Glosaryo nin mga Termino sa Bibliya

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U Z

A

• Ab.

  An apod sa ika-5 bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-11 bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Hulyo asin natatapos sa kabangaan nin Agosto. Dai ini direktang sinambit sa Bibliya; inapod sana ini na “ikalimang bulan.” (Bi 33:38; Esd 7:9)​—Hilingon an Apendise B15.

• Abib.

  An dating apod sa inot na bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ikapitong bulan sa sekular na kalendaryo. Nangangahulugan ini na “Mga Berdeng Uhoy (nin Tipasi)” asin minapuon sa kabangaan nin Marso asin natatapos sa kabangaan nin Abril. Pagkabalik kan mga Judio hali sa Babilonya, inapod ining Nisan. (De 16:1)​—Hilingon an Apendise B15.

• Acaya.

  Probinsiya kan Roma na nasa timog na parte kan Grecia na an kabisera iyo an Corinto. Nasambitan ini sa Kristiyanong Griegong Kasuratan. Sakop kan Acaya an bilog na Peloponnese asin an tahaw na parte kan sentral na Grecia. (Gi 18:12)​—Hilingon an Apendise B13.

• Adar.

  An apod sa ika-12 bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-6 na bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Pebrero asin natatapos sa kabangaan nin Marso. (Est 3:7)​—Hilingon an Apendise B15.

• Ahenho.

  Manlain-lain na klase nin tanom na matagas an puon, may mapaiton na namit, asin may mahamot na makusog na parong. Sa Bibliya, ginagamit an ahenho sa piguratibong paagi tanganing iladawan an mapait na mga epekto nin imoralidad, pagkauripon, inhustisya, asin apostasya. Sa Kapahayagan 8:11, an “ahenho” nanunungod sa sarong mapait asin nakakahilong substansiya, na inaapod man na absinthe.​—De 29:18; Tal 5:4; Jer 9:15; Am 5:7.

• Aki ni Aaron, mga.

  Mga gikan kan makuapo ni Levi na si Aaron, na pinili na magin inot na halangkaw na saserdote sa irarom kan Katugunan ni Moises. An mga aki ni Aaron an nagsasagibo kan mga gibuhon nin saserdote sa tabernakulo asin sa templo.​—1Cr 23:28.

• Aki ni David.

  Sarong ekspresyon na parating ipinapanungod ki Jesus, na nagduduon na siya an Tagapagmana kan tipan para sa Kahadian, na mauutob paagi sa sarong gikan ni David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Aki nin tawo.

  An ekspresyon na ini mga 80 beses na naglataw sa mga Ebanghelyo. Nanunungod ini ki Jesu-Cristo asin nagpapahiling na paagi sa pagkamundag niya sa laman, nagin siyang sarong tawo asin bako sanang basta sarong espiritung linalang na nagsulot nin pisikal na hawak. Ipinapahiling man kan ekspresyon na ini na uutubon ni Jesus an propesiya sa Daniel 7:13, 14. Sa Hebreong Kasuratan, ginamit an ekspresyon na ini para ki Ezekiel asin Daniel, na nagduduon sa pagkakalain kan mga tawong tagapagtaram na ini asin kan Diyos na Ginikanan kan saindang mensahe.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Alabastro.

  Apod sa sadit na mga lalagan nin pahamot na an mga kainot-inuti gibo sa gapo na makukua harani sa Alabastron, Ehipto. Sa parati, an mga lalagan na ini may sadit na liog na puwedeng iselyado tanganing dai maula o magsangaw an mamahalon na pahamot. Alabastro na man an nagin apod sa mismong gapo na ginagamit sa paggibo kaini.​—Mar 14:3.

• Alamag.

  Arin man sa dakul na hilang nin tinanom na huli sa fungus. May mga nagsasabi na an alamag na sinambit sa Bibliya iyo an black stem rust (Puccinia graminis).​—1Ha 8:37.

• Alamoth.

  Termino sa musika na nangangahulugan na “Mga Daraga; Mga Hoben na Babayi,” na posibleng nanunungod sa boses na soprano kan mga hoben na babayi. Posibleng marhay na ipinaparisa kaiyan na an musika o tugtog dapat na kantahon o tugtugon sa halangkaw na tono.​—1Cr 15:20; Sal 46:Sup.

• Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan.

  An pinakaimportanteng banal na aldaw para sa mga Israelita. Inaapod man ining Yom Kippur (hali sa Hebreong yohm hak·kip·pu·rimʹ, “aldaw kan mga pantahob”) asin isineselebrar kada ika-10 aldaw kan bulan nin Etanim. Sa aldaw sanang ini kan taon minalaog an halangkaw na saserdote sa Kabanal-banali kan tabernakulo asin kan huri kan templo tanganing idulot an dugo kan mga atang para sa saiyang mga kasalan, mga kasalan kan iba pang mga Levita, asin mga kasalan kan banwaan. Panahon iyan nin banal na dakulang pagtiripon saka nin pag-ayuno, asin aldaw man iyan nin sabbath, kun sain minapundo an mga tawo sa regular nindang mga trabaho.​—Le 23:27, 28.

• Aldaw nin Paghukom.

  Sarong espesipikong aldaw, o peryodo nin panahon, na diyan an partikular na mga grupo, mga nasyon, o an katawuhan sa pangkagabsan maatubang sa Diyos para husgaran. Posibleng magin panahon iyan nin pagpadusa nin kagadanan sa mga nahusgaran nang maninigo para diyan, o posibleng an paghusgar magtao nin oportunidad para sa iba na maligtas asin mag-ako nin buhay na daing katapusan. Sinambit ni Jesu-Cristo asin kan saiyang mga apostol an sarong “Aldaw nin Paghukom” sa maabot na panahon na diyan huhukuman bako sana an mga buhay kundi pati idtong mga nagadan kan nakaaging mga panahon.​—Mat 12:36.

• Alpha asin Omega.

  An inot asin huring letra kan alpabetong Griego; sa Kapahayagan, tulong beses ining ginamit na magkaibanan bilang sarong titulo nin Diyos. Sa mga kontekstong iyan, an kahulugan kan ekspresyon na ini kapareho nin “an inot asin an huri” saka “an kapinunan asin an katapusan.”​—Kap 1:8; 21:6; 22:13.

