sa “sala.”​—Sal 51:3; Rom 5:14.

• Lebadura.

  Substansiya nga isagol sa minasa o sa mga likido aron motubo o moaslom; ilabina ang usa ka bahin sa gipatubong minasa nga gipreserbar gikan sa naunang minasa. Sagad gigamit kini sa Bibliya ingong simbolo sa sala ug pagkadunot. Gigamit usab kini sa pagtumong sa dako ug dili makita nga pagtubo.​—Ex 12:20, footnote; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Lepton.

  Panahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini ang kinagamyang tumbaga o bronse nga sensilyo sa mga Hudiyo. Gihubad kinig “diyot” sa ubang mga bersiyon sa Bibliya. (Mar 12:42; Luc 21:2; mga footnote)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Levi; Levihanon.

  Ikatulong anak ni Jacob sa iyang asawang si Lea; ang tribo usab nga kaniya gingalan. Ang iyang tulo ka anak mao ang gigikanan sa tulo ka pangunang dibisyon sa mga Levihanon. Usahay, ang terminong “mga Levihanon” mapadapat sa tibuok tribo, apan sagad walay labot niini ang saserdotehanong banay ni Aaron. Ang tribo ni Levi wala hatagig bahin sa yuta diha sa Yutang Saad apan gihatagag 48 ka siyudad sulod sa mga utlanan sa yutang sakop sa ubang mga tribo.​—Deu 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11.

• Leviatan.

  Mananap nga sagad nalangkit sa tubig, dayag usa ka linalang nga nagpuyo sa tubig. Sa Job 3:8 ug 41:1, daw nagtumong kini sa buaya o sa laing linalang nga nagpuyo sa tubig nga dako ug kusgan. Sa Salmo 104:26, lagmit nagtumong kini sa usa ka matang sa balyena. Gigamit usab kini sa mahulagwayong paagi ug wala kini magtumong sa usa lang ka matang sa mananap.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Linaw nga kalayo.

  Simbolikong dapit nga ‘nagdilaab sa kalayo ug asupre,’ nga gihubit usab ingong “ang ikaduhang kamatayon.” Ang dili mahinulsolong mga makasasala, ang Yawa, ug bisan ang kamatayon ug Lubnganan (o, Hades) itambog diha niini. Kay gilakip ang espiritung linalang ug ingon man ang kamatayon ug Hades, nga dili masunog, kini nagpaila nga kini nga linaw nagsimbolo, dili sa walay kataposang pagsakit, kondili sa walay kataposang kalaglagan.​—Pin 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Lingkoranan sa paghukom.

  Sagad habog nga plataporma diha sa gawas, nga may mga ang-ang, diin ang naglingkod nga mga opisyales makapakigsulti sa katawhan ug makapahibalo sa ilang mga desisyon. Ang mga ekspresyong “lingkoranan sa paghukom sa Diyos” ug “lingkoranan sa paghukom sa Kristo” nagsimbolo sa kahikayan ni Jehova sa paghukom sa katawhan.​—Rom 14:10; 2Co 5:10; Ju 19:13.

• Linukot nga basahon.

  Taas nga palid sa pergamino o papiro nga gisulatan ang atubangan ug sagad gilukot diha sa estik. Ang Balaang Kasulatan gisulat ug gikopya diha sa mga linukot nga basahon, ang komon nga porma sa libro dihang gisulat ang Bibliya.​—Jer 36:4, 18, 23; Luc 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Log.

  Ang kinagamyang sukod (kon likido) nga gihisgotan sa Bibliya. Sa Hudiyohanong Talmud, gihubit kini ingong 1/12 sa usa ka hin, busa kon kana ang basehan, ang log katumbas sa 0.31 litros. (Lev 14:10)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Lubnganan.

  Kon gamay ang unang letra, kini nagtumong sa tagsatagsa ka lubnganan; kon dako ang unang letra, kini nagtumong sa lubnganan sa katawhan sa katibuk-an, nga katumbas sa Hebreohanon nga “Sheol” ug sa Grego nga “Hades.” Kini gihubit sa Bibliya ingong simbolikong dapit o kahimtang diin walay bisan unsang kalihokan ug panimuot.​—Gen 47:30; Ecc 9:10; Buh 2:31.

• Lukat.

  Ang bayad sa pagpahigawas gikan sa pagkabihag, silot, pag-antos, sala, o bisan sa obligasyon. Ang bayad dili kanunayng kuwarta. (Isa 43:3) Gikinahanglan ang lukat sa lainlaing kahimtang. Pananglitan, ang tanang panganay nga lalaki o laking hayop sa Israel iya ni Jehova ug eksklusibong gamiton para sa pag-alagad kaniya, ug gikinahanglan ang lukat, o bayad nga pangtubos, aron sila mahigawas niini nga obligasyon. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Kon ang manungag nga torong baka dili bantayan ug kini makapatayg tawo, ang tag-iya kinahanglang mobayad ug lukat aron mahigawas siya sa gitakdang sentensiya nga kamatayon. (Ex 21:29, 30) Pero dili puwedeng lukaton ang tinuyong mopatayg tawo. (Num 35:31) Labaw sa tanan, gipasiugda sa Bibliya ang lukat nga gibayad sa Kristo pinaagi sa paghalad sa iyang kinabuhi aron mahigawas ang masinugtanong katawhan gikan sa sala ug kamatayon.​—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

M

• Maayong balita, ang.

  Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini ang maayong balita sa Gingharian sa Diyos ug sa kaluwasan pinaagi sa pagtuo kang Jesu-Kristo.​—Luc 4:18, 43; Buh 5:42; Pin 14:6.

• Macedonia.

  Rehiyon sa amihanan sa Gresya nga nailado ilalom ni Alejandrong Bantogan ug nagpabiling independente hangtod nasakop sa mga Romano. Ang Macedonia maoy Romanhong probinsiya dihang si apostol Pablo unang miduaw sa Uropa. Katulo kini giduaw ni Pablo. (Buh 16:9)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Maghuhukom.

  Mga lalaking gitudlo ni Jehova sa pagluwas sa iyang katawhan sa wala pay tawhanong hari ang Israel.​—Huk 2:16.

• Magkukulon.

  Tighimog kulon nga lutoan, plato, ug ubang sudlanan. Ang Hebreohanong pulong literal nga nagkahulogang “tigporma.” Ang awtoridad sa magkukulon sa yutang kulonon sagad gigamit sa pag-ilustrar sa pagkalabaw ni Jehova sa mga tawo ug nasod.​—Isa 64:8; Rom 9:21.

• Mahalath.

  Termino, dayag nga sa musika, nga makita sa superskripsiyon sa Salmo 53 ug 88. Lagmit nalangkit kini sa Hebreohanong pulong nga nagkahulogang “naluya; nasakit,” sa ingon nagpailag masulub-on ug magul-anong tono, nga moharmonya sa magul-anong unod sa duha ka awit.

• Mahistrado.

  Ilalom sa gobyerno sa Babilonya, ang mga mahistrado maoy mga opisyales sa sakop nga mga distrito kinsa nahibalo sa balaod ug dunay limitadong awtoridad sa paghukom. Sa mga kolonya sa Roma, ang sibil nga mga mahistrado maoy mga administrador sa gobyerno. Lakip sa ilang trabaho ang pagmentinar sa kahusay, pagdumala sa panalapi, paghukom sa mga malinapason sa balaod, ug pagpatuman sa silot.​—Dan 3:2; Buh 16:20.

• Malcam.

  Lagmit sama ra kang Molek, ang pangunang diyos sa mga Ammonhanon. (Sof 1:5)​—Tan-awa ang MOLEK.

• Mana.

  Ang pangunang pagkaon sa mga Israelinhon panahon sa ilang 40 ka tuig sa kamingawan. Gitagana kini ni Jehova. Milagroso kining makita sa yuta kada buntag inig-alisngaw sa yamog gawas lang sa Igpapahulay. Dihang una kining nakita sa mga Israelinhon, sila miingon, “Unsa ni?” o, sa Hebreohanon, “man huʼ?” (Ex 16:13-15, 35) Sa laing konteksto, kini gitawag nga “lugas gikan sa langit” (Sal 78:24), “tinapay gikan sa langit” (Sal 105:40), ug “tinapay sa mga gamhanan” (Sal 78:25). Gihisgotan usab ni Jesus ang mana sa mahulagwayong paagi.​—Ju 6:49, 50.

• Mananag-an.

  Usa nga nangangkong makatagna sa umaabot nga mga hitabo. Sa Bibliya, naglakip kini sa mga salamangkerong saserdote, astrologo, ug uban pa.​—Lev 19:31; Deu 18:11; Buh 16:16.

• Maniko.

  Sukod nga gibanabanang katumbas sa distansiya gikan sa siko hangtod sa tumoy sa tungatungang tudlo. Ang mga Israelinhon sagad naggamit sa maniko nga mga 44.5 sentimetros (17.5 pulgadas), apan migamit usab silag maniko nga mas taas ug usa ka dapal, nga ang sukod mga 51.8 sentimetros (20.4 pulgadas). (Gen 6:15; Luc 12:25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Maskil.

  Hebreohanong termino nga dili tino ang kahulogan nga makita sa superskripsiyon sa 13 ka salmo. Posible kining nagkahulogang “makapahinuklog nga balak.” Ang pipila naghunahuna nga susama kinig kahulogan sa pulong nga gihubad nga “maalamong nag-alagad.”​—2Cr 30:22; Sal 32:Sup.

• Matuod nga Diyos, ang.

  Hubad sa Hebreohanong ekspresyon para sa “ang Diyos.” Sa daghang kahimtang, kini nga pagkagamit sa definite article sa Hebreohanon nagpaila kang Jehova ingong ang bugtong matuod nga Diyos nga lahi sa ubang bakak nga diyos. Ang hubad nga “ang matuod nga Diyos” mao gyoy saktong kahulogan sa Hebreohanong ekspresyon niini nga mga konteksto.​—Gen 46:3; Deu 4:35, 39.

• Maunongong gugma.

