Mareferensiya Ya Xibukwana Xa Mintlhanganu Ya Mahanyelo Ni Ntirho
5 KU YA KA 11 KA JULHO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 11-12
“Yehovha A Lava Swaku Hi Mu Gandzelisa Ku Yini?”
Perspicaz vol. 1 paj. 93 par. 4
Wutomi
Ku Tirhela Yehovha Hi Wutomi La Wena Hinkwalu. Rito leli nge “wutomi” li vula munhu. Hi mhaka leyo, hi lava ku rhandza Xikwembu hi tlhela hi xi tirhela hi ‘mbilu ya hina hinkwayu ni wutomi la hina hinkwalu.’ (Dt 4:29; 11:13, 18) Deteronoma 6:5 yi li: “U fanele u rhandza Yehovha Xikwembu xa wena hi mbilu ya wena hinkwayu ni hi wutomi la wena hinkwalu ni hi matimba ya wena lamakulu hinkwawu.” (Mr 12:30; Lk 10:27) Se xivutiso hi lexi, hi mhaka muni a marito laman’wana ma li xikan’we ni rito leli nge ‘wutomi’ na ku ve a rito leli la ma tlhamusela marito wolawo? Leswaku hi twisisa mhaka leyi a hi pimiseni hi leswi: A hi nge ku ni munhu lweyi a tixavisaka swaku a ya va xitirhi. Kambe munhu yelweyo a nga mu tirheli hi mbilu hinkwayu patrão wa yena ni hi matimba ya yena hinkwawu funtshi a nga yentxi nchumu swaku a mu tsakisa. (Ef 6:5; Ko 3:22.) Hi mhaka leyo, ku va marito laman’wana ma va xikan’we ni rito leli nge ‘wutomi’ ma hi khumbukisa ndlela leyi hi faneleke hi mu tirhela ha yona Yehovha lweyi a nga Xikwembu xa hina ni N’wana wa yena Yesu Kreste lweyi a nga hi fela. Se ‘ku tirhela Xikwembu hi wutomi la hina hinkwalu’ swi patsa ku xi tirhela hi mbilu, ntamu, ni mimpimiso ya hina hinkwayu. — Mt 5:28-30; Lk 21:34-36; Ef 6:6-9; Flp 3:19; Ko 3:23, 24.
Perspicaz vol. 1 paj. 84 par. 3
Altari
Vayisrayele va byeliwe leswaku va diliza ma altari hinkwawu ni timhandzi ta ku kwetsima ta swikwembu swa mavunhwa. (Eks 34:13; Dt 7:5, 6; 12:1-3) A va nga fanelanga va yentxa leswi Vakanana a va swi yentxa, ku nga ku hisa vana va vona ka ndzilu. (Dt 12:30, 31; 16:21) Handle ka ku va Vayisrayele va va ni ma altari ya manyingi a va fanele va va ni altari lin’we ntsena, leli a va ta li tirhisela ku gandzela Xikwembu xin’we xa ntiyiso naswona a li fanele li va ka ndhawu leyi Yehovha a nga yi langa. (Dt 12:2-6, 13, 14, 27; leswi a swi hambanile ni leswi a swi yentxeka aBabilona, lani xikwembu xa wansati Istar a va xi yentxele 180 wa ma altari.) Ku sunguleni, Vayisrayele va byeliwe leswaku va yaka altari la maribye loko se va hundze nambu wa Jordani (Dt 27:4-8), naswona altari la kona li yakiwe hi Yoxuwa aEbali. (Yx 8:30-32) Loko se a tiko leli tshembisiweke li yaviwile, lixaka la Rubeni ni lixaka la Gadi, ni hafu ya lixaka la Manase va yake altari a kusuhi ni Jordani. Leswo swi yentxe swaku Vayisrayele van’wana va va kwatela hikusa a va pimisa leswaku a altari leli a va li yentxile a li li la xikwembu xa mavunhwa, kambe hi wugamu va tsumbule leswaku a va li yentxele Yehovha Xikwembu xa ntiyiso leswaku va kombisa ku tshembeka ka vona. — Yx 22:10-34.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 2 paj. 208
Nhava Ya Gerizimu
Hi ku ya hi minawu leyi va nga nyikiwa hi Moxe, tinxaka ta Israyele a ti fanele ti kumana ka Tinhava ta Gerizimu na Ebali, lani a va ta kongomisiwa hi Yoxuwa loko se va hlule tiko la Ayi. Ka tiko lolelo Vayisrayele va byeliwe minkateko leyi Yehovha a a ta va nyika loko a vo mu yingisa ni leswi a swi ta humelela loko va nga mu yingisi. Lixaka la Simiyoni, la Levhi, la Yuda, la Isakara, la Yosefa ni la Benjamini a va nyime mahlweni ka Nhava ya Gerizimu. Naswona Valevhi ni arka la xipfumelelwanu a va nyime tlhelweni ka Nhava, kasi tinxaka tin’wana ta 6 a ti nyime mahlweni ka Nhava ya Ebali. (Dt 11:29, 30; 27:11-13; Yx 8:28-35) Swi tikomba ingaku tinxaka leti a ti nyime mahlweni ka Nhava ya Gerizimu ti hlamulile loko ku vuliwa minkateko leyi a yi ta kumiwa loko va yingisa, kasi tinxaka tin’wana leti a ti li ka Nhava ya Ebali na tona ti hlamulile loko ku vuliwa swilo swa ku biha leswi a swi ta humelela hi ku kala ku yingisa. Hambileswi a ku vuliwe leswaku minkateko a yi fanele yi lerhiwa mahlweni ka Nhava ya Gerizimu hi leswi a yi sasekile yi tlhela yi nona, ku hambana ni Nhava ya Ebali leyi a yi tale hi maribye yi tlhela yi nga nonanga, kambe Bibele a yi nyikeli ntlhamuselo ka mhaka leyi. A Nawu wu lerhiwe hi rito la ku twala mahlweni ka “Vayisrayele hinkwavu, ku patsa ni vavasati, vatsongwana, ni vanhu va matiko man’wana lava a va tshama na vona”. (Yx 8:35) Swi kotekile leswaku xitshungu hinkwaxu lexi a xi li ka Tinhava xi twa leswi nga vuliwa. Hikusa swi nga yentxeka a ndhawu leyi a va li ka yona a yi yentxa swaku marito ma twala kahle loko ma vuliwa. — Vona EBAL, MONTE.