• Altar.

  Sarong estruktura o plataporma na gibo sa daga, mga gapo, sarong bloke nin gapo, o kahoy na kinalupkupan nin metal kun sain idinudulot an mga atang o insenso para sa pagsamba. Sa inot na kuwarto kan tabernakulo asin kan templo, may sadit na “bulawan na altar” para sa pagdulot nin insenso. Gibo iyan sa kahoy na kinalupkupan nin bulawan. Sa luwas, sa may patyo, igwa nin mas dakulang “altar na tanso” para sa mga atang na pigtututong. (Ex 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Ha 6:20; 2Cr 4:1; Lu 1:11)​—Hilingon an Apendise B5 asin B8.

• Amen.

  “Mangyari lugod,” o “iyo nanggad.” Hali ini sa Hebreong root word na ʼa·manʹ, na nangangahulugan na “magin maimbod, mapagtitiwalaan.” Sinasabi an “Amen” bilang pag-uyon sa sarong sumpa, pamibi, o pahayag. Ginamit iyan sa Kapahayagan bilang sarong titulo ni Jesus.​—De 27:26; 1Cr 16:36; Kap 3:14.

• Anghel.

  Hali sa Hebreong tataramon na mal·ʼakhʹ asin Griegong tataramon na agʹge·los. Pareho ini literal na nangangahulugan na “mensahero” pero itinatradusir na “anghel” pag espiritung mga mensahero an pinapanungdan. (Ge 16:7; 32:3; San 2:25; Kap 22:8) An mga anghel makapangyarihan na mga espiritung linalang. Haloy na sindang linalang nin Diyos bago pa lalangon an mga tawo. Inaapod man sinda sa Bibliya na “manampulong ribong mga banal,” mga “aki nin Diyos,” asin “maagahon na mga bituon.” (De 33:2; Job 1:6; 38:7) Linalang sinda na mayong kakayahan na magpadakul; imbes, an kada saro sa sainda linalang nin indibidwal. Labing sanggatos na milyon an kabilangan ninda. (Da 7:10) Ipinapahiling kan Bibliya na igwa sindang personal na pangaran asin kanya-kanyang personalidad, alagad ta may kapakumbabaan sindang nagsasayuma na sambahon sinda, asin an kadaklan habo nganing sabihon an saindang pangaran. (Ge 32:29; Lu 1:26; Kap 22:8, 9) Iba-iba an mga ranggo ninda asin inasignaran man sinda nin lain-lain na papel, kabali na an paglilingkod sa atubangan kan trono ni Jehova, pagpaabot kan saiyang mga mensahe, pagtabang sa mga lingkod ni Jehova sa daga, pagsagibo kan mga paghukom nin Diyos, asin pagsuportar sa paghuhulit kan maugmang bareta. (2Ha 19:35; Sal 34:7; Lu 1:30, 31; Kap 5:11; 14:6) Sa maabot na panahon, susuportaran ninda si Jesus sa pakikilaban sa Armagedon.​—Kap 19:14, 15.

• Anticristo.

  An termino sa Griego igwa nin duwang kahulugan. Nanunungod ini sa saro na kontra sa (anti) Cristo. Puwede man ining ipanungod sa bakong tunay na Cristo, sa saro na kinukua an papel ni Cristo. An gabos na tawo, organisasyon, o grupo na putik na naghihingakong nagrerepresentar ki Cristo o naghihingakong iyo an Mesiyas o na nagkokontra ki Cristo asin sa saiyang mga disipulo puwedeng apudon na mga anticristo.​—1Ju 2:22.

• Apa.

  Parte kan tipasi na nahahali pag naggiginik asin nagpapapalid. Ginagamit an apa sa mga piguratibong pananaram bilang simbolo nin sarong bagay na daing halaga asin hinahabuan.​—Sal 1:4; Mat 3:12.

• Apostasya.

  An terminong ini sa Griego (a·po·sta·siʹa) hali sa sarong pandiwa na literal na nangangahulugan na “rumayo sa.” An pangngaran (noun) na a·po·sta·siʹa may kahulugan na “pagsuway, pagbaya, o pagrebelde.” Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, an “apostasya” ginagamit may koneksiyon sa mga buminaya sa tunay na pagsamba.​—Tal 11:9; Gi 21:21; 2Te 2:3.

• Apostol.

  An panginot na kahulugan kaini “saro na isinugo,” asin ginamit ini para magpanungod ki Jesus asin sa nagkapira na isinugo tanganing maglingkod sa iba. Pero pinakaparating ginamit an apod na ini sa mga disipulo na personal na pinili ni Jesus bilang sarong grupo nin 12 nombradong mga representante.​—Mar 3:14; Gi 14:14.

• Aramaiko.

  Sarong lengguwaheng Semitiko na agid na marhay sa Hebreo. An alpabeto kaini kapareho kan sa Hebreo. An mga Arameano an orihinal na nagtataram kaini, pero kan huri nagi ining internasyonal na lengguwahe nin negosyo asin komunikasyon sa mga imperyo nin Asiria saka Babilonya. Ini man an opisyal na lengguwaheng pang-administratibo kan Imperyo nin Persia. (Esd 4:7) May mga kabtang sa libro nin Esdras, Jeremias, asin Daniel na isinurat sa Aramaiko.​—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Aram; Arameano.

  Mga naggikan sa aki ni Sem na si Aram na an kadaklan nakaistar sa mga rehiyon puon sa Kabukidan nin Lebanon sagkod sa Mesopotamia asin puon sa Kabukidan nin Tauro sa norte pababa sa Damasco asin sa iba pang lugar sa timog. An lugar na ini, na inaapod na Aram sa Hebreo, kan huri inapod na Siria, asin an mga nakaistar diyan inapod na mga Siriano.​—Ge 25:20; De 26:5; Os 12:12.

• Areopago.

  Sarong halangkaw na bulod sa Atenas, sa norteng-sulnupan kan Acropolis. Ini man an pangaran kan konseho (husgado) na nagtitiripon duman. Dinara si Pablo sa Areopago kan mga pilosopong Estoico asin Epicureo tanganing magpaliwanag kan saiyang mga paniniwala.​—Gi 17:19.

• Arkanghel.