  Sagad gihubad gikan sa Hebreohanong pulong nga cheʹsedh, nga nagtumong sa gugma nga gipalihok sa panaad, integridad, pagkamaunongon, ug suod nga pagbati. Sagad gigamit kini may kalabotan sa gugma sa Diyos alang sa mga tawo, apan gugma usab kini nga ipakita tali sa mga tawo.​—Ex 34:6; Ru 3:10.

• Medianhon; Media.

  Katawhan nga naggikan sa anak nga lalaki ni Japet nga si Madai; namuyo sila sa kapatagan ibabaw sa kabukiran sa Iran nga nahimong nasod sa Media. Ang mga Medianhon miduyog sa Babilonya sa pagpildi sa Asirya. Niadtong panahona, ang Persia maoy probinsiya nga sakop sa Media, apan si Ciro mirebelde ug ang Media giusa sa Persia mao nga naporma ang Imperyo sa Medo-Persia nga mipildi sa Imperyo sa Neo-Babilonya sa 539 B.C.E. Ang mga Medianhon atua sa Jerusalem sa Pentekostes 33 C.E. (Dan 5:28, 31; Buh 2:9)​—Tan-awa ang Apendise B9.

• Merodak.

  Ang pangunang diyos sa siyudad sa Babilonya. Human himoa ni Hammurabi, nga hari sa Babilonya ug tighimog balaod, ang Babilonya nga kaulohan sa Babilonia, si Merodak (o, Marduk) nailado, nga tungod niana daw nalimtan na ang daghang kanhing diyos ug nahimong pangunang diyos sa Babilonya. Sa ulahing mga yugto, ang ngalang Merodak (o, Marduk) gipulihan sa titulong “Belu” (“Tag-iya”), ug si Merodak sagad gitawag nga Bel.​—Jer 50:2.

• Mesiyas.

  Naggikan sa Hebreohanong pulong alang sa “dinihogan.” “Kristo” ang katumbas niini sa Grego.​—Dan 9:25; Ju 1:41.

• Miktam.

  Hebreohanong pulong nga gigamit sa superskripsiyon sa unom ka salmo (Sal 16; 56–60). Teknikal kini nga termino nga dili tino ang kahulogan, apan daw nalangkit kini sa pulong nga “inskripsiyon.”

• Milagro; Gamhanang buhat.

  Mga buhat o panghitabo nga molabaw sa tanang gahom nga mahimo o maarangan sa tawo ug gipasidungog ngadto sa puwersa nga labaw sa kinaiyahan. Ang mga ekspresyong “ilhanan,” “tilimad-on,” ug “kahibulongang buhat” usahay gigamit sa Bibliya sa pagtumong niini.​—Ex 4:21; Buh 4:22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Usa ka diyos nga gisimba sa mga Ammonhanon, nga lagmit sama ra sa diyos nga si Molek. (1Ha 11:5, 7) Sa hapit nang matapos ang pagmando ni Solomon, nagtukod siyag tag-as nga dapit alang niining bakak nga diyos.​—Tan-awa ang MOLEK.

• Milya.

  Sukod sa distansiya nga kausa lang makita sa orihinal nga sinulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan, diha sa Mateo 5:41, nga lagmit nagtumong sa Romanhong milya nga katumbas sa 1,479.5 metros (4,854 piye). Gigamit usab ang “milya” diha sa footnote sa Lucas 24:13, Juan 6:19, ug Juan 11:18 nga nagtumong sa milya nga gibase sa karaang estadio diha sa orihinal nga sinulat.​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Mina.

  Gitawag usab ug maneh sa Ezequiel. Kini maoy sukod sa gibug-aton ug bili sa kuwarta. Base sa ebidensiya gikan sa mga arkeologo, ang usa ka mina katumbas sa 50 ka siklo ug ang usa ka siklo motimbang ug 11.4 gramos, mao nga ang mina sa Hebreohanong Kasulatan motimbang ug 570 gramos. Lagmit duna poy harianong mina, sama sa maniko. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang usa ka mina katumbas sa 100 ka drakma. Motimbang kinig 340 gramos. Ang 60 ka mina katumbas sa usa ka talanton. (Esd 2:69; Luc 19:13)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Ministeryal nga alagad.

  Hubad sa Gregong pulong nga di·aʹko·nos, nga sagad gihubad nga “ministro” o “alagad.” Ang “ministeryal nga alagad” nagtumong sa usa nga nag-alagad ingong kaabag sa mga ansiyano sa kongregasyon. Kinahanglang nakab-ot niya ang mga sukdanan sa Bibliya aron mokuwalipikar niini nga pribilehiyo sa pag-alagad.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Mira.

  Humot nga tagok gikan sa matang sa tunokong kahoykahoy o gagmayng kahoy sa pamilyang Commiphora. Ang mira maoy usa sa mga sangkap sa balaang pangdihog nga lana. Gigamit kini ingong pahumot sa mga butang sama sa panapton o higdaanan, ug gisagol kini sa lana nga pangmasahe ug panghidhid sa lawas. Gigamit usab kini sa pag-andam sa patayng lawas alang sa paglubong.​—Ex 30:23; Pr 7:17; Ju 19:39.

• Moises, Balaod ni.

  Ang Balaod nga gihatag ni Jehova sa Israel pinaagi kang Moises diha sa kamingawan sa Sinai niadtong 1513 B.C.E. Ang unang lima ka basahon sa Bibliya sagad gihisgotan ingong ang Balaod.​—Jos 23:6; Luc 24:44.

• Molek.

  Usa ka diyos sa mga Ammonhanon; posibleng sama kang Malcam, Milcom, ug Molok. Lagmit titulo kini, dili ngalan sa usa ka espesipikong diyos. Sumala sa Moisesnong Balaod, bisan kinsa nga maghalad sa iyang mga anak kang Molek silotag kamatayon.​—Lev 20:2; Jer 32:35; Buh 7:43.

• Molok.​—

  Tan-awa ang MOLEK.

• Muth-laben.

  Termino diha sa superskripsiyon sa Salmo 9. Sagad, kini nagkahulogang “bahin sa kamatayon sa anak nga lalaki.” Ang uban nagtuong ngalan kini o lagmit pangbukas nga mga pulong sa usa ka pamilyar nga tono nga gamiton dihang awiton kini nga salmo.

N

• Nardo.

  Mahalong humot nga lana nga hayag-pula ang kolor, nga gikan sa tanom nga nardo (Nardostachys jatamansi). Kay mahal ang nardo, sagad sagolan nig mga lana nga ubos ug klase ug usahay pekeon ni. Makapainteres nga ang Marcos ug Juan nag-ingon nga “lunsay nga nardo” ang gigamit kang Jesus.​—Mar 14:3; Ju 12:3.

• Nasaretnon.

  Kini ang pagtawag kang Jesus kay taga-Nasaret siya. Lagmit konektado ni sa Hebreohanong pulong nga gigamit sa Isaias 11:1 para sa “turok.” Sa ulahi, ang mga sumusunod ni Jesus gitawag sab niini.​—Mat 2:23; Buh 24:5.

• Nazareo.

  Gikan sa Hebreohanong pulong para sa “Usa nga Gipili,” “Usa nga Gipahinungod,” “Usa nga Gilain.” Duha ka klase ang Nazareo: kadtong miboluntaryo ug kadtong gitudlo sa Diyos. Ang usa ka lalaki o babaye puwedeng manumpa kang Jehova nga mahimong Nazareo sulod sa usa ka yugto sa panahon. Kadtong boluntaryong nanumpa naay tulo ka pangunang restriksiyon: sila dili puwedeng moinom ug alkoholikong ilimnon o mokaon ug bisan unsang produkto nga gikan sa ubas, dili magpatupi, ug dili mohikap ug patayng lawas. Kadtong gitudlo sa Diyos magpabiling Nazareo sa tibuok kinabuhi, ug gitakda ni Jehova ang ilang himoon.​—Num 6:2-7; Huk 13:5.

• Nehiloth.

  Termino nga dili seguradog kahulogan nga makita sa superskripsiyon sa Salmo 5. Nagtuo ang uban nga nagtumong ni sa usa ka instrumento nga huypon, nga naglangkit niini sa Hebreohanong pulong nga konektado sa cha·lilʹ (plawta). Apan puwedeng tono ang gitumong niini.

• Nepilim.

  Bayolenteng mga anak sa nagpakatawo nga mga anghel ug sa mga babaye sa yuta sa wala pa ang Lunop.​—Gen 6:4.

• Netinim.

  Mga alagad sa templo nga dili Israelinhon. Ang Hebreohanong termino literal nga nagkahulogang “Mga Hinatag,” sa ato pa gihatag sila aron mag-alagad sa templo. Lagmit daghan kanila kaliwat sa mga Gabaonhon, nga gitudlo ni Josue ingong “mga tigpangahoy ug tigkalos ug tubig para sa tibuok katawhan ug sa halaran ni Jehova.”​—Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17.

• Nisan.

  Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, kini ang bag-ong ngalan sa Abib, ang unang bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug ang ikapitong bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Marso hangtod sa tungatunga sa Abril. (Neh 2:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

O

• Omer.

  Sukod (kon uga) nga katumbas sa 2.2 litros, o ikanapulong bahin sa usa ka epah. (Ex 16:16, 18)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Onyx.

  Medyo mahalong bato, gahing klase sa batong agata, o naay badlisbadlis nga batong chalcedony. Ang onyx naay puti nga mga badlis nga gisal-angsal-angag itom, brawon, pula, abohon, o berde nga mga badlis. Gigamit ni sa espesyal nga besti sa hataas nga saserdote.​—Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16.

P

• Pagbangotan.

  Pagpahayag sa kasub-anan tungod sa kamatayon o sa ubang katalagman. Panahon sa Bibliya, kostumbre ang pagbangotan sulod sa usa ka yugto sa panahon. Gawas sa paghilak ug kusog, ang mga nagbangotan magsul-ob ug linaing mga besti, magbutang ug abo sa ilang ulo, maggisi sa ilang sapot, ug magpukpok sa ilang dughan. Ang propesyonal nga mga tigbangotan usahay dapiton diha sa mga lubong.​—Gen 23:2; Est 4:3; Pin 21:4.