12 KU YA KA 18 KA JULHO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 13-15
“A Nawu Wu Swi Kombisise Ku Yini Leswaku Yehovha A Ni Mhaka Ni Swisiwana?”
Perspicaz vol. 1 paj. 732 par. 7
Wukhume
Swi tikomba ingaku a ku ni xiphemu xin’wana xa wukhume lexi a xi vekiwa lembe ni lembe leswaku xi tirhiseliwa swilo swin’wana. Hambileswi wukhume leli a li nga wu seketeli hi ku kongoma a ntirho wa wuprista wa Valevhi, kambe Valevhi a va vuyeliwa hi lona. Hi ntolovelo a wukhume leli, a li tirhisiwa hi Vayisrayele loko va yentxa minkhuvu. Vanhu lava a va tshama kule ni Jerusalema lava a swi va karhatela ku yisa swa wukhume hi mhaka ya mpfhuka a va nyikela hi male leyi a yi tirhiseliwa ku hlayisa mindjangu leyi a yi ya ka makongresu ya ndhawu yoleyo. (Dt 12:4-7, 11, 17, 18; 14:22-27) Ku heleni ka 3 wa malembe ni ka 6 wa malembe na ku nge se tlhanganisiwa 7 wa malembe ya Sabadu, a wukhume leli handle ka ku tirhiseliwa ma asembleya ya Vayisrayele, a li nyikiwa Valevhi, vanhu va matiko man’wana, lava nga feliwa hi vanuna va vona, ni vana lava nga feliwa hi vapsali lava a va tshama ka ndhawu liyani. — Dt 14:28, 29; 26:12.
Perspicaz vol. 3 paj. 476
Lembe La Sabadu
Lembe la Sabadu a li vitaniwa swaku i “lembe la ku humula”. (Dt 15:9; 31:10) Hi lembe leli Vayisrayele a va nga byali nchumu leswaku misava yi humula. (Eks 23:11) Naswona hi nkama wolowo a ku nga hakeliwi swikweneti. Lembe lolelo a ku li lembe la ku humula loku ku taka hi ka Yehovha. Vanhu van’wana va li vona hi ndlela ya ku hambana lembe leli. Va vula swaku swikweneti a swi ta gama swi hakeliwa hi nkama wun’wana, kambe lweyi a devhiwaka a a nga fanelanga a londza male ka Muheberu hikusa leswi a ku nga rimiwi hi lembe lolelo a a nga ta hola, kambe loko a devhiwa hi munhu wa tiko lin’wana a a ta mu londza. (Dt 15:1-3) Van’wana va vula swaku swikweneti leswi a swi yentxiwa hi swisiwana a swi nga ta hakeliwa, kambe leswi a swi fambelana ni manegosiyu a swi fanele swi hakeliwa. Va vula swaku khale Hillel a humese nawu wa ku munhu lweyi a devhiwaka a a fanele a ya tribunali a ya tsala papela la ku tiyisekisa leswaku wa pfumela swaku lweyi a mu devhaka a nga ha ta mu hakela. — The Pentateuch and Haftorahs (Buku la Pentateuco ni Haftorás), li nga yentxiwa hi J. Hertz, Londres, 1972, pp. 811, 812.
Perspicaz vol. 1 paj. 836 par. 6
Xikarawa
Minawu leyi a yi kongomisa swikarawa ni vinyi va swona. Hi nkama wa Vayisrayele, xikarawa xa Muheberu a xi hambanile ni xikarawa xa tiko lin’wana. Xikarawa lexi a xi ta hi ka tiko lin’wana a xi tama xi lumba n’winyi wa xona naswona n’winyi wa xona a swi koteka swaku a xi nyikela ka n’wana wa yena (Lv 25:44-46), xikarawa xa Muheberu a xi chunsiwa hi lembe la wu 7 kumbe hi lembe la Jubilewu naswona xikarawa xa Muheberu a xi fanele xi khomiwa ku fana ni mutirhi lweyi a nga tholiwa. (Eks 21:2; Lv 25:10; Dt 15:12) Muheberu lweyi a a ti xavisa swaku a va xikarawa ka munhu wa tiko lin’wana, a swi koteka swaku a chunsiwa hi nkama wun’wana ni wun’wana, loko yena a swi lava kumbe hi munhu mun’wana lweyi a a ni mfanelo ya ku mu chunsa. Leswi a swi ta humesiwa swaku a chunsiwa a swi ta ya hi swaku ku chota malembe mangani leswaku ku fika a lembe la Jubilewu kumbe lembe la Sabadu. (Lv 25:47-52; Dt 15:12) Loko n’winyi wa xikarawa xa Muheberu a xi chunsa a a fanele a xi nyika swilo leswi a swi ta xi pfuna ku sungula a wutomi la nyuwani tanihi munhu lweyi a chunsiweke. (Dt 15:13-15) Loko ku li swaku munhu a ve ni nsati na nga a se va xikarawa, ni nsati wa yena a a fanele a chunsiwa. Kambe loko ku li swaku nsati lweyi xikarawa xi nga na yena va xi nyike hi n’winyi wa xona, (swi tikomba a ku li nsati wa tiko lin’wana lweyi a a nga na mfanelo ya ku chunsiwa hi lembe la wu 7), nsati wa xikarawa ni vana va yena a va ta tama va lumba n’winyi wa xikarawa. Loko swilo swi tshamise xileswo, a xikarawa a xi ta langa swaku xi lava ku chunsiwa kumbe xi ta tama xi tirhela n’winyi wa xona na xi ni nsati ni vana va xona. Xikarawa a xi fanele xi boxiwa ndleve hi sovela, ku kombisa swaku a xi ta tirhela n’winyi wa xona wutomi hinkwalu. — Eks 21:2-6; Dt 15:16, 17.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Murindzi 01/04/06 paj. 31
Swivutiso Swa Valerhi
Hi nga djondza yini ka marito lawa ma kumekaka ka Eksoda 23:19 lawa ma nge: “U nga tshuki u sweka ximbutana ka leiti la mamana wa xona”?