  An buot sabihon “pamayo kan mga anghel.” An prefix sa Ingles na “arch” nangangahulugan na “pamayo” o “panginot.” Ipinapahiling kan kahulugan na ini, saka kan paggamit kan Bibliya sa “arkanghel” sa pormang singular sana, na saro sana an arkanghel. Ipinamidbid kan Bibliya na Miguel an pangaran kan arkanghel.​—Da 12:1; Jud 9; Kap 12:7.

• Armagedon.

  Hali sa Hebreo na Har Meghid·dohnʹ, na nangangahulugan “Bukid nin Megido.” Ikinokonektar an tataramon na ini sa “giyera kan dakulang aldaw kan Diyos na Makakamhan sa Gabos” na diyan matiripon “an mga hadi sa bilog na daga” tanganing makipaglaban ki Jehova. (Kap 16:14, 16; 19:11-21)​—Hilingon an DAKULANG KASAKITAN.

• Aselgeia.​—

  Hilingon an DAING PAKUNDANGAN NA PAGGAWI.

• Asia.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, ini an pangaran kan probinsiya kan Roma na sakop an sa ngunyan sulnupan na parte kan Türkiye, pati na an nagkapirang isla, arog kan Samos asin Patmos. An kabisera kaini iyo an Efeso. (Gi 20:16; Kap 1:4)​—Hilingon an Apendise B13.

• Astoret.

  Sarong diyosa nin giyera asin nin pagigin mainaki na sinasamba kan mga Canaanita; an agom ni Baal.​—1Sa 7:3.

• Astrologo.

  Sarong tawo na pinag-aadalan an mga paghiro kan saldang, bulan, asin mga bituon tanganing hulaan an mga mangyayari sa maabot na panahon.​—Da 2:27; Mat 2:1.

• Atang.

  Sarong dulot sa Diyos bilang tanda nin pasasalamat saka pagmidbid sa pagkakasala, asin bilang paagi para maibalik an marahay na relasyon sa saiya. Puon ki Abel, nagdulot an mga tawo nin manlain-lain na gikan-sa-buot na mga atang, kabali na an mga hayop, sagkod sa panahon na ginibo ining kahagadan sa tipan na Katugunan ni Moises. Dai na kaipuhan an mga atang na hayop pagkatapos na itao ni Jesus an saiyang buhay bilang perpektong atang, pero an mga Kristiyano padagos na nagdudulot nin espirituwal na mga atang sa Diyos.​—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Ju 4:10.

• Azazel.

  Sarong Hebreong pangaran na posibleng nangangahulugan na “Kanding na Nawawara.” Pag Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan, an kanding na itinalaga para ki Azazel binubutasan pasiring sa kaawagan, na sa simbolikong paagi nagdadara sa mga kasalan kan nasyon sa nakaaging taon.​—Le 16:8, 10.

B

• Baal.

  Sarong diyos kan mga Canaanita na ibinibilang na kagsadiri kan langit asin paratao nin uran saka nin kakayahan na magin mainaki. “Baal” man an apod sa mas hababang mga diyos sa mga lokalidad. An Hebreong tataramon para digdi nangangahulugan na “Kagsadiri; Kagurangnan.”​—1Ha 18:21; Ro 11:4.

• Bagong bulan.

  An inot na aldaw kan kada bulan sa Judiong kalendaryo, na isineselebrar bilang aldaw para magtiripon-tipon, magbangkete, asin magdulot nin espesyal na mga atang. Kan huri, nagin ining sarong mahalagang kapiyestahan kan nasyon, asin dai nagtatrabaho an mga tawo sa aldaw na iyan.​—Bi 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16.

• Banal, an.

  An inot asin mas dakulang kuwarto kan tabernakulo o kan templo; lain ini sa pinakalaog na kuwarto, an Kabanal-banali. Sa tabernakulo, yaon sa Banal an bulawan na kandelero, an bulawan na altar para sa insenso, an lamesa nin tinapay na pandulot, asin an bulawan na mga kagamitan; sa templo, yaon sa kuwartong ini an bulawan na altar, an sampulong bulawan na kandelero, asin an sampulong lamesa nin tinapay na pandulot. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Hilingon an Apendise B5 asin B8.

• Banal; Kabanalan.

  Sarong karakteristiko na yaon na talaga ki Jehova; pagigin lubos na dalisay sa moral asin pagigin sagrado. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Tal 9:10; Isa 6:3) Pag ipinapanungod sa mga tawo (Ex 19:6; 2Ha 4:9), mga hayop (Bi 18:17), mga bagay (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), mga lugar (Ex 3:5; Isa 27:13), mga peryodo nin panahon (Ex 16:23; Le 25:12), asin mga aktibidad (Ex 36:4), an orihinal na tataramon sa Hebreo igwa kan ideya na pagigin suway, pagigin eksklusibo, o pagpapabanal para sa banal na Diyos; sarong kamugtakan nin pagigin itinagama para sa paglilingkod ki Jehova. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, ipinapahiling kan mga tataramon na itrinadusir na “banal” asin “kabanalan” an pagigin nakasuway para sa Diyos. Ginagamit man an mga tataramon na ini para ipanungod sa kalinigan sa paggawi nin sarong tawo.​—Mar 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Banal na espiritu.

  An dai nahihiling na puwersa na ginagamit nin Diyos para mautob an saiyang kabutan. Banal iyan huling hali iyan ki Jehova, an saro na malinig asin matanos sa pinakalubos na sentido, asin huling iyan an ginagamit nin Diyos para maisagibo kun ano an banal.​—Lu 1:35; Gi 1:8.

• Bantay.

  Saro na nagbabantay, sa parati pag banggi, para maprotektaran an mga tawo o pagsadiri. Puwede siyang magpatanog nin alarma pag may papaabot na peligro. Sa parati, nakapuwesto an mga bantay sa ibabaw kan mga pader kan siyudad asin sa mga tore para mahiling idtong mga nagdadangadang bago pa makarani an mga ini. Sa militar, an sarong bantay sa parati inaapod na guwardiya o tanod. Sa piguratibong paagi, an mga propeta nagserbing mga bantay sa nasyon nin Israel huling nagtatao sinda nin patanid manungod sa nagdadangadang na kalaglagan.​—2Ha 9:20; Eze 3:17.

• Bath.