• Paghinulsol.

  Sa Bibliya, kini maoy pag-usab sa hunahuna uban ang kinasingkasing nga pagmahay sa kanhing pagkinabuhi, sayop nga buhat, o sa butang nga wala mahimo. Ang tinuod nga paghinulsol makita sa buhat, ang paghimog kausaban sa binuhatan.​—Mat 3:8; Buh 3:19; 2Pe 3:9.

• Pagkabanhaw.

  Pagbangon gikan sa kamatayon. Ang Gregong pulong a·naʹsta·sis sa literal nagkahulogang “pagbangon; pagtindog.” Siyam ka pagbanhaw ang gihisgotan sa Bibliya, apil ang pagbanhaw ni Jehova nga Diyos kang Jesus. Ang ubang pagbanhaw gihimo ni Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, ug Pablo, pero kini nga mga milagro klarong nahimo tungod sa gahom sa Diyos. Ang pagbanhaw “sa mga matarong ug sa mga dili matarong” dinhi sa yuta maoy importanteng bahin sa katuyoan sa Diyos. (Buh 24:15) Gihisgotan sab sa Bibliya ang pagkabanhaw didto sa langit, gitawag ug “mas sayo” o “unang” pagkabanhaw, sa dinihogan sa espiritu nga mga igsoon ni Jesus.​—Flp 3:11; Pin 20:5, 6; Ju 5:28, 29; 11:25.

• Pagkadestiyero.

  Pagpalayas sa usa gikan sa yutang natawhan o pinuy-anan, nga sagad gimando sa mga tigsakop. Ang Hebreohanong pulong nagkahulogang “pagbiya.” Ang mga Israelinhon kaduha nadestiyero. Ang amihanang 10 ka tribo nga gingharian gidala ingong destiyero sa mga Asiryanhon, ug sa ulahi ang habagatang duha ka tribo nga gingharian gidala ingong destiyero sa mga Babilonyanhon. Ang mga nahibilin sa maong duha ka pagdestiyero namalik sa ilang yuta ilalom ni Ciro, ang magmamando sa Persia.​—2Ha 17:6; 24:16; Esd 6:21.

• Pagkamatarong; Matarong.

  Sa Bibliya, kini nagtumong sa kon unsay husto base sa sukdanan sa Diyos sa husto ug sayop.​—Gen 15:6; Deu 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Pagkanapahinungod, balaang ilhanan sa.

  Sinawng plaka nga purong bulawan nga gikulitag mga pulong nga, sa Hebreohanon, “Ang pagkabalaan iya ni Jehova.” Gibutang kini sa atubangan sa turban sa hataas nga saserdote. (Ex 39:30)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Paglatigo.

  Nagtumong sa pagbunal gamit ang latigo nga ang mga tumoy naay mga baligtos o tunok.​—Ju 19:1.

• Pagpakigminyo sa bayaw nga lalaki.

  Usa ka kostumbre, nga sa ulahi gilakip sa Moisesnong Balaod, diin minyoan sa usa ka lalaki ang biyuda sa iyang igsoon nga namatay nga walay anak nga lalaki aron makapatunghag mga anak nga magpadayon sa kaliwatan sa iyang igsoon. Gitawag usab kinig pagpakigminyo sa kabanay sa namatayng bana.​—Gen 38:8; Deu 25:5.

• Pagpamarang.

  Ang paggamit ug gahom nga giilang gikan sa daotang mga espiritu.​—2Cr 33:6.

• Pagpanapaw.

  Kinabubut-ong pagpakigsekso sa usa nga minyo uban sa dili niya kapikas.​—Ex 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Pagpangandam.

  Tawag sa adlaw una pa ang Igpapahulay, ug maoy adlaw sa pagpangandam sa mga Hudiyo. Kini matapos sa pagsalop sa adlaw sa gitawag karon ug Biyernes, nga maoy pagsugod sa Igpapahulay. Ang adlaw sa mga Hudiyo magsugod sa pagsalop sa adlaw ug matapos sa sunod nga pagsalop sa adlaw.​—Mar 15:42; Luc 23:54.

• Pagpasig-uli.​—

  Tan-awa ang PAGTABON SA SALA.

• Pagpatong sa mga kamot.

  Ang mga kamot ipatong diha sa usa ka tawo sa pagtudlo kaniya alang sa linaing buluhaton o sa pagpanalangin kaniya, pag-ayo, o sa paghatag sa gasa nga balaang espiritu. Usahay ang mga kamot ipatong diha sa mga hayop sa dili pa kini ihalad.​—Ex 29:15; Num 27:18; Buh 19:6; 1Ti 5:22.

• Pagpuasa.

  Pagdumili sa tanang pagkaon sulod sa limitadong panahon. Ang mga Israelinhon nagpuasa sa Adlaw sa Pagtabon sa Sala, sa panahon sa kasakitan, ug dihang nanginahanglan sa giya sa Diyos. Ang mga Hudiyo naghimog upat ka tinuig nga puasa sa paghandom sa mga nahitabong katalagman sa ilang kasaysayan. Ang pagpuasa dili kinahanglanon alang sa mga Kristohanon.​—Esd 8:21; Isa 58:6; Luc 18:12.

• Pagtabon sa sala.

  Sa Hebreohanong Kasulatan, kini nalangkit sa mga halad nga gitanyag aron ang mga tawo makaduol sa Diyos ug makasimba kaniya. Ilalom sa Moisesnong Balaod, ang mga halad gitanyag, ilabina sa tinuig nga Adlaw sa Pagtabon sa Sala, aron maposible ang pagpasig-uli ngadto sa Diyos bisan pa sa mga sala sa mga indibiduwal ug sa tibuok nasod. Ang maong mga halad naglandong sa halad ni Jesus, nga bug-os nagtabon sa mga sala sa katawhan kausa alang sa tanang panahon, nga naghatag ug kahigayonan sa mga tawo nga mapasig-uli kang Jehova.​—Lev 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12.

• Pagtuli.

  Pagtangtang sa yamis sa kinatawo sa lalaki. Si Abraham ug ang iyang mga kaliwat giobligar nga magpatuli, apan dili kini kinahanglanon alang sa mga Kristohanon. Gigamit usab kini sa mahulagwayong paagi sa lainlaing konteksto.​—Gen 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3.

• Pakighilawas.​—

  Tan-awa ang SEKSUWAL NGA IMORALIDAD.

• Pakigsaad.

  Pormal nga kasabotan, o kontrata, tali sa Diyos ug sa mga tawo o tali sa duha ka tawo nga himoon o dili himoon ang usa ka butang. Usahay usa ka partido lang ang may responsibilidad sa pagtuman sa gikasabotan (usa ka saad). Sa ubang higayon, ang duha ka partido dunay gikasabotan nga ilang tumanon. Gawas sa mga pakigsaad nga gihimo sa Diyos uban sa mga tawo, gihisgotan sa Bibliya ang mga pakigsaad tali sa mga tawo, tribo, nasod, o grupo sa katawhan. Lakip sa mga pakigsaad nga dumalayon ang epekto mao kadtong gihimo sa Diyos uban kang Abraham, David, sa nasod sa Israel (pakigsaad sa Balaod), ug sa Israel sa Diyos (bag-ong pakigsaad).​—Gen 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7.

• Pamatuod.

  Ang “Pamatuod” sagad nagtumong sa Napulo ka Sugo nga gisulat sa duha ka papan nga bato nga gihatag kang Moises.​—Ex 31:18.

• Pampam.

  Tawo nga makigsekso sa dili niya kapikas, ilabina aron makakuwarta. (Ang porʹne, Gregong pulong sa “pampam,” naggikan sa pulong nga nagkahulogang “pagbaligya.”) Babaye ang sagad nga gitumong niini, pero ang Bibliya naghisgot sab ug pampam nga lalaki. Gihukman sa Balaod ni Moises ang prostitusyon, ug ang kita sa pampam dili puwedeng iamot sa sangtuwaryo ni Jehova, lahi sa ginahimo sa mga pagano nga naggamit ug mga pampam sa templo aron makakuwarta. (Deu 23:17, 18; 1Ha 14:24) Kini nga termino gigamit sab sa Bibliya sa simbolikong paagi, nga nagtumong sa katawhan, nasod, o organisasyon nga nag-angkong nagsimba sa Diyos pero naghimog idolatriya. Pananglitan sa Pinadayag, gitawag ug pampam ang relihiyosong organisasyon nga ginganlag “Bantogang Babilonya” kay nakig-alyansa kini sa mga magmamando niining kalibotana alang sa gahom ug materyal nga benepisyo.​—Pin 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25.

• Panaad.

  Seryosong saad ngadto sa Diyos nga himoon ang usa ka butang, motanyag ug halad o mohatag ug gasa, moalagad, o molikay sa mga butang nga dili ra supak sa balaod. Parehas ni ka seryoso sa panumpa.​—Num 6:2; Ecc 5:4; Mat 5:33.

• Panganay.

  Kamagulangang anak nga lalaki sa amahan (dili sa inahan). Panahon sa Bibliya, ang panganayng anak nga lalaki may dungganong posisyon sa pamilya ug maoy mopuli ingong ulo sa panimalay inigkamatay sa amahan. Nagtumong usab kini sa unang anak nga laki sa mga hayop.​—Ex 11:5; 13:12; Gen 25:33; Col 1:15.

• Pangpalong.

  Galamiton sa tabernakulo ug templo nga gama sa bulawan o tumbaga. Lagmit sama kinig gunting nga pangputol sa mga pabilo sa lampara.​—2Ha 25:14.

• Pangselyo nga singsing.

  Klase sa selyo nga isingsing o ibutang sa pisi, tingali aron ikuwentas. Simbolo kini sa awtoridad sa usa ka magmamando o opisyal. (Gen 41:42)​—Tan-awa ang SELYO.

• Pangsukod nga tangbo.

  Ang gitas-on sa usa ka pangsukod nga tangbo maoy unom ka maniko. Base sa komon nga maniko, kini maoy 2.67 metros (8.75 piye); base sa taas nga maniko, kini maoy 3.11 metros (10.2 piye). (Eze 40:3, 5; Pin 11:1)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Pangtugsok.