Marito lawa ya Nawu wa Moxe, lawa ma kumekaka kanharhu ka Bibele ma hi pfuna ku twisisa mavonelo ya Yehovha hi swilo leswi yamukelekaka, ni ntwelawusiwana wa yena. Naswona ma kombisa ndlela leyi a li nyenyaka ha yona wukhongeli la mavunhwa. — Eksoda 34:26; Deteronoma 14:21.
Ku sweka ximbutana kumbe xiharhi xin’wana ka leiti la mamana wa xona a swi fambisani ni leswi Yehovha a a swi lava ku sukela loko a yentxa swilo. Xikwembu xi yentxe swaku leiti la mbuti li pfuna ximbutana leswaku xi kula. Hi ku ya hi mudjondzi mun’wana, ku sweka ximbutana hi leiti la mamana wa xona swi kombisa “ku kala xihlonipho ka wuxaka leli nga kona ka mbuti ni n’wana wa yona, leli Xikwembu xi nga li veka swaku li va la lisima.”
Handle ka leswo, van’wana va pimisa swaku ku sweka ximbutana hi leiti la mamana wa xona a swi fambisana ni wukhongeli la mavunwa naswona a va swi yentxela ku vitana mpfula. Loko hakunene leswo a ku li ntiyiso, kuva Yehovha a yalisa mukhuva lowo, a swi vhikela Vayisrayele swaku va nga yentxi swilo swa ku biha leswi a swi yentxiwa hi wukhongeli la mavunhwa la matiko lawa a ma li kusuhi na vona. Hi nga vula swaku Nawu wa Moxe a wu pfuna Vayisrayele swaku va nga tshuki va hanya hi minawu ya vanhu lava a va nga mu tirheli Yehovha. — Levhitika 20:23.
Xa wugamu, nawu lowu wu kombisa ntwelawusiwana wa Yehovha. Phela Nawu a wu ni swilerhiso swin’wana leswi a swi tsimbisa ku khoma swiharhi hi ndlela ya ku biha, ni ku kala ku nga yentxiwi minchumu leyi lwisanaka ni leswi Yehovha a nga swi yentxisa xiswona swilo. Hi xikombiso, Nawu a wu tsimbisa ku yentxa magandzelo hi swiharhi leswi kalaka swi nge se heta 7 wa masiku na swi li ni mamana wa xona, ku dlaya xiharhi ni n’wana wa xona hi siku lin’we, ni ku teka xiharhi ni matandza ya xona axisakeni. — Levhitika 22:27, 28; Deteronoma 22:6, 7.
Swa tikomba swaku Nawu a wu nga li nhlengeleto wa swilerhiso ni swilo leswi tsimbisiwaka ntsena. Kambe matshinya ya minawu lawa ma kumekaka ka Nawu wolowo ma hi pfuna ku lwela ku hanya hi ndlela leyi fambisanaka ni wumunhu la Yehovha la linene. — Tipisalema 19:7-11.
19 KU YA KA 25 KA JULHO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 16-18
“Minawu Ya Wuyavanyisi Ya Ku Lulama”
Perspicaz vol. 1 paj. 479 par. 5
Ku Fa Matihlo
Ku va muyavanyisi a tsema mhaka hi ndlela ya ku a hi yona, hi mhaka ya leswi a nga xaveleliwa, a swi fanisiwa ni ku fa matihlo. Funtshi a Nawu a wu vulavula hintamu hi mhaka ya ku xavelela, ku yamukela maprezenti ni xikheto, hikusa minchumu ya ku fana ni leyi yi nga yentxa muyavanyisi a nga yavanyisi hi ndlela ya kona kumbe hi ku lulama. Hi xikombiso, Bibele li li: “U nga pfumeli ku xaveleliwa.” (Eks 23:8) Li tlhela li ku: “Hikusa ku xaveleliwa swi pfala matihlo ya vanhu va ku tlhariha.” (Dt 16:19) Loko o za muyavanyisi a pfumela ku xaveleliwa hi lava a va yavanyisaka, hambiloko a yo tlharihisa ku yini, swi ta mu karhatela ku landza nawu. A Nawu wa Xikwembu a wu kombisa swaku a hi ku yamukela maprezenti ntsena a swi pfala matihlo ya muyavanyisi, kambe ni leswi yena a a titwisa xiswona a swi ta khumba mayavanyisela ya yena. Hi mhaka leyo nawu a wu ku: “A mi fanelanga mi va ni xikheto ka swisiwana kumbe ku nyima ni lweyi a nga ganya.” (Lv 19:15) Hi mhaka leyo, loko mhaka ya vanhu va ku ganya yi fika ka yena, a a nga fanelanga a yi yavanyisa ntsena hi ku txuvuka swaku va ganyile, hi ku lava ku tsakisa vanhu kumbe hi ku ya hi leswi yena a a titwisa xiswona. — Eks 23:2, 3.
Perspicaz vol. 3 paj. 106 par. 7
Numeru
Numeru 2. A numeru 2 yi tolovela ku tirhisiwa ka timhaka ta wuyavanyisi. Xipfumelelwanu lexi yentxiwaka na ku ni vafakazi vambirhi xi tiyisekisa mhaka. Vafakazi vambirhi kumbe vanharhu a va laveka swaku va tiyisekisa mhaka phambheni ka muyavanyisi. Tshinya leli la nawu la tirhisiwa ni le bandleni la Wukreste. (Dt 17:6; 19:15; Mt 18:16; 2Ko 13:1; 1Tm 5:19; Heb 10:28) Xikwembu xi tirhise tshinya leli la nawu nkama xi nga nyikela N’wana wa xona swaku a va Muponisi wa vanhu. Yesu a te: “Ka Nawu wa n’wina ku tsaliwe leswi: ‘Wufakazi la vanhu vambirhi li tiyile.’ Leswi ni swi vulaka hi mina i ntiyiso naswona Papayi lweyi a nga ni rhuma a nyima na swona.” — Yh 8:17, 18.