  Sarong sukol para sa likido na kinakarkulong katumbas nin mga 22 litros (5.81 galon), sigun sa mga nadiskubre kan mga arkeologo na mga kapidaso nin tapayan na may nakalaag na arog kaining pangaran. Sa Bibliya, an kadaklan sa iba pang mga sukol para sa marang produkto asin sa likido kinukuwenta base sa kinakarkulong volume kan takad na bath. (1Ha 7:38; Eze 45:14)​—Hilingon an Apendise B14.

• Bawtismo; Bawtismuhan.

  An pandiwang “bawtismuhan” nangangahulugan na “ilubog,” o iirarom sa tubig. Kahagadan ni Jesus na magpabawtismo an saiyang mga parasunod. Sinambit man sa Kasuratan an bawtismo ni Juan, bawtismo sa banal na espiritu, bawtismo sa kalayo, asin iba pa.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Ju 3:23; 1Pe 3:21.

• Beelzebub.

  Sarong apod ki Satanas, an prinsipe, o tagapamahala, kan mga demonyo. Posibleng saro ining binagong porma kan Baal-zebub, an Baal na sinasamba kan mga Filisteo sa Ekron.​—2Ha 1:3; Mat 12:24.

• Bugtakan nin baga.

  Kagamitan na gibo sa bulawan, plata, o tanso na ginagamit sa tabernakulo asin sa templo para sa pagtutong nin insenso asin para sa paghali nin mga baga sa altar na pig-aatangan saka nin mga tutong na mga mitsa sa bulawan na kandelero. Inaapod man iyan na insensaryo.​—Ex 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4.

• Bul.

  An apod sa ikawalong bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ikaduwang bulan sa sekular na kalendaryo. Hali ini sa sarong termino na an root word nangangahulugan na “ani; produkto” asin minapuon sa kabangaan nin Oktubre asin natatapos sa kabangaan nin Nobyembre. (1Ha 6:38)​—Hilingon an Apendise B15.

• Bulod-bulod.

  Sa Hebreo, “Millo,” hali sa root word na nangangahulugan na “itinambak.” Itinatradusir iyan sa Septuagint na “kuta.” Posibleng saro ining heograpikong kamugtakan kan Siyudad ni David o sarong disenyo nin estruktura na nagsusuportar sa siyudad, pero dai aram kun ano talaga ini.​—2Sa 5:9; 1Ha 11:27.

• Burunutan.

  Paggibo nin desisyon paagi sa paggamit nin saradit na gapo o saradit na pidaso nin kahoy. Tinitipon iyan sa katiklupan kan bado o sa laog nin sarong lalagan, dangan kinakalukago. An pidaso na mahulog o mabunot iyo an mapipili. Sa parati, ginigibo ini nin may pagpamibi. An terminong “burunutan” ginagamit sa literal asin sa piguratibong paagi na an kahulugan “kahirasan” o “kabtang.”​—Jos 14:2; Sal 16:5; Tal 16:33; Mat 27:35.

C

• Cab.

  Sarong sukol para sa marang produkto na katumbas nin 1.22 litros, base sa kinakarkulong volume kan takad na bath. (2Ha 6:25)​—Hilingon an Apendise B14.

• Caldea; Caldeo.

  Kan inot, nanunungod an mga ini sa kadagaan asin sa mga tawong nakaistar sa delta kan mga salog nin Tigris asin Eufrates; pag-abot nin panahon, an mga terminong ini ginamit para magpanungod sa bilog na Babilonia saka sa mga tawo duman. An “mga Caldeo” nanunungod man sa edukadong mga tawo na nag-adal nin siyensiya, kasaysayan, mga lengguwahe, asin astronomiya pero nagsasagibo man nin mahika asin astrolohiya.​—Esd 5:12; Da 4:7; Gi 7:4.

• Canaan.

  Makuapo ni Noe, asin an ikaapat na aking lalaki ni Ham. An 11 tribo na naggikan ki Canaan kan huri nag-istar sa rehiyon na nasa kahalabaan kan sirangan na Mediteraneo sa pag-ultanan kan Ehipto asin Siria. An lugar na iyan inapod na “daga nin Canaan.” (Le 18:3; Ge 9:18; Gi 13:19)​—Hilingon an Apendise B4.

• Cesar.

  Sarong Romanong pangaran nin pamilya na nagin titulo kan mga emperador kan Roma. Sa Bibliya, sinambit an mga pangaran kan mga Cesar na si Augusto, Tiberio, saka Claudio, asin dawa dai sinambit an pangaran ni Nero, saro man siya sa pinanungdan kan titulong ini. Ginamit man an “Cesar” sa Kristiyanong Griegong Kasuratan tanganing magrepresentar sa awtoridad kan gobyerno, o sa Estado.​—Mar 12:17; Gi 25:12.

• Cor.

  Sarong sukol para sa marang produkto asin sa likido. Katumbas ini nin 220 litros (58.1 galon) base sa kinakarkulong volume kan takad na bath. (1Ha 5:11)​—Hilingon an Apendise B14.

• Cristo.

  An titulo ni Jesus, hali sa Griegong tataramon na Khri·stosʹ, na katumbas kan Hebreong tataramon na itrinadusir na “Mesiyas,” o “Linahidan.”​—Mat 1:16; Ju 1:41

D

• Dagon.

  Sarong diyos kan mga Filisteo. Dai sigurado an pinaghalian kan tataramon na ini, pero ikinokonektar ini nin nagkapirang iskolar sa Hebreong tataramon na dagh (sira).​—Hu 16:23; 1Sa 5:4.

• Daing kapantay na kabuutan.

  Pag an Griegong termino nanunungod sa Diyos, puwede ining lumadawan sa duwang panginot na ideya. Inot, nanunungod iyan sa dakulang pagkabukas-palad nin Diyos, kaiba na an bulaos na pagtao nin pabor, na dai naghahagad nin ano man o naglalaom na siya balusan. An solamenteng motibo kan saiyang pagtao iyo an saiyang pagkabukas-palad asin pagkaigwa nin bulaos na puso. An ikaduwang ideya nanunungod sa kabuutan na ipinapahiling nin Diyos dawa sa mga dai maninigo. Huli sa kabuutan na iyan, napapatawad an mga makasalan asin natatawan sinda nin pagkakataon na maligtas asin magkaigwa nin buhay na daing katapusan paagi ki Cristo. (2Co 6:1; Efe 1:7) Sa siring, an daing kapantay na kabuutan kapahayagan kan abundang pagtao nin Diyos asin kan saiyang dakulaon na pagkamuot saka kabuutan sa mga tawo. An Griegong termino itinatradusir man na “biyaya” asin ‘donasyon na bukas-palad na itinao.’​—Ju 1:14; 1Co 16:3.