  Taas nga bunal nga ang usa ka tumoy talinis nga metal, nga gigamit sa mga mag-uuma sa paggiya sa hayop. Ang pangtugsok gitandi sa mga pulong sa usa ka maalamong tawo nga makapalihok sa mamiminaw nga sundon ang maalamong tambag. Ang “pagpatid sa mga pangtugsok” naggikan sa aksiyon sa gahian nga torong baka nga mosuki sa paggiya pinaagi sa pagpatid sa pangtugsok, nga makasamad kaniya.​—Buh 26:14; Huk 3:31.

• Pangulong saserdote.

  Laing termino sa “hataas nga saserdote” sa Hebreohanong Kasulatan. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang ekspresyong “pangulong mga saserdote” dayag nga nagpaila sa pangunang mga tawo taliwala sa mga saserdote, nga posibleng naglakip niadtong wala na mag-alagad ingong hataas nga saserdote ug sa mga pangulo sa 24 ka dibisyon sa mga saserdote.​—2Cr 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Pangunang Ahente.

  Ang Gregong termino nagkahulogang “Pangunang Pangulo.” Nagtumong kini sa importanteng papel ni Jesu-Kristo sa pagpahigawas sa matinumanong katawhan gikan sa makamatayng epekto sa sala ug sa pagtultol kanila sa kinabuhing walay kataposan.​—Buh 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Panihapon sa Ginoo.

  Literal nga pagpangaon nga may tinapay nga walay pangpatubo ug bino ingong simbolo sa lawas ug dugo sa Kristo; paghandom sa kamatayon ni Jesus. Kay giobligar sa Balaang Kasulatan nga ang mga Kristohanon magsaulog niini, haom nga gitawag usab kinig “ang Memoryal.”​—1Co 11:20, 23-26.

• Panit nga sudlanag bino.

  Kini hinimo sa tibuok panit sa hayop, sama sa kanding o karnero, ug gigamit aron sudlag bino. Ang bino ibutang sa bag-ong panit nga sudlanan, kay samtang kini moaslom, motungha ang carbon dioxide nga magpahinabog presyur sa panit nga sudlanan. Ang bag-ong mga panit moinat; ang karaang mga panit mobuto tungod sa presyur.​—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Panultihon.

  Maalamong mga pulong o mubong estorya nga nagtudlog leksiyon o nagpahayag ug lawom nga mga kamatuoran sa pipila lang ka pulong. Ang mga panultihon sa Bibliya maoy tugkaronong mga pulong o kaha tigmo. Ang panultihon nagpahayag sa kamatuoran sa makahuloganong paagi, nga sagad pinaagig pagtandi. Ang ubang panultihon nahimong komon nga mga ekspresyon sa pagyagayaga o pagtamay sa usa ka grupo sa mga tawo.​—Ecc 12:9; 2Pe 2:22.

• Panumpa.

  Gipanumpaang pahayag aron pamatud-ang tinuod ang usa ka butang, o seryosong saad nga buhaton o dili buhaton ang usa ka butang. Sagad panaad kini ngadto sa usa nga labaw, ilabina sa Diyos. Gipalig-on ni Jehova ang iyang pakigsaad kang Abraham pinaagig panumpa.​—Gen 14:22; Heb 6:16, 17.

• Papiro.

  Tanom sa tubig nga morag tangbo nga gigamit sa paghimog basket, sudlanan, ug sakayan. Gigamit sab ni sa paghimog sulatanan nga parehas sa papel ug sa paghimog linukot nga basahon.​—Ex 2:3.

• Paraiso.

  Nindot nga parke, o samag parke nga tanaman. Ang unang paraiso mao ang Eden, nga gihimo ni Jehova para sa unang magtiayon. Dihang nakig-estorya si Jesus sa usa sa mga kriminal nga tapad niya sa estaka sa pagsakit, iyang gipasabot nga mahimong paraiso ang yuta. Sa 2 Corinto 12:4, umaabot nga paraiso ang gitumong, ug sa Pinadayag 2:7, paraiso sa langit.​—Aw 4:13; Luc 23:43.

• Paraon.

  Titulo sa mga hari sa Ehipto. Lima ka paraon ang ginganlan sa Bibliya (Sisak, So, Tirhaka, Neko, ug Hopra), pero ang uban wala nganli, apil kadtong nakiglabot kang Abraham, Moises, ug Jose.​—Ex 15:4; Rom 9:17.

• Pariseo, mga.

  Iladong sekta sa Judaismo sa unang siglo C.E. Dili saserdote ang ilang kagikan, pero estrikto nilang gisunod ang Balaod bisan ang kinagamyang detalye niini, ug gihimo nilang katupong niini ang ilang binaba nga mga tradisyon. (Mat 23:23) Ilang gisupak ang bisan unsang impluwensiya sa kultura sa mga Grego, ug ingong mga eskolar sa Balaod ug mga tradisyon, dako silag awtoridad sa katawhan. (Mat 23:2-6) Ang uban membro sab sa Sanhedrin. Pirme nilang supakon si Jesus bahin sa pagtuman sa Igpapahulay, mga tradisyon, ug sa pagpakig-uban sa mga makasasala ug mga maniningil ug buhis. Ang uban nahimong mga Kristohanon, apil si Saulo nga taga-Tarso.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luc 6:2; Buh 26:5.

• Paskuwa.

  Tinuig nga pista nga ginasaulog sa ika-14 nga adlaw sa bulan sa Abib (sa ulahi gitawag ug Nisan) aron hinumdoman ang kaluwasan sa mga Israelinhon gikan sa Ehipto. Saulogon ni pinaagi sa pag-ihaw ug pag-asal ug nating karnero (o kanding), dayon kaonon ni uban ang pait nga mga gulay ug tinapay nga walay pangpatubo.​—Ex 12:27; Ju 6:4; 1Co 5:7.

• Pentekostes.

  Ang ikaduha sa tulo ka dagkong pista nga kinahanglang saulogon sa Jerusalem sa tanang Hudiyong lalaki. Ang Pentekostes, nga nagkahulogang “Ikasingkuwenta (nga Adlaw),” maoy tawag sa Kristohanon Gregong Kasulatan para sa Pista sa Pagpangani o Pista sa mga Semana sa Hebreohanong Kasulatan. Saulogon ni sa ika-50 nga adlaw gikan sa Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Buh 2:1.

• Pergamino.

  Panit sa karnero, kanding, o baka nga giproseso aron himoong sulatanan. Mas lig-on ni kay sa papiro ug gihimong mga linukot nga basahon sa Bibliya. Ang mga pergamino nga gihangyo ni Pablo kang Timoteo nga dad-on kaniya lagmit maoy mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan. Ang uban sa Dead Sea Scrolls gisulat sa pergamino.​—2Ti 4:13.

• Persia; Persianhon, mga.

  Yuta ug katawhan nga pirmeng hisgotan uban sa mga Medianhon, ug lagmit paryente sila. Sa sinugdan sa kasaysayan sa mga Persianhon, ang ilang sakop mao lang ang habagatan-kasadpang bahin sa ibabaw nga patag sa kabukiran sa Iran. Sa pagmando ni Ciro nga Bantogan (nga Persianhon ang amahan ug Medianhon ang inahan matod sa pipila ka karaang historyano), ang mga Persianhon nahimong mas gamhanan kay sa mga Medianhon, bisan pag padayong gimandoan niining duha ang imperyo. Gipildi ni Ciro ang Imperyo sa Babilonya niadtong 539 B.C.E. ug gipapauli ang nabihag nga mga Hudiyo sa ilang yutang natawhan. Sakop sa Imperyo sa Persia ang Suba sa Indus sa sidlakan hangtod sa Dagat Aegean sa kasadpan. Gimandoan sa mga Persianhon ang mga Hudiyo hangtod sa panahon nga napildi ni Alejandrong Bantogan ang mga Persianhon sa 331 B.C.E. Ang Imperyo sa Persia nakita daan ni Daniel sa panan-awon, ug kini gihisgotan pod sa mga basahon sa Bibliya nga Esdras, Nehemias, ug Ester. (Esd 1:1; Dan 5:28; 8:20)​—Tan-awa ang Apendise B9.

• Pim.

  Panimbang o bayad nga singlon sa mga Filistehanon sa pagbaid ug lainlaing himan. Daghang batong panimbang ang nakalotan sa mga arkeologo didto sa Israel, nga naay karaang Hebreohanong mga letra para sa “pim”; ang aberids nga gibug-aton niini maoy 7.8 gramos, nga mga duha sa tulo ka bahin (2/3) sa usa ka siklo.​—1Sa 13:20, 21.

• Pista sa mga Balongbalong.

  Gitawag usab ug Pista sa mga Tabernakulo, o Pista sa Pagpanghipos sa mga Abot. Gisaulog kini sa Etanim 15-21. Kasaulogan kini sa pag-ani sa kataposan sa agrikultural nga tuig sa Israel ug panahon kini sa pagsadya ug pagpasalamat alang sa mga panalangin ni Jehova sa ilang abot. Sa maong pista, ang katawhan magpuyo sa mga balongbalong, o samag atop nga mga silonganan, aron magpahinumdom kanila sa Pagpanggula gikan sa Ehipto. Usa kini sa tulo ka pista diin giobligar ang mga lalaki sa pag-adto sa Jerusalem aron saulogon kini.​—Lev 23:34; Esd 3:4.

• Pista sa Pagpahinungod.

  Tinuig nga adlaw sa paghandom sa paghinlo sa templo human kini hugawi ni Antiochus Epiphanes. Walo ka adlaw kini nga selebrasyon nga magsugod sa Kislev 25.​—Ju 10:22.

• Pista sa Pagpangani; Pista sa mga Semana.​—

  Tan-awa ang PENTEKOSTES.

• Pista sa Tinapay nga Walay Pangpatubo.