Perspicaz vol. 3 paj. 486 par. 7
Muprista
Vaprista hi vona va ku sungula lava a va li ni ntirho wa lisima wa ku djondzisa vanhu nawu wa Xikwembu, naswona hi vona a va yentxa ntirho wa wuyavanyisi. Madoropa lawa a ma nyikiwa vaprista a ma tlhela ma pfuna vayavanyisi, naswona vaprista a va tirha ni vayavanyisi swaku va thetha timhaka ta ku karhata hintamu, ku patsa ni ku yentxa swiboho leswi a swi yentxiwa amatribunali. (Dt 17:8, 9) A swi lava ku va ni madoda loko timhaka ta kona ti fambelana ni ku dlayiwa ka munhu ti tlhela ti karhata ku ti thetha. A va yentxa leswo swaku va tiyiseka swaku va wu landza kahle nawu kuva doropa li nga vi ni nandzu wa ngati. (Dt 21:1, 2, 5) Loko wanuna lweyi a nga ni wukwele a vula swaku a nsati wa yena a mbuyetile, wansati yelweyo a a fanele a ya ka ndhawu ya ku kwetsima, lani muprista a a ta lava ku tiva ntiyiso ka Yehovha wa leswaku wansati yelweyo a ni nandzu kumbe a nga na wona. A swo fana ni loko Yehovha a yavanyisa hi ku kongoma. (Tin 5:11-31) Timhaka hinkwatu leti a ti yavanyisiwa hi vaprista ni vayavanyisi, a ti fanele ti hloniphiwa. Loko a ko tshuka ku va ni munhu lweyi a a nga ti hloniphi hi maxivomu a a fanele a khatisiwa hi lifu. — Tin 15:30; Dt 17:10-13.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 2 paj. 87
Ku Hlongola
Hi ku ya hi Nawu, leswaku munhu a khatisiwa hi mhaka xidjoho, a ku fanele ku va ni wufakazi la vanhu vambirhi kumbe ku tlula. (Dt 19:15) Vafakazi volavo a va fanele va va vona va ku sungula ku mu bandza hi maribye. (Dt 17:7) Vafakazi volavo, loko va yentxa leswo a va ta va kombisa swaku va hisekela nawu wa Xikwembu naswona va lava swaku bandla la Israyele li tshama na li basile. A swi ta tlhela swi yentxa swaku ku nga tshuki ku va ni munhu lweyi a nyikelaka wufakazi la mavunhwa ni la ku kala li nga twisiseki.
26 KA JULHO KU YA KA 1 KA AGOSTO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 19-21
“Wutomi La Munhu I La Lisima Ka Yehovha”
Murindzi 11/17 paj. 14 par. 4
Tekelela Wululami Ni Ntwelawusiwana Wa Yehovha
A swi vevuka ku ya ka 6 wa miminti ya ku tumbela ka yona. Yehovha a byele Vayisrayele swaku miminti ya ku tumbela ka yona a yi fanele yi kumeka ka matlhelo mambirhi ya Nambu wa Jordani, yinharhu yi va ka tlhelo lin’we la Nambu wa Jordani kasi leyin’wana yi va ka tlhelo lelin’wana. Leswo a swi ta pfuna mudjohi swaku a kuma ndhawu ya ku tumbela hi ku hantlisa. (Tinhl. 35:11-14) Tindlela leti a ti ya ka miminti ya ku tumbela ka yona, a ti fanele ti tshama na ti lunghisiwe kahle. (Det. 19:3) Hi ku ya hi Vayuda, ka tindlela ta ku ya ka miminti leyi, a ku fanele ku vekiwa swilo leswi a swi kongomisa mudjohi swaku a ya ka munti wa ku tumbela ka wona. Leswi a ku li ni miminti ya ku tumbela ka yona, munhu lweyi a nga dlaya mun’wana hi ku phazama a a nga ta baleka a ya ka tiko lin’wana lani a a ta tshuka a xengiwa swaku a gandzela swikwembu swa mavunhwa.
Murindzi 11/17 paj. 15 par. 9
Tekelela Wululami Ni Ntwelawusiwana Wa Yehovha
Yehovha a yentxe miminti ya ku tumbela ka yona leswaku a vhikela Vayisrayele leswaku va nga vi ni nandzu wa ngati. (Det. 19:10) Yehovha wa li rhandza wutomi naswona wa ma nyenya “mavoko lama halataka ngati ya ku kala nandzu.” (Swi. 6:16, 17) Hambileswi Xikwembu xi kwetsimaka naswona xi nga ni wululami, loko munhu a dlaya mun’wana hi mphazamu a xi mu vona na a yentxe xidjoho. I ntiyiso leswaku munhu lweyi a nga dlaya hi mphazamu a a kombiwa timpsalu, kambe a a fanele a tlhamusela nandzu wa yena ka madoda. Loko ku kumeka leswaku a dlaye hi mphazamu a a fanele a ya tshama ka munti wa ku tumbela anze muprista wa mukulu a fa. Minkama yin’wana a swi vula leswaku munhu a a ta heta wutomi la yena hinkwalu ka munti wa ku tumbela ka wona. Xikhatiso lexi a va xi yentxela vanhu lava a va dlaya hi ku phazama, a xi yentxa Vayisrayele va vona swaku hikakunene a wutomi la kwetsima. Ku kombisa leswaku va mu hlonipha Munyiki wa Wutomi, a va fanele va yentxa hinkwaswu leswaku va nga tshuki va veka wutomi la van’wana nghozini.