• Daing lebadura.

  Nanunungod sa tinapay na ginibo na mayong salak na lebadura.​—De 16:3; Mar 14:12; 1Co 5:8.

• Daing pakundangan na paggawi.

  Hali sa Griego na a·selʹgei·a, na nanunungod sa mga gibo na ibinibilang na seryosong pagbalga sa mga pagbuot nin Diyos asin na nagpapahiling nin daing pakundangan o grabe kamapagbasang-basang na atitud; sarong sabuot na nagpapahiling nin kawaran nin respeto o pagbasang-basang pa ngani sa awtoridad, mga pagbuot, asin mga pamantayan. An ekspresyon na ini dai nanunungod sa salang paggawi na bakong gayong seryoso.​—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

• Dakulang kasakitan.

  An Griegong tataramon para sa “kasakitan” igwa kan ideya na pagsakit o pagdusa huli sa dipisil na mga sitwasyon. Sinambit ni Jesus an manungod sa sarong dai pang kaagid na “dakulang kasakitan” na maabot sa Jerusalem asin siring man an manungod sa “dakulang kasakitan” na sa huri mangyayari sa katawuhan may koneksiyon sa saiyang ‘pag-abot na may kamurawayan’ sa maabot na panahon. (Mat 24:21, 29-31) Ilinadawan ni Pablo an kasakitan na ini bilang sarong matanos na paghiro nin Diyos laban sa “mga dai nakakamidbid sa Diyos asin sa mga dai nagkukuyog sa maugmang bareta” manungod ki Jesu-Cristo. Sa Kapahayagan kapitulo 19, ipinapahiling na pinapanginutan ni Jesus an langitnon na mga hukbo laban sa ‘mabangis na hayop asin sa mga hadi sa daga saka sa saindang mga hukbo.’ (2Te 1:6-8; Kap 19:11-21) “Sarong dakulang kadaklan” an ipinahiling na makakaligtas sa kasakitan na iyan. (Kap 7:9, 14)​—Hilingon an ARMAGEDON.

• Dalan.

  Sarong ekspresyon na piguratibong ginagamit sa Kasuratan para ipanungod sa paagi nin paghiro o paggawi na puwedeng inuuyunan o dai inuuyunan ni Jehova. An mga nagin parasunod ni Jesu-Cristo inaapod na mga kabilang sa “Dalan,” an buot sabihon, an saindang paagi nin pamumuhay nakasentro sa pagtubod ki Jesu-Cristo, na sinusunod an saiyang halimbawa.​—Gi 19:9.

• Damat.

  Sa Hebreong Kasuratan, an terminong ini sa parati nanunungod sa sarong peste, hilang, o kalamidad na ipinaabot ni Jehova bilang padusa. (Bi 16:49) Ginagamit man an terminong ini para sa ano man na nakakaulakit na hilang na marikas maglakop saka puwedeng magin epidemya asin nakakagadan na sa parati konektado sa pagpaabot nin Diyos nin paghukom.​—Bi 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

• Danaw nin kalayo.

  Sarong simbolikong lugar nin “naglalaad na kalayo asin asupre”; ilinaladawan man bilang an “ikaduwang kagadanan.” An dai nagsusulsol na mga parakasala, an Diyablo, asin pati an kagadanan saka an Lubungan (o, Hades) inapon digdi. Huling kaiba sa mga inapon digdi an sarong espiritung linalang pati na an kagadanan asin Hades, na gabos dai man nagkakasurulo nin kalayo, ipinapahiling kaiyan na an danaw na ini sarong simbolo, bako nin daing katapusan na pagpasakit, kundi nin pagkalaglag sagkod lamang.​—Kap 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Dangaw.

  Sukol nin laba na poko mas o menos katumbas kan distansiya puon sa puro kan tanggurangan sagkod sa puro kan gigis pag nakabukang marhay an kamot na suruwayan an mga muro. Kun ibabasar sa maniko na 44.5 sentimetro (17.5 pulgada), an sarong dangaw may labang 22.2 sentimetro (8.75 pulgada). (Ex 28:16; 1Sa 17:4)​—Hilingon an Apendise B14.

• Daric.

  Sarong bulawan na sinsilyo kan Persia na 8.4 gramos an timbang. (1Cr 29:7)​—Hilingon an Apendise B14.

• Debosyon sa Diyos.

  Reberensiya, pagsamba, asin paglilingkod sa Diyos na Jehova, na may kaimbudan sa saiyang unibersal na soberaniya.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Decapolis.

  Sarong grupo nin mga siyudad nin mga Griego na kan inot kompuwesto nin sampulong siyudad (hali sa Griegong deʹka, buot sabihon “sampulo,” asin poʹlis, “siyudad”). Iyan man an apod sa rehiyon na nasa sirangan kan Dagat nin Galilea asin kan Salog nin Jordan, kun sain yaon an kadaklan kan mga siyudad na ini. Mga sentro ini nin Griegong kultura asin komersiyo. Nag-agi si Jesus sa rehiyon na ini, pero mayo nin rekord na nagdalaw siya sa arin man sa mga siyudad na iyan. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Hilingon an Apendise A7 asin B10.

• Demonyo.

  Dai nahihiling asin maraot na mga espiritung linalang na may kapangyarihan na nakakalabi sa tawo. Mantang inapod sindang “mga aki kan tunay na Diyos” sa Genesis 6:2 saka “mga anghel” sa Judas 6, dai sinda linalang na maraot; imbes, mga anghel sinda na ginibo an sadiri ninda na kaiwal nin Diyos paagi sa pagsuway sa saiya kan panahon ni Noe asin pag-iba ki Satanas sa pagrebelde ki Jehova.​—De 32:17; Lu 8:30; Gi 16:16; San 2:19.

• Denario.