  Ang una sa tulo ka pangunang tinuig nga pista sa mga Israelinhon. Magsugod kini sa Nisan 15, ang adlaw human sa Paskuwa, ug magpadayon sulod sa pito ka adlaw. Tinapay nga walay pangpatubo lang ang kaonon, ingong paghandom sa Pagpanggula gikan sa Ehipto.​—Ex 23:15; Mar 14:1.

• Porneia.​—

  Tan-awa ang SEKSUWAL NGA IMORALIDAD.

• Portiko.

  Mahimong nagtumong sa (1) duha sa publikong mga bilding nga gitukod ni Solomon, (2) atubangang bahin sa templo ni Solomon, (3) pipila ka bahin sa mga agianan ug sa templo nga gipakita kang Ezequiel sa panan-awon, (4) inatopang mga agianan, ug (5) inatopang mga lugar nga may mga haligi.​—1Ha 7:6, 12; Eze 8:16; Ju 5:2.

• Portiko ni Solomon.

  Sa templo panahon ni Jesus, kini maoy inatopang agianan sa sidlakan sa gawas nga hawanan, nga gituohan sa daghan nga maoy nahibilin sa templo ni Solomon. Si Jesus milakaw didto panahon sa “tingtugnaw,” ug ang unang mga Kristohanon magtigom didto para sa pagsimba. (Ju 10:22, 23; Buh 5:12)​—Tan-awa ang Apendise B11.

• Praetorianong Guwardiya.

  Grupo sa Romanong mga sundalo nga bantay sa Romanong emperador. Kini nahimong gamhanang politikal nga puwersa sa pagsuportar o sa pagtangtang ug emperador.​—Flp 1:13.

• Prepekto.

  Opisyal nga mas ubos ug ranggo kay sa satrapa sa gobyerno sa Babilonya. Sa Bibliya, ang mga prepekto naay awtoridad sa maalamong mga tawo sa palasyo sa Babilonya. Ang mga prepekto gihisgotan sab panahon ni Haring Dario nga Medianhon.​—Dan 2:48; 6:7.

• Presensiya.

  Sa ubang konteksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini nagtumong sa presensiya ni Jesu-Kristo ingong hari, sukad sa iyang dili makitang pagkaentrono ingong Mesiyanikong Hari hangtod sa kataposang mga adlaw niini nga sistema sa mga butang. Ang presensiya sa Kristo wala magpasabot nga siya moanhi unya mohawa dayon; hinuon, kini maoy yugto sa panahon nga naay ilhanan.​—Mat 24:3.

• Prokonsul.

  Kinalabwang gobernador sa probinsiya ubos sa pagdumala sa Senado sa Roma. Duna siyay hudisyal ug militaryong gahom, ug bisag ginausisa sa Senado ang iyang kalihokan, siya ang kinadak-ag awtoridad sa probinsiya.​—Buh 13:7; 18:12.

• Propeta.

  Tawo nga gigamit sa Diyos sa pagpahibalo sa iyang mga katuyoan. Dili lang mga tagna ang iyang ginasulti, kondili mga pagtulon-an, sugo, ug paghukom ni Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Pug-anag bino.

  Sagad duha ka sudlanan nga hinimo sa limestone, nga ang usa mas habog kay sa usa, ug gikonektar pinaagig gamayng kanalkanal. Samtang ginapuga ang mga ubas sa mas habog nga sudlanan, ang duga moagos paingon sa mas ubos nga sudlanan. Kini nga termino gigamit sa simbolikong paagi maylabot sa paghukom sa Diyos.​—Isa 5:2; Pin 19:15.

• Purim.

  Tinuig nga pista nga ginasaulog sa ika-14 ug ika-15 sa Adar aron hinumdoman ang kaluwasan sa mga Hudiyo gikan sa pagkalaglag sa panahon ni Rayna Ester. Ang pu·rimʹ nga dili Hebreohanong pulong nagkahulogang “ripa.” Ang Pista sa Purim, o Pista sa mga Ripa, gibase sa pag-itsa ni Haman sa Pur (ang Ripa) sa pagpili kon unsang adlawa ipatuman ang iyang plano sa pagpuo sa mga Hudiyo.​—Est 3:7; 9:26.

• Puyopuyo.

  Panahon sa Bibliya, kini kasagarang nagtumong sa mga ulipon nga gihimong segundaryong asawa.​—Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Ha 11:3.

R

• Rahab.

  Ekspresyon nga simbolikong gigamit sa basahong Job, Salmo, ug Isaias (dili ang Rahab sa basahong Josue). Sa basahong Job, masabtan base sa konteksto nga nagtumong ni sa dakong linalang sa dagat; sa ubang konteksto kining dakong linalang gigamit ingong simbolo sa Ehipto.​—Job 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Rayna sa Langit.

  Titulo sa diyosa nga gisimba sa apostatang mga Israelinhon panahon ni Jeremias. Ang uban nag-ingon nga nagtumong ni kang Ishtar (Astarte), ang diyosa sa Babilonya. Ang ngalan sa iyang kaparehas sa Sumeria, nga mas nauna niya, maoy Inanna nga nagkahulogang “Rayna sa Langit.” Gawas nga gilangkit siya sa kalangitan, diyosa siya sa pagsanay. Si Astarte gitawag sab nga “Senyora sa Langit” sa usa ka Ehiptohanong sinulat.​—Jer 44:19.

• Ripa.

  Gagmayng bato o gagmayng piraso sa kahoy o bato nga gigamit sa paghimog mga desisyon. Ibutang kini sa mga pilo sa besti o sa usa ka sudlanan ug unya uyogon. Ang ripa nga mogawas o makuha mao ang mapili. Sagad himoon kini uban ang pag-ampo. Ang terminong “ripa” gigamit sa literal ug mahulagwayong paagi nga nagkahulogang “bahin” o “pahat.”​—Jos 14:2; Sal 16:5; Pr 16:33; Mat 27:35.

S

• Saduseo, mga.

  Iladong sekta sa Judaismo nga ang mga membro maoy dato nga prominenteng mga tawo ug mga saserdote nga dagkog awtoridad sa mga kalihokan sa templo. Supak sila sa daghang binaba nga tradisyon nga gisunod sa mga Pariseo ug sa uban pang gituohan sa mga Pariseo. Dili sila motuo sa pagkabanhaw o sa mga anghel. Gisupak nila si Jesus.​—Mat 16:1; Buh 23:8.

• Sagradong haligi.

  Nagbarog nga haligi nga sagad hinimo sa bato, ug dayag nga simbolo sa kinatawo sa lalaki nga nagrepresentar kang Baal o sa ubang bakak nga mga diyos.​—Ex 23:24.

• Sagradong pag-alagad.

  Ministeryo, o buluhaton, nga sagrado. Kini direktang nalangkit sa pagsimba sa usa ngadto sa Diyos.​—Rom 12:1; Pin 7:15.

• Sagradong poste.

  Ang Hebreohanong pulong (ʼashe·rahʹ) nagtumong sa (1) sagradong poste nga nagrepresentar kang Asera, Canaanhong diyosa sa pagsanay, o (2) imahen mismo sa diyosang si Asera. Kini nga mga poste nagbarog ug hinimo sa kahoy, o may bahin nga kahoy. Kini lagmit poste nga wala kuliti, o kaha punoan sa kahoy.​—Deu 16:21; Huk 6:26; 1Ha 15:13.

• Sagradong tinago.

  Usa ka bahin sa katuyoan sa Diyos nga naggikan sa Diyos, nga gitago hangtod sa iyang gitakdang panahon, ug ipadayag lang niya niadtong iyang gipili nga pahibaloon.​—Mar 4:11; Col 1:26.

• Sakong panapton.

  Gaspangong tela nga gigamit sa paghimog sako, o bag, parehas sa sudlanag lugas. Kini sagad hinablon nga lagom nga balhibo sa kanding ug maoy sul-obon kon magbangotan.​—Gen 37:34; Luc 10:13.

• Salmo.

  Awit sa pagdayeg sa Diyos. Kini gihimong awit ug gikanta sa mga magsisimba, apil diha sa publikong pagsimba kang Jehova nga Diyos sa iyang templo sa Jerusalem.​—Luc 20:42; Buh 13:33; San 5:13.

• Samaria.

  Ang kaulohang siyudad sa 10 ka tribong gingharian sa Israel sa amihanan sa mga 200 ka tuig, nga mao poy ngalan sa tibuok teritoryo niini. Ang siyudad naa sa bukid nga Samaria sab ang ngalan. Sa panahon ni Jesus, Samaria ang ngalan sa distrito nga naa taliwala sa Galilea sa amihanan ug Judea sa habagatan. Sagad sa iyang panaw, si Jesus dili mosangyaw niini nga rehiyon, pero usahay moagi siya dinhi ug makig-estorya sa mga residente. Gigamit ni Pedro ang ikaduhang simbolikong yawi sa Gingharian dihang ang mga Samarianhon nakadawat sa balaang espiritu. (1Ha 16:24; Ju 4:7; Buh 8:14)​—Tan-awa ang Apendise B10.

• Samarianhon, mga.

  Sa sinugdan, kini nagtumong sa mga Israelinhon sa 10 ka tribong gingharian sa amihanan, pero human mapildi sa mga Asiryanhon ang Samaria niadtong 740 B.C.E., kini naglakip na sa mga langyaw nga gidala sa mga Asiryanhon. Sa panahon ni Jesus, kini sagad nagtumong sa mga membro sa sekta nga naa duol sa karaang Sekem ug Samaria imbes maghatag ug ideya bahin sa rasa o politika. Ang mga membro niini nga sekta naay mga gituohan nga lahi kaayo sa mga pagtulon-an sa Judaismo.​—Ju 8:48.

• Sangtuwaryo.

  Nagtumong sa lugar nga gigahin para sa pagsimba, usa ka balaang dapit. Pero sagad nagtumong ni sa tabernakulo o sa templo sa Jerusalem. Gigamit sab ni nga termino para sa puy-anan sa Diyos didto sa langit.​—Ex 25:8, 9; 2Ha 10:25; 1Cr 28:10; Pin 11:19.

• Sanhedrin.