Perspicaz vol. 3 paj. 522
Ngati
Munhu a a ni mfanelo ya ku tikhorisa hi wutomi leli Xikwembu xi nga mu nyika lona, naswona munhu lweyi a a ta yentxa swaku mun’wana a nga tikhorisi hi wutomi la yena a a ta va ni nandzu ka Xikwembu. Leswo swi tikomba hi marito lawa Yehovha a nga ma byela Kayini loko a ku: “Ngati ya makwenu ya huwelela ka mina ku sukela amisaveni.” (Gn 4:10) Hambi lweyi a a nyenya munhu mun’wana kumbe a mu navelela swaku a fa, a tlhela a vulavula ku biha ni ku nyikela a wufakazi la mavunhwa hi yena, a swi ta yentxa swaku a va ni nandzu wa ngati. — Lv 19:16; Dt 19:18-21; 1Yh 3:15.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 3 paj. 741 par. 1
Tribunali
A tribunali a li kumeka ka nyanghwa wa doropa. (Dt 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Rt 4:1) Rito leli nge “nyanghwa” li vula ndhawu ya ku pfuleka leyi nga ndzeni ka doropa naswona yi nga kusuhi ni xipfalu. Nyanghwa a ku li ndhawu leyi vanhu a va lerheliwa kona Nawu na va tlhanganile. (Neh 8:1-3) Anyanghweni a swi vevukile ku kuma timboni, leti a ti ta vula timhaka ta ku fana ni ku xavisiwa ka tindhawu ni swilo swin’wana, hikusa ku tala ka vanhu a va nghena va tlhela va huma hi nyanghwa siku hinkwalu. Leswi vanhu a va ta swi vula hi wuyavanyisi leli a li yentxiwa nyanghweni, a swi ta yentxa swaku vayavanyisi va tivonela va tlhela va yavanyisa hi ku lulama. Swi tikomba a ku ni ndhawu leyi a yi vekiwile kusuhi ni nyanghwa, leyi a yi ta yentxa swaku vayavanyisi va titwa kahle loko va yentxa ntirho wa vona. (Yb 29:7) Samuwele a a yendza a ya aBetele, Giligala ni Mizpa leswaku a ya yavanyisa Vayisrayele ka tindhawu leto, naswona a a tlhela a ya yavanyisa aRhama kusuhi ni kaya ka yena. — 1Sa 7:16, 17.
2 KU YA KA 8 KA AGOSTO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 22-23
“Nawu A Wu Swi Kombisisa Ku Yini Swaku Yehovha Wa Swi Rhandza Swiharhi?”
Perspicaz vol. 2 paj. 105
Ndzhwalu
Khale a ku tirhisiwa swiharhi leswaku swi tlakula mindzhwalu, naswona Vayisrayele a va nyikiwe nawu wa leswaku loko va vona mbongolo ya munhu lweyi va mu nyenyaka na yi yetlele hansi hi mhaka ya ku tikeliwa hi ndzhwalu, a va nga fanelanga va yi tshika kambe a va fanele va yi chunsa. (Eks 23:5) Ndzhwalu i mpimu wa swilo leswi xiharhi xi faneleke xi swi tlakula, ku fana ni “ndzhwalu wa timbongolo timbirhi”. — 2Th 5:17.
Perspicaz vol. 1 paj. 701 par. 3
Deteronoma
Buku la Deteronoma li vuluvula hi swiharhi hi ndlela ya yinene. Vayisrayele a va tsimbisiwa ku susa xinyenyani ka xisaka xa xona, hikusa hi xona a xi ta vhikela vana va xona, se ku xi susa a swi ta veka vana va xona anghozini. Kambe Vayisrayele a va pfumeleliwa ku xi tshika xi famba va sala va teka vana va xona, hikusa loko va xi tshika xi famba a xi ta kota ku yentxa xisaka xin’wana. (Dt 22:6, 7) A swi nga pfumeleliwi leswaku murimi a patsa mbongolo ni homu swaku swi rima xikan’we, swaku xiharhi lexi kalaka xi nga na ntamu xi nga hlupheki. (Dt 22:10) A swi nga pfumeleliwi leswaku murimi a pfala nomu wa homu na va li ku tshoveleni leswaku yi nga fi hi ndlala na ku ve swakudla swi kona. — 25:4.
Murindzi 15/10/03 paj. 32 mapar. 1-2
“Mi Nga Patsiwi Ni Lava Kalaka Va Nga Li Vapfumeli”
HI LANI u nga swi vona hi kona, a swi nga pfumeleliwi leswaku murimi a patsa mbongolo ni homu swaku swi rima xikan’we, hikusa xin’we xi nga hlupheka. Leswi kangi li yentxeliweke ku boha swiharhi swimbirhi swa ku ringana, swi yentxa swaku haswimbirhi swi twa ku vava loku fanaka. Leswi Xikwembu xi nga ni mhaka ni swiharhi swoleswo, xi byele Vayisrayele xi ku: “U nga tshuki u patsa homu ni mbongolo loko u rima.” (Deteronoma 22:10) A tshinya leli la nawu la tirha ni le ka homu ni kamela.
Hi ntolovelo, murimi a a nga ta swi hlupha hi ndlela yoleyo swiharhi swa yena. Kambe loko a nga li na tona tihomu timbirhi, a a patsa swiharhi swimbirhi swa ku fana leswi a nga na swona. Swi tikomba ingaku varimi a va yentxa leswi na Yesu a nge se ta misaveni. Leswi swiharhi leswi swi nga hambana hi ku kula ni hi ku peza, xiharhi lexi kalaka xi nga na ntamu a xi nge swi koti ku fambisana ni lexi xin’wana, funtshi lexi nga ni ntamu xi nga koka ku vava.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 1 paj. 725
Xikweneti, lweyi a devhaka
Xikweneti i nchumu lowu munhu a devhaka mun’wana naswona a fanelaka a wu hakela kumbe a nyikela hi nchumu wun’wana. Ka nkama wa Vayisrayele, a ku vuliwa swaku munhu a ni xikweneti ngopfungopfu loko a devha mun’wana male. Ka nkama wolowo, ku va munhu a devha a swi vava hikusa lweyi a a lombiwa a a hundzuka xikarawa xa lweyi a nga mu lomba. (Swiv 22:7) Hi mhaka leyo, vanhu va Xikwembu va byeliwe swaku va fanele va swi rhandza hintamu ku nyika va tlhela va lomba Muyisrayele kuloni hi ku swi rhandza na va nga nyimeli ku kuma majuru. (Eks 22:25; Dt 15:7, 8; Ps 37:26; 112:5) Kambe a swi koteka leswaku va londza majuru ka vanhu lava a va nga li Vayisrayele. (Dt 23:20) Vanhu van’wana va vula swaku lunghiselelo lelo la ku londza majuru a lo tirha ntsena ka vanhu lava a va lomba male leswaku va yi tirhisela manegosiyu, ku nga li ka vanhu lava a va lomba hi mhaka ya ku pfumala. Hi ntolovelo vanhu va matiko man’wana lava a va ya Israyele, a va yela ku ya yentxa manegosiyu, hi mhaka leyo loko va lomba male a va fanele va tlhelisa ni majuru, hikusa na vona loko va lombisa male a va londza ni majuru.
9 KU YA KA 15 KA AGOSTO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 24-26
“Nawu A Wu Swi Kombisisa Ku Yini Swaku Yehovha A Va Nyika Lisima Vavasati?”