  Sinsilyong pirak kan mga Romano na mga 3.85 gramos an gabat asin may ladawan ni Cesar sa sarong ibong. Ini an tangdan nin sarong trabahador para sa sarong aldaw asin an sinsilyong “buhis” na hinahagad kaidto kan mga Romano sa mga Judio. (Mat 22:17; Lu 20:24)​—Hilingon an Apendise B14.

• Direktor.

  Arog kan pagkagamit sa Salmo, an Hebreong termino para digdi minalataw na nanunungod sa saro na nag-aareglar nin mga kanta asin nagtutukdo kan pagkanta kan mga iyan, nag-eensayo saka nagsasanay sa mga parakantang Levita, asin nanginginot pa ngani sa opisyal na mga pagkanta. An ibang traduksiyon itinatradusir an terminong ini bilang “panginot na musikero” o “direktor nin musika.”​—Sal 4:Sup; 5:Sup.

• Diyablo.

  An naglaladawan na apod ki Satanas sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, na nangangahulugan na “Parapakaraot.” Inapod na Diyablo si Satanas huling siya an panginot na parapakaraot asin putik na paraakusar ki Jehova, sa Saiyang marahay na tataramon, asin sa Saiyang banal na pangaran.​—Mat 4:1; Ju 8:44; Kap 12:9.

• Drakma.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, nanunungod ini sa sarong sinsilyong pirak kan mga Griego na kan panahon na idto may gabat na 3.4 gramos. Sa Hebreong Kasuratan, nasambitan an bulawan na drakma kan panahon kan Persia na ibinibilang na katumbas kan daric. (Ne 7:70; Mat 17:24)​—Hilingon an Apendise B14.

• Dulot na inumon.

  Dulot na arak na ibinububo sa altar asin idinudulot kaiba kan kadaklan kan iba pang mga dulot. Ginamit ini ni Pablo sa piguratibong paagi tanganing ipahiling an pagigin andam niyang magpagal para sa mga kapwa Kristiyano.​—Bi 15:5, 7; Flp 2:17.

• Dulot na pigtuturutabyon.

  Saro ining dulot na kun sain, minalataw na ilinalaag kan saserdote an saiyang mga kamot sa irarom kan mga kamot kan parasamba na may kapot kan atang na idudulot tapos itinuturutabyon iyan; o kaya an saserdote mismo an maturutabyon kan dulot. Ginigibo ini para ipahiling na idinudulot ki Jehova an mga dulot na atang.​—Le 7:30.

• Dulot na pigtututong.

  Sarong atang na hayop na pigtututong sa altar bilang sarong bílog na dulot sa Diyos; mayong parte kan hayop (torong baka, lalaking karnero, lalaking kanding, agbaan, o ugbon na salampati) an kinukua kan parasamba.​—Ex 29:18; Le 6:9.

• Dulot nin pasasalamat.

  Dulot sa pakikikabtang na itinatao tanganing umawon an Diyos huli sa saiyang mga probisyon asin maimbod na pagkamuot. Kinakakan an karne kan hayop na idinulot, pati na an tinapay na may lebadura asin daing lebadura. Kaipuhan na kakanon an karne sa mismong aldaw na idinulot ini.​—2Cr 29:31.

• Dulot para sa kasalan.

  Atang na idinudulot para sa dai tinutuyong kasalan na nagibo huli sa kaluyahan kan bakong perpektong laman. Manlain-lain na atang na hayop an ginagamit, puon sa torong baka sagkod sa salampati, depende sa katungdan asin kamugtakan kan saro na nagkasala.​—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

• Dulot para sa pagkakasala.

  Sarong atang para sa personal na mga kasalan. Medyo naiiba ini sa iba pang dulot para sa kasalan huling idinudulot ini kan nagkasalang nagsusulsol bilang pagpahiling na inaako niya na nagkasala siya sa Diyos o na nabalga niya an deretso kan iba uyon sa tipan o tanganing maibalik an nagkapirang deretso na naiwara niya asin mapalibre siya sa penalidad.​—Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Dulot para sa promesa.

  Gikan-sa-buot na dulot na itinatao kasabay nin partikular na mga promesa.​—Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Dulot sa pakikikabtang.

  Sarong atang na idinudulot ki Jehova para sa pakikipagkatuninungan sa saiya. Nagkakarakan kaiyan an parasamba saka an pamilya niya, an naglilingkod na saserdote, asin an nagtatrabahong mga saserdote. Inaako man ni Jehova an nakakapaginhawang aso kan pigtututong na taba. Itinatao man sa saiya an dugo, na nagrerepresentar sa buhay. Garo man sana magkairibanan na nagkakarakan an mga saserdote asin an mga parasamba saka si Jehova, na nagpapahiling nin matuninong na relasyon.​—Le 7:29, 32; De 27:7.

• Dupa.

  Sarong yunit sa pagsukol kan rarom nin tubig na katumbas nin 1.8 metros (6 piye). (Gi 27:28)​—Hilingon an Apendise B14.

• Duron.

  Sarong klase nin lukton na garo mahibog na panganuron pag sarabay na minabalyo pasiring sa ibang lugar. Sa Katugunan ni Moises, kaiba an mga ini sa ibinibilang na malinig na kakanon. Ibinibilang na sarong damat an sarong mahibog na grupo nin mga duron na inuubos an gabos na maagihan asin nandedestroso nin grabe.​—Ex 10:14; Mat 3:4.

E

• Edom.

  Saro pang pangaran na itinao ki Esau, na aki ni Isaac. Sinakop kan mga naggikan ki Esau (Edom) an lugar nin Seir, an kabukidan sa pag-ultanan kan Gadan na Dagat asin kan Golpo nin ‘Aqaba. Inapod man iyan na Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Hilingon an Apendise B3 asin B4.

• Efod.

  Sarong garo epron na gubing na isinusulot nin mga saserdote. An halangkaw na saserdote nagsusulot nin sarong espesyal na efod, asin ilinalaag sa atubangan kaiyan an takop sa daghan na may 12 mamahalon na bato. (Ex 28:4, 6)​—Hilingon an Apendise B5.

• Efraim.

  An pangaran kan ikaduwang aki ni Jose; kan huri, ini an nagin apod sa saro sa mga tribo nin Israel. Pagkatapos na mabanga an Israel, an Efraim, bilang an pinakaprominenteng tribo, an nagrepresentar sa bilog na sampulong tribong kahadian.​—Ge 41:52; Jer 7:15.