  Ang hataas nga korte sa mga Hudiyo sa Jerusalem. Sa panahon ni Jesus, kini dunay 71 ka membro, apil ang hataas nga saserdote ug ang kanhing mga hataas nga saserdote, mga membro sa pamilya sa hataas nga saserdote, mga ansiyano, mga pangulo sa tribo ug banay, ug mga eskriba.​—Mar 15:1; Buh 5:34; 23:1, 6.

• Sanla.

  Grabeng sakit sa panit. Sa Balaang Kasulatan, ang sanla dili limitado sa sakit nga nailhan karon niini nga ngalan, kay dili lang tawo ang mataptan niini kondili besti ug balay usab.​—Lev 14:54, 55; Luc 5:12.

• Saserdote.

  Tinudlong lalaki nga nagrepresentar sa Diyos ngadto sa katawhan nga iyang gialagaran, nga nagtudlo kanila bahin sa Diyos ug sa iyang mga balaod. Ang mga saserdote nagrepresentar sab sa katawhan atubangan sa Diyos, nga maoy motanyag ug mga halad ug mohangyo para sa katawhan. Sa wala pa ang Balaod ni Moises, ang ulo sa pamilya magsilbing saserdote para sa iyang pamilya. Sa Balaod ni Moises, ang mga lalaking membro sa pamilya ni Aaron sa tribo ni Levi maoy nag-alagad ingong mga saserdote. Ang ubang lalaking Levihanon maoy ilang katabang. Sa inagurasyon sa bag-ong pakigsaad, ang espirituwal nga Israel nahimong nasod sa mga saserdote, ug si Jesu-Kristo ang Hataas nga Saserdote.​—Ex 28:41; Heb 9:24; Pin 5:10.

• Satanas.

  Hebreohanong pulong nga nagkahulogang “Magsusupak.” Kon gamitag definite article sa orihinal nga mga pinulongan, kini nagtumong kang Satanas nga Yawa, ang pangunang Kaaway sa Diyos.​—Job 1:6; Mat 4:10; Pin 12:9.

• Satrapa.

  Representante sa hari, o gobernador sa probinsiya, sa imperyo sa Babilonya ug Persia. Ang satrapa itudlo sa hari ingong pangunang magmamando.​—Esd 8:36; Dan 6:1.

• Seah.

  Sukod (kon uga). Kon ibase sa bath (sukod kon likido), kini katumbas ug 7.33 litros. (2Ha 7:1)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Sebat.

  Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, kini ang ngalan sa ika-11 nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug ang ika-5 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Enero hangtod sa tungatunga sa Pebrero. (Zac 1:7)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Seksuwal nga imoralidad.

  Gikan sa Gregong pulong nga por·neiʹa, termino nga gigamit sa Kasulatan sa pagtumong sa espesipikong seksuwal nga mga buhat nga gidili sa Diyos. Apil niini ang pagpanapaw, prostitusyon, pagsekso tali sa mga dili minyo, homoseksuwal nga mga buhat, ug pagpakigsekso sa hayop. Kini simbolikong gigamit sa Pinadayag maylabot sa pampam nga gitawag ug “Bantogang Babilonya,” nga nagtumong sa relihiyon, tungod sa iyang pagpakig-alyansa sa mga magmamando niining kalibotana alang sa gahom ug materyal nga benepisyo. (Pin 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Buh 15:29; Gal 5:19)​—Tan-awa ang PAMPAM.

• Sekta.

  Grupo sa mga tawo nga nagsunod sa usa ka doktrina o lider ug nagtuman sa ilang kaugalingong mga pagtulon-an. Gigamit ni sa pagtumong sa duha ka iladong grupo sa Judaismo, ang mga Pariseo ug mga Saduseo. Ang mga dili Kristohanon nagtawag sab sa Kristiyanidad ingong “sekta” o “sekta sa mga Nasaretnon,” tingali kay naghunahuna sila nga mibulag kini sa Judaismo. Sa ulahi mitungha ang mga sekta diha sa Kristohanong kongregasyon; ang “sekta ni Nicolas” espesipikong gihisgotan sa Pinadayag.​—Buh 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Pin 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Teknikal nga termino para sa musika o pagresayt nga makita sa Salmo ug Habacuc. Lagmit nagpasabot ni sa paghunong kadiyot sa pagkanta o sa musika, o nianang duha, aron mamalandong o mapasiugda ang bag-o lang gilitok. Ang pulong nga gigamit sa Gregong Septuagint maoy di·aʹpsal·ma, nga nagkahulogang “interlude sa musika.”​—Sal 3:4; Hab 3:3.

• Selyo.

  Himan nga gigamit sa pagmarka (sagad sa yutang kulonon o sa wax) ingong pamatuod sa pagpanag-iya, pagkatinuod, o kasabotan. Ang karaang mga selyo hinimo sa gahing materyales (bato, garing, o kahoy) nga naay mga letra o disenyo nga gibali pagkulit. Ang selyo gigamit sa simbolikong paagi para niadtong gimarkahan ingong tinuod, o ingong marka sa pagpanag-iya, o ingong butang nga tinago.​—Ex 28:11; Neh 9:38; Pin 5:1; 9:4.

• Sepohan.

  Gamit sa pagpaantos ug sa pagsilot nga hinimo sa kahoy nga naay bangag diin isulod ang mga tiil sa biktima, ug usahay apil ang mga kamot ug liog.​—Jer 20:2; Buh 16:24.

• Serapin, mga.

  Espiritung mga linalang nga nagpuwesto palibot sa trono ni Jehova sa langit. Ang Hebreohanong pulong nga sera·phimʹ sa literal nagkahulogang “mga nagdilaab.”​—Isa 6:2, 6.

• Setro.

  Baton o baston nga kuptan sa magmamando ingong timaan sa harianong awtoridad.​—Gen 49:10; Heb 1:8.

• Sheminith.

  Termino sa musika nga sa literal nagkahulogang “ang ikawalo” nga lagmit nagtumong sa ubos nga tono. Sa mga instrumento, lagmit mao kini ang baho. Sa mga kanta, kini lagmit nagtumong sa musika nga ubos ug tono ug gikanta sa ubos pod nga tono.​—1Cr 15:21; Sal 6:Superskripsiyon; 12:Superskripsiyon.

• Sheol.

  Hebreohanong pulong nga katumbas sa Gregong pulong nga “Hades.” Kini gihubad nga “Lubnganan” (dakong letra), aron ipakita nga kini nagtumong sa katibuk-ang lubnganan sa katawhan, imbes sa indibiduwal nga lubnganan.​—Gen 37:35; Sal 16:10; Buh 2:31 (mga footnote).

• Siklo.

  Pangunang pangsukod sa timbang ug sa kantidad sa kuwarta sa mga Hudiyo. Katumbas ni sa 11.4 gramos. Ang ekspresyong “siklo sa balaang dapit” lagmit gigamit sa pagpasiugda nga kinahanglang ensakto ang timbang o parehas kinig gibug-aton sa opisyal nga pangtimbang nga naa sa tabernakulo. Tingali naay siklo sa hari (lahi sa ordinaryong siklo) o opisyal nga pangtimbang nga naa sa palasyo sa hari.​—Ex 30:13.

• Sinagoga.

  Nagkahulogang “pagtigom; katigoman,” pero sa kadaghanang teksto kini nagtumong sa bilding o dapit diin magtigom ang mga Hudiyo aron magbasa sa Balaang Kasulatan, maminaw sa pagtudlo, magwali, ug mag-ampo. Sa panahon ni Jesus, naay usa ka sinagoga sa matag dakong siyudad sa Israel, ug kapin sa usa sa mas dagkong siyudad.​—Luc 4:16; Buh 13:14, 15.

• Sirtis.

  Duha ka mabaw nga dagkong gulpo sa baybayon sa modernong Tunisia ug Libya, North Africa, nga gikahadlokan sa mga marinero kaniadto tungod sa mga bungdo nga balas nga pirmeng mabalhinbalhin tungod sa sulog. (Buh 27:17)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Sistema sa mga butang, mga.

  Hubad sa Gregong pulong nga ai·onʹ kon magtumong sa presenteng kahimtang o hitabo nga magpaila sa usa ka yugto sa panahon. Ang Bibliya naghisgot sa “presenteng sistema sa mga butang,” nga nagtumong sa komon nga mga kahimtang sa kalibotan ug sa paagi sa pagkinabuhi sa kalibotan. (2Ti 4:10) Pinaagi sa pakigsaad sa Balaod, gipaila sa Diyos ang usa ka sistema sa mga butang nga lagmit gitawag sa uban ug yugto sa mga Israelinhon o Hudiyo. Pinaagi sa iyang halad lukat, si Jesu-Kristo gigamit sa Diyos aron ipaila ang laing sistema sa mga butang, nga pangunang nalangkit ang kongregasyon sa dinihogang mga Kristohanon. Kini ang timaan nga nagsugod ang usa ka bag-ong yugto, diin nahitabo ang mga butang nga gisimbolohan sa pakigsaad sa Balaod. Kon plural, kini nga ekspresyon nagtumong sa lainlaing sistema sa mga butang, o komon nga mga kahimtang, nga naglungtad o molungtad pa lang.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Co 10:11.

• Sivan.

  Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, kini ang ngalan sa ikatulong bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug ang ikasiyam nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Mayo hangtod sa tungatunga sa Hunyo. (Est 8:9)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Siyudad nga dangpanan.

  Siyudad sa mga Levihanon diin ang tawong nakapatay nga wala tuyoa modangop gikan sa tigpanimalos sa dugo. Unom kini ka siyudad nga nahimutang sa lainlaing bahin sa Yutang Saad, ug gipili kini ni Moises ug sa ulahi ni Josue ubos sa paggiya ni Jehova. Pag-abot sa siyudad nga dangpanan, ang usa nga modangop mosulti sa iyang kaso ngadto sa mga ansiyano diha sa ganghaan sa siyudad ug siya dawaton. Aron dili kini mapahimuslan sa tinuyong nakapatay, ang usa nga modangop husayon sa siyudad diin nahitabo ang pagpatay aron mapamatud-an ang iyang pagkainosente. Kon mapamatud-ang inosente, ibalik siya sa siyudad nga dangpanan, diin siya kinahanglang mopuyo didto sa tibuok niyang kinabuhi o hangtod mamatay ang hataas nga saserdote.​—Num 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Siyudad ni David.