Perspicaz vol. 3 paj. 34 par. 8
Wansati
Phela hambi hi minawu ya nyimpi a yi va nyika lisima vavanuna ni vavasati lava nga chada. Hi xikombiso, wanuna lweyi a ha ku chada a a nga fanelanga a ya nyimpini ku ringana lembe lin’we. Leswo a swi ta pfuna lava nga chada swaku va kuma n’wana, naswona loko nuna a nga li kona kumbe a dlayiwa nyimpini, nsati wa yena a a ta chaveleleka hi leswi a a ta sala ni n’wana. — Dt 20:7; 24:5.
Perspicaz vol. 3 paj. 429 par. 3
Ku Tshovela Leswi Nga Sala Masin’wini
Swa tikomba swaku a lunghiselelo leli a li pfuna swisiwana, li yentxa vanhu va rhandza ku nyika, va tlhela va kholwa swaku Yehovha a ta va katekisa, kambe a swi nga kombisi swaku vanhu va fanele va va ni wulolo. Swi yentxe swaku ku hetiseka marito ya Davhida loko a ku: “A ni se vona munhu wa ku lulama a tshikiwa hi ku helela, kumbe vana va yena va lava a pawu.” (Ps 37:25) Hambileswi swisiwana a swi tirha ku vava, Nawu lowu a wu swi pfuna swaku swi nga fi hi ndlala, hambi hi vana va swona a va nga ta kombela zimola.
Murindzi 01/03/11 paj. 23
A Wu Swi Tiva?
A Israyele, loko wanuna a fa na a nga na n’wana wa jaha, a ku nyimeliwa swaku makwavu wa yena wawanuna a sala ni nsati wa yena leswaku a ta va ni vana lava nga ta yisa xiloso xa mufi mahlweni. (Genesa 38:8) Hi ku famba ka nkama lunghiselelo leli li vekiwe ka Nawu wa Moxe, naswona a ku tiviwa swaku i muchadu wa ku kulisa xiloso. (Deteronoma 25:5, 6) Leswi Bowasi a nga swi yentxa naswona swi nga tlhamuseliwa ka buku la Rhuti, swi kombisa leswi a swi yentxiwa hi maxaka ya mufi yelweyo loko vamakwavu va yena hinkwavu va file. — Rhuti 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.
Mhaka ya leswaku wansati a tekiwa hi makwavu wa nuna wa yena a ya ha tirha ka nkama wa Yesu. Leswo swi tikomba hi leswi Vasaduki va nga swi vula ka buku la Marku 12:20-22. Flávio Josefo, wanuna lweyi a vulavulaka hi swilo leswi nga yentxeka khale, a vula swaku a lunghiselelo la muchadu lowu a li nga tirheli ku kulisa xiloso ntsena kambe a swi yentxa swaku swilo swa mufi swi tshama na swi li kona ndjangwini naswona nsati wa mufi a hlayiseka. Hi nkama wolowo, wansati a a nga na mfanelo ya ku teka tshomba la nuna wa yena. Kambe n’wana lweyi a a ta psaliwa, a a ni mfanelo ya ku teka tshomba la mufi.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 1 paj. 729 par. 1
Ku Tima Muchadu
Papela la ku tima muchadu. A hi fanelanga hi pimisa swaku lunghiselelo la papela la ku tima muchadu a li vevukisela wanuna kuva a tshika nsati wa yena. Kambe leswaku a tshika nsati wa yena a a fanele a landzelela minawu leyi a yi fambisana ni mhaka leyi. Wanuna a a fanele a tsala papela la ku tima muchadu a gama a nyika nsati wa yena a mu hlongola a suka kaya ka yena. (Dt 24:1) Hambileswi Bibele li kalaka li nga vuli swa ku tala hi leswi a swi fanele swi landzeleliwa ka mhaka leyi, kambe swi nga yentxeka lava a va lava ku tsala papela la ku tima muchadu a va fanele va ya ka vavanuna lava a va rhangela timhaka leti, lava swi nga yentxekaka a va ta sungula hi ku va pfuna leswaku va nga timi muchadu wa vona. Nkama lowu a wu hetiwa na ka ha lunghiseleliwa papela la ku tima muchadu, a wu ta nyika wanuna mukhandlu wa ku txintxa xiboho xa yena xa ku lava ku tima muchadu. A swi fanele swi twisiseka kahle leswi a swi ta yentxa munhu a lava ku tima muchadu, hikusa a swi ta kombisa swaku wanuna a ngo tshika nsati wa yena hi maxivomu. Naswona timfanelo ta wansati a ti vhikeleliwa. Bibele a li hi byeli swaku a ku tsaliwa yini ka papela la ku tima muchadu.
16 KU YA KA 22 KA AGOSTO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 27-28
“Hinkwayu Minkateko Leyi U Ta Yi Kuma”
Murindzi 15/12/10 paj. 19 par. 18
Kuma Minkateko Leyi Tisiwaka Hi Hosi Leyi Kongomisiwaka Hi Moya Wa Ku Kwetsima Wa Xikwembu!
Ku yingisa swi vula ku twisisa ni ku hanya hi leswi vuliwaka ka Rito la Xikwembu ni ka mabuku lawa xi hi nyikaka wona. (Mat. 24:45) Swi tlhela swi vula ku yingisa Xikwembu ni N’wana wa xona. Yesu a te: “A hi vanhu hinkwavu lava ni vitanaka va ku: ‘Hosi, Hosi’, lava nga ta nghena ka Mfumu wa matilo, kambe ku ta nghena ntsena lava yentxaka ku rhandza ka Papayi wa mina lweyi a nga matilweni.” (Mat. 7:21) Naswona ku yingisa Xikwembu swi vula ku tiveka hansi hi ku swi rhandza ka bandla la Wukreste leli xi nga li veka ni ku yingisa madoda lawa xi nga ma langa, ku nga ‘vavanuna lava nga swihiwa’. — Efe. 4:8.
Murindzi 15/09/01 paj. 10 par. 2
U Ta Yi Kuma Minkateko Ya Yehovha?