• Elul.

  An apod sa ika-6 na bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-12 bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Agosto asin natatapos sa kabangaan nin Setyembre. (Ne 6:15)​—Hilingon an Apendise B15.

• Epa.

  Sarong sukol para sa marang produkto asin an apod sa mismong takadan, na ginagamit sa pagsukol nin mga tipasi. Katumbas ini nin takad na bath na sukol para sa likido, kaya bali 22 litros ini. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Hilingon an Apendise B14.

• Epicureo, mga pilosopong.

  Mga parasunod kan Griegong pilosopo na si Epicuro (341-270 B.C.E.). An pilosopiya ninda nakasentro sa ideya na an kaugmahan kan indibidwal iyo an pinakaimportanteng obheto sa buhay.​—Gi 17:18.

• Eskriba.

  Sarong parakopya kan Hebreong Kasuratan. Kan yaon si Jesus sa daga, nanunungod ini sa sarong grupo nin mga lalaki na eksperto sa Katugunan. Kinontra ninda si Jesus.​—Esd 7:6, nota; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Espelta.

  Sarong hababang klase nin trigo (Triticum spelta); an mga tipasi kaini bakong pasil isuway sa apa.​—Ex 9:32.

• Espiritismo.

  An paniniwala na an mga espiritu kan mga nagadan na tawo nagdadanay na buhay pagkagadan kan pisikal na hawak asin na nakikikomunikar sinda sa mga buhay, partikular na paagi sa sarong tawo (espiritista) na madaling maimpluwensiyahan ninda. An Griegong tataramon para sa “pagsagibo nin espiritismo” iyo an phar·ma·kiʹa, na literal na nangangahulugan na “paggamit nin droga.” Naikonektar an terminong ini sa espiritismo huling kan suanoy na mga panahon, ginagamit an mga droga pag inaarang an kapangyarihan kan mga demonyo tanganing magsagibo nin pangkukulam.​—Ga 5:20; Kap 21:8.

• Espiritista.

  Sarong tawo na naghihingako na kaya niyang makipag-ulay sa mga gadan.​—Le 20:27; De 18:10-12; 2Ha 21:6.

• Espiritu.

  An Hebreong termino na ruʹach asin an Griegong termino na pneuʹma, na sa parati itinatradusir na “espiritu,” igwa nin nagkapirang kahulugan. Gabos iyan nanunungod sa sarong bagay na dai nahihiling nin tawo asin nagtataong indikasyon nin sarong naghihirong puwersa. Ginagamit an Hebreo asin Griegong mga terminong ini para ipanungod sa (1) duros, (2) aktibong puwersa nin buhay na yaon sa mga linalang sa daga, (3) puwersa na minagikan sa piguratibong puso nin sarong tawo asin na nagpapahiro sa saiya na sabihon saka gibuhon an mga bagay-bagay sa partikular na paagi, (4) ipinasabong na mga tataramon hali sa dai nahihiling na ginikanan, (5) mga espiritung persona, asin (6) aktibong puwersa nin Diyos, o banal na espiritu.​—Ex 35:21, nota; Sal 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

• Estoico, mga pilosopong.

  Grupo nin mga pilosopong Griego na nagsusunod sa sarong partikular na paniniwala na an kaugmahan makakamtan paagi sa pamumuhay kauyon nin rasonableng pag-isip asin kan naturalesa. Para sa sainda, an tunay na madunong na tawo dai nagpapaapektar sa kulog o kaugmahan.​—Gi 17:18.

• Etanim.

  An apod sa ikapitong bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa inot na bulan sa sekular na kalendaryo. Minapuon ini sa kabangaan nin Setyembre asin natatapos sa kabangaan nin Oktubre. Pagkabalik kan mga Judio hali sa Babilonya, inapod ining Tisri. (1Ha 8:2)​—Hilingon an Apendise B15.

• Etiopia.

  Sarong suanoy na nasyon sa timog kan Ehipto na sakop an pinakatimog na parte kan nasyon nin Ehipto ngunyan asin an nasyon nin Sudan ngunyan. Ginamit man kun minsan an terminong ini para sa Hebreong “Cus.”​—Est 1:1.

• Eufrates.

  An pinakahalaba asin pinakaimportanteng salog sa timog-sulnupan na Asia, asin saro sa duwang darakulang salog sa Mesopotamia. Inot ining nasambitan sa Genesis 2:14 bilang saro sa apat na salog kan Eden. Parati ining inaapod na “Salog.” (Ge 31:21) Ini an norteng linderos kan teritoryong inasignar sa Israel. (Ge 15:18; Kap 16:12)​—Hilingon an Apendise B2.

• Eunuko.

  Sa literal, sarong kapon na lalaki. An arog kaining mga lalaki sa parati ninonombrahan sa mga palasyo bilang mga suruguon o mga paraasikaso kan reyna asin kan mga sekondaryong agom. Nanunungod man an terminong ini sa sarong lalaki na bakong literal na kapon, kundi sarong opisyal na tinawan nin mga responsabilidad sa palasyo kan hadi. Ginamit man an tataramon na ini sa piguratibong paagi para sa saro na ‘eunuko para sa Kahadian,’ na nanunungod sa saro na nagpupugol sa sadiri tanganing mas lubos na makapaglingkod sa Diyos.​—Mat 19:12; Est 2:15; Gi 8:27, nota.

F

• Faraon.

  Sarong titulo kan mga hadi kan Ehipto. Limang Faraon an pinangaranan sa Bibliya (si Sisak, So, Tirhaka, Neco, asin Hofra), pero an iba dai na pinangaranan, arog kaidtong mga nagkaigwa nin koneksiyon sa mga pangyayari sa buhay ni Abraham, Moises, asin Jose.​—Ex 15:4; Ro 9:17.

• Fariseo.