  Kini ang gingalan sa siyudad sa Jebus human kini masakop ni David ug matukod didto ang iyang palasyo. Gitawag usab kinig Zion. Kini ang habagatan-sidlakang bahin ug ang labing karaang bahin sa Jerusalem.​—2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5.

• Sungay.

  Mga sungay sa hayop, nga gigamit ingong imnanan, sudlanag lana, sudlanag tinta ug kosmetiko, ug ingong instrumento sa musika o sa paghatag ug pasidaan. (1Sa 16:1, 13; 1Ha 1:39; Eze 9:2) Sagad, ang “sungay” mahulagwayong gigamit alang sa kusog, pagpangdaog, ug kadaogan.​—Deu 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19.

• Sungay sa halaran.

  Samag sungay nga nagtuybo pagawas gikan sa upat ka kanto sa pipila ka halaran. (Lev 8:15; 1Ha 2:28)​—Tan-awa ang Apendise B5 ug B8.

• Superskripsiyon.

  Mga pulong ibabaw sa usa ka salmo nga magpaila kon kinsa ang magsusulat, mohatag ug impormasyon bahin sa salmo, mohatag ug instruksiyon bahin sa musika, o magpaila kon unsay gamit o katuyoan sa salmo.​—Tan-awa ang mga superskripsiyon sa Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

T

• Taas nga dapit.

  Dapit sa pagsimba nga sagad anaa sa ibabaw sa bungtod, bukid, o hinimo sa tawo nga plataporma. Bisag ang tag-as nga dapit usahay gamiton sa pagsimba sa Diyos, sagad kining nalangkit sa pagsimba sa bakak nga mga diyos.​—Num 33:52; 1Ha 3:2; Jer 19:5.

• Tabernakulo.

  Mabalhinbalhin nga tolda sa pagsimba nga gigamit sa Israel human makagawas sa Ehipto. Dinhi gibutang ang kaban sa pakigsaad ni Jehova, nga nagrepresentar sa iyang presensiya, ug nagsilbing dapit sa paghalad ug pagsimba. Usahay tawgon nig “ang tolda nga tagboanan.” Hinimo ni sa kahoyng mga bayanan nga gitabonag mga panaptong lino nga gibordahag mga kerubin. Gibahin ni sa duha ka lawak, ang una gitawag ug Balaan, ug ang ikaduha, Labing Balaan. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Tabon sa dughan.

  Bulsabulsa nga gidekorasyonan ug mga alahas nga ibutang diha sa dughan sa hataas nga saserdote sa Israel dihang siya mosulod sa Balaan. Gitawag kini nga “tabon sa dughan sa paghukom” kay gibutang diha niini ang Urim ug Tumim, nga gigamit sa pagpadayag sa mga paghukom ni Jehova. (Ex 28:15-30)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Tabon sa pagpasig-uli.

  Tabon sa kaban sa pakigsaad, diin sa atubangan niini iwisik sa hataas nga saserdote ang dugo sa mga halad sa sala sa Adlaw sa Pagtabon sa Sala. Ang Hebreohanong termino naggikan sa pulong nga nagkahulogang “tabonan (ang sala)” o tingali “papason (ang sala).” Kini purong bulawan ug naay duha ka kerubin, usa sa isigkatumoy. Usahay tawgon ra nig “tabon.” (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Tagna.

  Mensahe gikan sa Diyos, kini man pagpadayag sa iyang kabubut-on o pagpahayag niini. Ang tagna mahimong magtumong sa pagtulon-an sa Diyos bahin sa moral, pagpahibalo sa iyang sugo o paghukom, o pagpahayag sa mga butang nga moabot.​—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Tahop.

  Mga tipaka nga mabulag sa unod sa lugas panahon sa paggiok ug pagpalid. Ang tahop gigamit ingong simbolo sa butang nga walay pulos ug dili tilinguhaon.​—Sal 1:4; Mat 3:12.

• Talanton.

  Ang kinadak-ang pangsukod sa timbang ug sa kantidad sa kuwarta sa mga Hudiyo. Motimbang nig 34.2 kilos. Ang Gregong talanton mas gamay, nga motimbang ug mga 20.4 kilos. (1Cr 22:14; Mat 18:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Tamuz.

  (1) Ngalan sa diyos nga gihilakan sa apostatang Hebreohanong mga babaye sa Jerusalem. Gikaingon nga si Tamuz maoy hari nga gihimong diyos human mamatay. Sa Sumerianhon nga sinulat, si Tamuz gitawag ug Dumuzi ug maoy bana o hinigugma sa diyosa sa pagsanay nga si Inanna (Ishtar, sa Babilonya). (Eze 8:14) (2) Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, kini ang ngalan sa ika-4 nga lunar nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug ang ika-10 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Hunyo hangtod sa tungatunga sa Hulyo.​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Tangbo.

  Termino para sa daghang tanom nga motubo sa tubigong lugar. Sagad, ang gitumong mao ang Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Pin 11:1)​—Tan-awa ang PANGSUKOD NGA TANGBO.

• Tarsis, mga barko sa.

  Sa sinugdan, kini ang tawag sa mga barko nga mobiyahe paingon sa karaang Tarsis (karon Spain). Sa ulahi, kini nagtumong sa dagkong barko nga kayang mobiyaheg layo. Si Solomon ug Jehosapat naggamit niini para sa negosyo.​—1Ha 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kini maoy ubos nga kahimtang nga samag prisohan diin gitambog ang masinupakong mga anghel sa panahon ni Noe. Sa 2 Pedro 2:4, ang paggamit sa verb nga tar·ta·roʹo (“pagtambog sa Tartaro”) wala magpasabot nga ang “mga anghel nga nakasala” gitambog sa paganong mitolohiya nga Tartaro (prisohan ilalom sa yuta ug dapit sa kangitngit para sa mas ubos nga mga diyos). Hinuon, kini nagpasabot nga sila gipaubos sa Diyos gikan sa ilang dapit ug mga pribilehiyo sa langit ug gibutang sa kahimtang nga grabeng kangitngit sa hunahuna maylabot sa hayag nga mga katuyoan sa Diyos. Ang kangitngit magpaila sab sa ilang dangatan, nga sumala sa Balaang Kasulatan mao ang kalaglagan hangtod sa hangtod uban sa ilang magmamando, si Satanas nga Yawa. Busa, ang Tartaro nagpasabot sa kinaubsang kahimtang nga gibutangan niadtong mga rebelyosong anghel. Lahi ni sa “kahiladman” nga gihisgotan sa Pinadayag 20:1-3.

• Tawo nga makakitag panan-awon.

  Siya gihatagan sa Diyos ug katakos nga makasabot sa Iyang kabubut-on, kansang mga mata gibuksan aron makakita o makasabot sa mga butang nga dili dayag sa daghang tawo. Ang Hebreohanong pulong naggikan sa root word nga nagkahulogang “pagkakita,” nga mahimong literal o simbolikal. Siya ang konsultahon sa uban para sa maalamong tambag kon naay mga problema.​—1Sa 9:9.

• Tawong gawasnon; Tawong gipagawas.

  Panahon sa pagmando sa Roma, ang “tawong gawasnon” maoy gawasnon sukad sa pagkatawo, nga naghupot ug bug-os nga katungod sa pagkalungsoranon. Sa kasukwahi, ang “tawong gipagawas” mao kadtong gipagawas gikan sa pagkaulipon. Ang pormal nga kagawasan magtugot sa tawong gipagawas nga mahimong lungsoranon sa Roma, apan dili siya makabaton ug katungdanan sa politika. Ang dili pormal nga kagawasan magpagawas sa indibiduwal gikan sa pagkaulipon, apan dili kini maghatag kaniyag bug-os nga katungod sa pagkalungsoranon.​—1Co 7:22.

• Tebet.

  Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, kini ang ngalan sa ika-10 nga bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug ang ika-4 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Disyembre hangtod sa tungatunga sa Enero. Sagad, tawgon lang nig “ika-10 nga bulan.” (Est 2:16)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Templo.

  Permanenteng bilding sa Jerusalem nga gipuli sa mabalhinbalhing tabernakulo ingong sentro sa pagsimba sa mga Israelinhon. Ang unang templo gitukod ni Solomon ug gilumpag sa mga Babilonyanhon. Ang ikaduha gitukod ni Zorobabel human makabalik gikan sa pagkabihag sa Babilonya ug sa ulahi gitukod pag-usab ni Herodes nga Bantogan. Sa Bibliya ang templo sagad gitawag, “ang balay ni Jehova.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mat 24:1)​—Tan-awa ang Apendise B8 ug B11.

• Terapim.

  Mga diyos o mga idolo sa panimalay, nga usahay konsultahon para sa mga tilimad-on. (Eze 21:21) Ang uban morag tawo ang porma ug gidak-on, pero ang uban mas gagmay. (Gen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Base sa mga nadiskobrehan sa mga arkeologo sa Mesopotamia, ang pagbaton ug terapim nga mga imahen konektado sa kon kinsay makadawat sa panulondon sa pamilya. (Tingali mao niy rason kon nganong gikuha ni Raquel ang terapim sa iyang amahan.) Lagmit dili ingon niana ang kahimtang sa Israel, bisan tuod naay naggamit ug mga terapim sa bakak nga pagsimba panahon sa mga maghuhukom ug sa mga hari, ug apil ni sa mga giwagtang sa matinumanong haring si Josias.​—Huk 17:5; 2Ha 23:24; Os 3:4.

• Tigbantay.

  Moguwardiya batok sa posibleng kadaot nga mahitabo sa mga tawo o propidad, sagad panahon sa kagabhion, ug mopasidaan kon naay kapeligrohan. Ang mga tigbantay sagad mopuwesto sa mga paril ug sa mga torre sa siyudad aron maniid sa mga nagpaingon sa siyudad sa dili pa kini makaduol. Sa mga sundalo, ang tigbantay sagad gitawag ug guwardiya. Ang mga propeta maoy simbolikong mga tigbantay sa nasod sa Israel, nga nagpasidaan sa nagsingabot nga kalaglagan.​—2Ha 9:20; Eze 3:17.