Rito la Xiheberu leli nge “tama u yingisa” li nga ka Deteronoma 28:2 li vula nchumu lowu u tamaka u wu yentxa. Vanhu va Yehovha a va fanelanga va mu yingisa loko va swi lava ntsena, kambe va fanele va mu yingisa minkama hinkwayu. Loko va yentxa leswo, va ta kuma minkateko ya Xikwembu. Rito la Xiheberu leli nge “u ta yi kuma” li vula “ku khoma nchumu” kumbe “ku fikelela nchumu.”
Murindzi 15/09/10 paj. 8 par. 4
Lava Minkateko Ya Yehovha Hi Mbilu Hinkwayu
Hi mhaka muni Vayisrayele a va fanele va yingisa? Nawu wa Xikwembu wu vule leswaku a xi nga ta tsaka loko vanhu va xona va nga xi tirheli “hi mbilu leyi nga tsaka.” (Lerha Deteronoma 28:45-47.) A hi fanelanga hi yingisa Yehovha swaku hi hetisisa nawu ntsena hikusa hambi swiharhi ni madimoni ma nga swi yentxa leswo. (Marku 1:27; Yak. 3:3) Ku yingisa Xikwembu swi huma ambilwini swi kombisa leswaku ha xi rhandza. Ku yingisa koloko ku kombisiwa hi ku tsaka loku hi nga na kona hi ku va ni lipfumelo la leswaku minawu ya Yehovha a yi karhati ku yi yingisa ni swaku ‘hi yena a hakelaka lava mu lavaka hi mbilu hinkwayu.’ — Heb. 11:6; 1 Yoh. 5:3.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 2 paj. 767
Ndzelekanu
Nawu wa Yehovha a wu tsimbisa ku txintxa lani ndzelakanu a wu famba hi kona. (Dt 19:14; vona ni Swiv 22:28.) Phela lweyi a a ta txintxa ndzilekanu wa munhu mun’wana a a yentxa swilo swa ku biha hintamu. (Dt 27:17) Minkama ya ku tala vinyi va masimu a va tihanyisa hi swakudla leswi a va swi tshovela ka masimu ya vona, se a ku txintxa ndzelekanu wa nsimu ya munhu mun’wana a swi fana ni ku mu yivela. (Yb 24:2) Hambileswo, a ku ni vanhu lava hi wukanganyisi a va txintxa mindzelekanu ya van’wana. Naswona varhangeli va minkama ya Hosiya va fananisiwe ni vanhu lava txintxaka mindzelekanu. — Hs 5:10.
23 KU YA KA 29 KA AGOSTO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 29-30
“Ku Tirhela Yehovha A Swi Karhati”
Murindzi 01/11/09 paj. 31 par. 2
Yehovha A Lava Leswaku Hi Tilangela
Ku nga va swaku swa karhata ku tiva leswi Xikwembu xi swi lavaka hi hina, hi tlhela hi swi yentxa? Moxe a te: “Hikusa nawu lowu ni ku byelaka wona namuntlha a wu karhati hintamu ka wena, funtshi a wu kuli na wena.” (Ndzimana 11) Yehovha a nga hi kombeli ku yentxa leswi hi nga tsandzekaka ku swi yentxa. Leswi a swi lavaka ka hina swa twisiseka naswona hi nga swi kota ku swi yentxa, funtshi hi nga swi kota ku swi tiva. A swi lavi leswaku hi ya tilweni kumbe lwandle leswaku hi djondza leswi Xikwembu xi swi lavaka ka hina. (Ndzimana 12, 13) Bibele yi hi komba kahle leswi hi faneleke hi hanyisa xiswona. — Mikiya 6:8.
Murindzi 01/11/09 paj. 31 par. 1
Yehovha A Lava Leswaku Hi Tilangela
“Minkama ya ku tala a ni ni ku chava loku a ni nga ku twisisi, ka leswaku a ni nge swi koti ku tshembeka ka Yehovha.” Leswo swi vuliwe hi makwerhu wawansati lweyi a a vona ingi swilo swa ku biha leswi nga mu humelela nkama na a ha li mutsongo swi ta mu yentxa a nga tshembeki. I nga va swaku leswo i ntiyiso? Ku nga va swaku hikakunene a hi nge swi koti ku tshembeka ka Xikwembu? Leswo a hi ntiyiso. Yehovha Xikwembu a hi nyike nchumu wa lisima hintamu ku nga ku kota ku tilangela leswi hi lavaka swona ni leswi hi lavaka ku hanyisa xiswona. Yehovha a lava leswaku hi langa ku hanya hi ndlela ya yinene, naswona Bibele li hi byela ndlela leyi hi nga swi yentxaka hi yona leswo. Vona leswi Moxe a nga swi vula ka buku la Deteronoma ndzima 30.
Murindzi 01/11/09 paj. 31 par. 4
Yehovha A Lava Leswaku Hi Tilangela
Ku nga va swaku Yehovha a ni mhaka ni leswi hi hanyisaka xiswona? Ina, a ni mhaka! Xikwembu xi byele Moxe ku tsala leswi: ‘U fanele u langa wutomi.’ (Ndzimana 19) Kambe hi nga li langisa ku yini wutomi? Moxe a te: ‘Hi ku rhandza Yehovha Xikwembu xa wena, hi ku yingisa rito la yena ni ku mu namarhela.’ (Ndzimana 20) Loko hi rhandza Yehovha, hi ta mu yingisa ni ku mu namarhela hi ku tshembeka ku nga na mhaka swaku ku yentxeka yini. Loko hi yentxa leswo, hi ta kombisa swaku hi langa wutomi, ku nga ku hanya na hi ni ntshembo wa ku kuma wutomi la ku kala li nga heli ka misava ya nyuwani ya Xikwembu leyi taka. — 2 Pedru 3:11-13; 1 Yohani 5:3.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Perspicaz vol. 3 paj. 149 par. 7
Ndleve
Hi ku tirhisa malandza ya yena, Yehovha a byele Vayisrayele leswaku va ni ‘tindleve ta ku kala ti nga sokiwanga’. (Yr 6:10; Min 7:51) A swi fana ni loko tindleve ta vona ti pfaliwe hi nchumu lexi va sivelaka ku yingisa. A va ni tindleve ta ku Yehovha a nga ti pfulanga. Phela hi yena Xikwembu lexi nyikaka vanhu lava tshembekaka ku yingisa ni ku twisisa, kambe Yehovha a yentxa swaku lava kalaka va nga tshembeki ka yena tindleve ta vona ti nga twi kumbe va nga wu twisisi ntiyisu lowu humaka ka yena. (Dt 29:4; Rm 11:8) Mupostolo Pawulo a vule leswaku a ku ta va ni nkama lowu lava tibyelaka leswaku i Vakreste a va ta tshika ntiyiso, va nga swi lavi ku twa ntiyiso wa Xikwembu, kambe va lava ku “nyangalatiwa” tindleve swaku va tsakisa ku navela ka vona, va tlhela va tilavela vadjondzisi va mavunhwa. (2Tm 4:3, 4; 1Tm 4:1) Handle ka leswo, tindleve ti nga vavisiwa loko ti tshamela ku twa mahungu lawa ma vulavulaka hi swilo swa ku biha. — 1Sa 3:11; 2Th 21:12; Yr 19:3.
30 KA AGOSTO KU YA KA 5 KA SETERMBRO
XUMA XI NGA KA RITO LA XIKWEMBU | DETERONOMA 31-32
“Djondza Ku Twisisa Marito Ya Ku Fanekisela Ya Tinsimu”
Murindzi 06/20 paj. 10 mapar. 8-9
“Yentxa Mbilu Ya Mina Yi Va Ni Wun’we Leswaku Yi Chava Vito La Wena”
Nkama Vayisrayele a va li kusuhi ni ku nghena ka tiko la xitshembiso ku ni lisimu leli Yehovha a nga djondzisa Moxe. (Det. 31:19) Moxe a game a djondzisa vanhu van’wana ku yimbelela lisimu lolelo. (Lerha Deteronoma 32:2, 3.) Ka tindzimana leti, swa tikomba swaku Yehovha a a nga lavi swaku vito la yena li fihliwa kumbe vanhu va chava ku li tirhisa. A a lava swaku vito la yena li tiviwa hi vanhu hinkwavu. Phela Vayisrayele a va tsaka hintamu loko va twa Moxe a va djondzisa hi Yehovha ni vito la yena la ku kwetsima. Leswi Moxe a nga va djondzisa swi va tiyisile swi tlhela swi tiyisa lipfumelo la vona. A swi fana ni swimpfulana leswi naka amasin’wini. Hi nga yentxa yini swaku hi djondzisa vanhu ku fana na Moxe?
Loko hi li ka ntirho wa ku chumayela, hi nga tirhisa Bibele swaku hi komba vanhu vito la Xikwembu ku nga Yehovha. Hi nga va nyika mabuku, hi va komba mavhidiyo ni swin’wana leswi kumekaka ka sayiti la hina leswi dzunisaka Yehovha. Loko hi li ntirhweni, axikolweni kumbe loko hi yendza hi kumana ni vanhu lava hi nga va byelaka hi Yehovha ni leswi a swi rhandzaka. Hi nga va byela hi swilo swa ku hlamalisa leswi Yehovha a nga ta hi yentxela swona lani misaveni. Loko hi yentxa leswo va ta sungula ku vona swaku Yehovha hikakunene wa hi rhandza. A nkama hi byelaka vanhu ntiyiso hi Yehovha Papayi wa hina wa lirhandzu, hi va hi pfunisa ku basiseni ka vito la yena. Hi pfuna vanhu ku twisisa swaku leswi a va swi tiva hi Yehovha i mavunhwa. Loko hi djondzisa vanhu Bibele hi va na hi va djondzisa swilo swa ku tsakisa ku tlula hinkwaswu leswi nga kona. — Esa. 65:13, 14.
Murindzi 01/05/09 paj. 14 par. 4
Wa Ma Twisisa Marito Ya Ku Fanekisela Lawa Ma Nga Ka Bibele?
Bibele li tlhela li fanisa Yehovha ni swilo leswi kalaka swi nga hanyi. A tlhamuseliwa na a li “Ribye la Israyele” ni “xivhikelo.” (2 Samuwele 23:3; Tipisalema 18:2; Deteronoma 32:4) Hi mhaka muni Yehovha a fanisiwa ni ribye? Leswi ribye la likulu li tshamaka li tiyile li tlhela li nga tsekatseki, na yena Yehovha Xikwembu a nga va Muvhikeli wa hina wa mukulu.
Murindzi 01/10/01 paj. 9 par. 7
Tekelela Yehovha Loko U Djondzisa Vana Va Wena
Pimisa hi lirhandzu leli Yehovha a nga li komba Vayisrayele. Moxe a tirhise xikombiso xa ku saseka leswaku a tlhamusela lirhandzu leli Yehovha a a li na lona hi Vayisrayele. Bibele li vula leswi: “Ku fana ni leswi gama li va djondzisisaka xiswona vana va lona ku haha, li haha ahenhla ka vona, li pfula timpapa ta lona, li va teka, li va rhwala hi timpapa ta lona. Yehovha hi yexe a tame a mu rhangela.” (Deteronoma 32:9, 11, 12) Loko gama li djondzisa vana va lona ku haha, li dzudza xisaka xa lona, li ba timpapa ta lona leswaku vana va ta huma xisakeni va haha. Loko n’wana wa kona se a humile xisakeni, lexi hi ntolovelo xi kumekaka ahenhla ka nhava, mamana wa kona a “haha ahenhla” ka n’wana wa kona. Hikusa loko n’wana wa kona a nga ha gwenti, naswona a voneka ingaku a lava ku wa, mamana wa kona a haha a ya hansi ka n’wana wa kona, a mu rhwala ‘hi timpapa ta yena.’ Hi ndlela leyi fanaka, hi lirhandzu Yehovha a hlayise tiko la yena la Israyele leli a la ha ku psaliwa. A nyike vanhu Nawu wa Moxe. (Tipisalema 78:5-7) Kutani Xikwembu xi tshame xi veke tihlo la xona ka Vayisrayele, xi lunghekela ku pfuna vanhu va xona loko va tshuka va kumana ni nghozi.
Lavetela Xuma Ka Rito La Xikwembu
Murindzi 15/09/04 paj. 27 par. 12
Tipontu Ta Lisima Ta Buku La Deteronoma
31:12. Majovhem ma fanele ku tshama ni vavakulu aminthlanganwini ya bandla naswona ma tikarhatela ku yingisa ni ku djondza.