• Tigdumala.

  Lalaki nga ang pangunang responsibilidad mao ang pagbantay ug pag-atiman sa kongregasyon. Ang pangunang ideya sa Gregong terminong e·piʹsko·pos maoy pagdumala aron sa pagpanalipod. Ang mga terminong “tigdumala” ug “ansiyano” (pre·sbyʹte·ros) nagtumong sa samang katungdanan diha sa Kristohanong kongregasyon, diin ang “ansiyano” nagpaila sa hamtong nga mga hiyas sa usa nga gitudlo, ug ang “tigdumala” nagpasiugda sa mga responsibilidad niini nga katungdanan.​—Buh 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Tigpaluyo ni Herodes, mga.​—

  Tan-awa ang HERODES; MGA TIGPALUYO NI.

• Tigpataliwala.

  Usa nga mopataliwala sa duha ka partido aron mahiusa sila. Sa Balaang Kasulatan, si Moises ang tigpataliwala sa pakigsaad sa Balaod ug si Jesus sa bag-ong pakigsaad.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Tisri.​—

  Tan-awa ang ETANIM ug Apendise B15.

• Tolda nga tagboanan.

  Nagtumong sa tolda ni Moises ug sa balaang tabernakulo nga sa orihinal gitukod sa kamingawan.​—Ex 33:7; 39:32.

• Tributo.

  Ang ibayad sa usa ka Estado o magmamando ngadto sa laing magmamando ingong pagpasakop aron mamentinar ang pakigdait o makabatog proteksiyon. (2Ha 3:4, footnote; 18:14-16; 2Cr 17:11, footnote) Gigamit sab ni nga pulong para sa buhis sa matag indibiduwal.​—Neh 5:4; Rom 13:7 (mga footnote).

• Trompeta.

  Instrumento nga huypon nga hinimo sa metal para sa pagsignal ug para sa musika. Sa Numeros 10:2, si Jehova naghatag ug mga instruksiyon sa paghimog duha ka platang trompeta nga maghatag ug espesipikong signal sa pagtawag sa katawhan, pagbiya sa kampo, o pagdeklarar ug gubat. Lagmit tul-id kini nga mga trompeta, lahi sa bawog nga mga budyong nga hinimo sa sungay sa hayop. Apil sa mga instrumento sa templo ang mga trompeta nga wala isulti kon hinimo sa unsa. Sa simbolikong paagi, sagad ang mga trompeta patingogon dihang ipahayag ang mga paghukom ni Jehova o ubang importanteng hitabo nga gikan sa Diyos.​—2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Pin 8:7–11:15.

• Tuig sa Pagsadya.

  Kada 50 ka tuig kini, nga ang pag-ihap nagsugod dihang ang Israel misulod sa Yutang Saad. Ang yuta papahulayon panahon sa Tuig sa Pagsadya, ug ang Hebreohanong mga ulipon ipahigawas. Ang napanunod nga mga yuta nga gibaligya ibalik. Ang Tuig sa Pagsadya maoy, sa diwa, tibuok tuig nga pista, tuig sa kagawasan nga nagpasig-uli sa nasod ngadto sa kahimtang dihang giestablisar kini sa Diyos sa sinugdan.​—Lev 25:10.

• Tunglo.

  Paghulga o pagpanghimaraot sa usa ka tawo o butang. Lahi kini sa pasipala o grabeng kasuko. Kini sagad maoy pormal nga pahayag o prediksiyon sa kadaot, ug kon naggikan sa Diyos o sa awtorisadong tawo, kini may matagnaong kahulogan ug puwersa.​—Gen 12:3; Num 22:12; Gal 3:10.

• Turban.

  Panapton nga ipurong. Ang hataas nga saserdote magsul-ob ug turban nga hinimo sa maayong klase nga lino, nga naay bulawang plaka nga gihigot sa atubangan niini gamit ang asul nga higot. Ang hari magsul-ob ug turban ayha magkorona. Si Job naggamit niini nga ekspresyon sa simbolikong paagi dihang gipakasama niya sa turban ang iyang hustisya.​—Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Uloulo.

  Dekorasyon sa ibabaw sa usa ka haligi. Atubangan sa templo ni Solomon, dihay nagbarog nga duha ka haligi, ang Jakin ug Boaz. Sa ibabaw niini may dagkong uloulo. (1Ha 7:16)​—Tan-awa ang Apendise B8.

• Unang bunga, mga.

  Kinaunhang mga bunga sa ting-ani; ang mga unang bunga o produkto sa bisan unsang butang. Giobligar ni Jehova ang nasod sa Israel nga itanyag ang mga unang bunga ngadto kaniya, tawo man kini, hayop, o mga bunga sa yuta. Ingong nasod, ang mga Israelinhon nagtanyag ug mga unang bunga ngadto sa Diyos panahon sa Pista sa Tinapay nga Walay Pangpatubo ug sa Pentekostes. Ang terminong “unang bunga” mahulagwayong gigamit usab sa pagtumong sa Kristo ug ang “mga unang bunga” ngadto sa iyang dinihogang mga sumusunod.​—1Co 15:23; Num 15:21; Pr 3:9; Pin 14:4.

• Urim ug Tumim.

  Kini gigamit sa hataas nga saserdote sa paagi nga parehas sa pagripa aron mahibaloan ang kabubut-on sa Diyos maylabot sa mga pangutana nga naglangkit sa tibuok nasod nga nagkinahanglag tubag gikan kang Jehova. Ang Urim ug Tumim isulod sa tabon sa dughan sa hataas nga saserdote dihang mosulod siya sa tabernakulo. Lagmit nahunong ang paggamit niini dihang gilaglag sa mga Babilonyanhon ang Jerusalem.​—Ex 28:30; Neh 7:65.

• Usa nga daotan.

  Pagtawag kang Satanas nga Yawa, nga misupak sa Diyos ug sa iyang matarong nga mga sukdanan.​—Mat 6:13; 1Ju 5:19.

W

• Walay kaulaw nga paggawi.

  Gikan sa Grego nga a·selʹgei·a, usa ka prase nga nagtumong sa mga buhat nga seryosong naglapas sa mga balaod sa Diyos ug nagpakitag walay kaulaw o mapangahason ug matamayong tinamdan; kini nagpakitag kawalay-pagtahod o pagtamay pa gani sa awtoridad, mga balaod, ug mga sukdanan. Kini wala magtumong sa ginagmayng sayop.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Walay pangpatubo.

  Nagtumong sa tinapay nga walay lebadura.​—Deu 16:3; Mar 14:12; 1Co 5:8.

• Walog.

  Ang Hebreohanong pulong mahimong nagtumong sa salog sa sapa nga sagad uga, gawas kon ting-ulan; kini mahimong nagtumong sab sa sapa mismo. Ang ubang sapa dili mahubsan sa tibuok tuig kay ang tubig niini naggikan sa mga tubod.​—Gen 26:19; Deu 8:7; 1Ha 18:5; Job 6:15.

Y

• Yawa.

  Ang tawag kang Satanas sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga nagkahulogang “Tigbutangbutang.” Si Satanas ginganlag Yawa kay siya ang panguna ug kinalabwang tigbutangbutang ug ang bakak nga tigsumbong batok kang Jehova, sa Iyang pulong, ug sa Iyang balaang ngalan.​—Mat 4:1; Ju 8:44; Pin 12:9.

• Yugo.

  Piraso sa kahoy nga ibutang sa abaga sa tawo nga ang isigkatumoy niini bitayag karga, o kaha piraso sa kahoy nga ibutang sa liog sa duha ka hayop (sagad baka) aron guyoron ang himan sa pagpanguma o ang kareton. Kay ang mga ulipon pirmeng mogamit ug yugo sa pagdalag bug-at nga mga karga, ang yugo sagad gamiton ingong simbolo sa pagkaulipon o pagkahimong sakop sa laing tawo, apil ang pagdaogdaog ug pag-antos. Ang pagtangtang o pagbali sa yugo nagpasabot ug kagawasan sa pagkaulipon, pagdaogdaog, ug pagpahimulos.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

Z

• Zeus.

  Kinalabwang diyos sa mga Grego nga daghag diyos. Sa Listra, si Bernabe naalaang si Zeus. Ang karaang mga sinulat nga nakit-an duol sa Listra naghisgot sa “mga saserdote ni Zeus” ug kang “Zeus ang diyos-adlaw.” Ang dulong sa barko, nga gisakyan ni Pablo gikan sa isla sa Malta, naay imahen sa “Mga Anak nga Lalaki ni Zeus,” ang kaluhang si Castor ug Pollux.​—Buh 14:12; 28:11.

• Zion; Bukid sa Zion.

  Ngalan sa pinarilang siyudad sa mga Jebusihanon, ang Jebus, nga naa sa habagatan-sidlakang bungtod sa Jerusalem. Human kini mailog ni David, nagtukod siyag palasyo didto, ug gitawag kinig “ang Siyudad ni David.” (2Sa 5:​7, 9) Ang Zion nahimong bukid nga balaan kaayo kang Jehova dihang gibalhin ni David ang Kaban didto. Sa ulahi, kini naglakip na sa nahimutangan sa templo sa Bukid sa Moria, ug usahay sa tibuok siyudad sa Jerusalem. Sagad gigamit kini sa simbolikong paagi sa Kristohanon Gregong Kasulatan.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Pin 14:1.

• Ziv.

  Orihinal nga ngalan sa ikaduhang bulan sa sagradong kalendaryo sa mga Hudiyo ug sa ikawalong bulan sa sekular nga kalendaryo. Magsugod ni sa tungatunga sa Abril hangtod sa tungatunga sa Mayo. Gitawag nig Iyyar sa Hudiyohanong Talmud ug sa uban pang mga sinulat nga pinetsahan human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya. (1Ha 6:37)​—Tan-awa ang Apendise B15.