  An mga Fariseo sarong prominenteng sekta kan relihiyon na Judaismo kan inot na siglo C.E. Bako sindang gikan sa pamilya nin mga saserdote, pero istrikto nindang inuutob an Katugunan sagkod sa kasadit-saditing detalye kaini, asin ibinilang nindang kapantay kan Katugunan an berbal na mga tradisyon. (Mat 23:23) Kontra sinda sa ano man na impluwensiya nin Griegong kultura, asin bilang mga eksperto sa Katugunan saka sa mga tradisyon, may dakula sindang awtoridad sa mga tawo. (Mat 23:2-6) An iba sa sainda miyembro man kan Sanhedrin. Parati nindang kinokontra si Jesus mapadapit sa pag-utob kan Sabbath, mga tradisyon, asin pakikiiba sa mga parakasala saka parasingil nin buhis. Nagin Kristiyano an iba sa sainda, arog ni Saulo na taga Tarso.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Gi 26:5.

• Filistia; Filisteo.

  An kadagaan na yaon sa timog na baybayon kan Israel na kan huri inapod na Filistia. An mga imigranteng hali sa Creta na nag-istar duman inapod na mga Filisteo. Nadaog sinda ni David, pero dai sinda nasakop asin nagdanay sindang kalaban kan Israel. (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Hilingon an Apendise B4.

G

• Gapong gilingan.

  Sarong pabilog na gapo na ipinapatong sa saro pang kaagid na gapo asin ginagamit sa paggiling nin tipasi para magin harina. Sarong palo na nakapatindog sa tahaw kan pang-irarom na gapo an nagseserbing paitukan kan pang-ibabaw na gapo. Kan mga panahon kan Bibliya, mahihiling sa kadaklan na harong an mga mano-manong gilingan na ginagamit kan mga babayi. Huling nakadepende sa mano-manong gilingan an tinapay na kinakakan nin pamilya sa aroaldaw, ipinagbawal sa Katugunan ni Moises an pagkumpiskar kaiyan o kan pang-ibabaw na gapong panggiling bilang panggarantiya sa utang. An darakulang gilingan na kaagid kaiyan an pagkadisenyo pinapaitok nin mga hayop.​—De 24:6; Mar 9:42.

• Gapong panganto.

  Sarong gapo na ibinubugtak sa anggulo, o kanto, nin sarong edipisyo kun sain nagtatagbuan an duwang lanob o pader; importante ini para mapagdukot an mga iyan nin masarig. An mayor na gapong panganto iyo an pampundasyon na gapong panganto; matibay na marhay na gapo an parating pinipili para gamiton sa pampublikong mga edipisyo asin mga pader kan siyudad. An terminong ini ginamit sa piguratibong paagi may koneksiyon sa paglalang kan daga, asin si Jesus inapod na “pundasyon na gapong panganto” kan Kristiyanong kongregasyon, na iinagid sa sarong espirituwal na harong.​—Efe 2:20; Job 38:6.

• Gehenna.

  An Griegong pangaran para sa Kababan nin Hinom, na nasa timog saka timog-sulnupan kan suanoy na Jerusalem. (Jer 7:31) Sinambit ini sa propesiya bilang sarong lugar na diyan magkakawararak an mga bangkay. (Jer 7:32; 19:6) Mayong ebidensiya na inaapon sa Gehenna an mga hayop o mga tawo para suluon nin buhay o pasakitan. Kaya dai iyan puwedeng magin simbolo nin sarong dai nahihiling na lugar na diyan pinapasakitan nin daing sagkod sa literal na kalayo an mga kalag nin tawo. Imbes, ginamit ni Jesus asin kan saiyang mga disipulo an Gehenna bilang simbolo nin daing sagkod na padusang “ikaduwang kagadanan,” an buot sabihon, pagkalaglag o pagkapara sagkod lamang.​—Kap 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gerah.

  Sarong sukol nin timbang na katumbas nin 0.57 gramo. Katimbang iyan nin 1/20 siklo. (Le 27:25)​—Hilingon an Apendise B14.

• Gilead.

  An eksaktong kahulugan kaini nanunungod sa mabungang lugar sa sirangan kan Salog nin Jordan na antos sa norte saka sa timog kan Kababan nin Jabok. Kun beses, nanunungod man ini sa enterong teritoryo kan mga Israelita sa sirangan kan Jordan, kun sain nakaistar an mga tribo ni Ruben, ni Gad, asin an kabangang tribo ni Manases. (Bi 32:1; Jos 12:2; 2Ha 10:33)​—Hilingon an Apendise B4.

• Ginik; Ginikan.

  An proseso nin pagseparar kan mga tipasi sa uhoy o kan apa kaini; an lugar kun sain ginigibo an trabahong ini. Mano-mano an pagginik gamit an sarong kahoy na pamakol, o kun dakul an inani, gamit an pinasadya na kasangkapan na ginuguyod nin hayop, arog nin pamaba na pangginik o nin sarong pinapaligid na bilog na pahalabang kahoy o gapo na igwang mga ngipon. Inaagihan kan kasangkapan na ini an mga inani na nakawarak sa ginikan, na sarong patag saka pabilog na lugar na sa parati nasa halangkaw na lugar na maduros.​—Le 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Gittith.

  Termino sa musika na dai sigurado an kahulugan, dawa ngani garo baga kinua iyan sa Hebreong tataramon na gath. May mga naniniwala na saro ining melodiya nin mga kantang may koneksiyon sa paggibo nin arak, huling an gath nanunungod sa pugaan nin ubas.​—Sal 81:Sup.

• Granada.

  Sarong prutas na korteng mansanas na may koro-korona sa puro. Sa laog kan matagas na ubak kaiyan kadakul nin garo saradit na kapsula na pano nin tagok, na an kada saro igwa nin sadit na pisog na kulor rosa o pula. Igwa nin mga korteng granadang dekorasyon an gayad kan asul na daing manggas na pang-ibabaw na bado kan halangkaw na saserdote, pati man an mga payo-payo kan mga hariging Jakin saka Boaz na nasa atubangan kan templo.​—Ex 28:34; Bi 13:23; 1Ha 7:18.

• Griego.

  Lengguwahe kan mga tawo sa Grecia; nanunungod man sa saro na tubong Grecia o saro na an pamilya naggikan diyan. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, mas mahiwas an gamit kan tataramon na ini, na ipinapanungod sa gabos na bakong Judio o sa mga tawo na naimpluwensiyahan kan lengguwahe asin kultura nin mga Griego.​—Joe 3:6; Ju 12:20.

• Guwardiyang Pretorio.

  Sarong grupo nin mga suldados na Romano na inorganisar tanganing magserbing personal na guwardiya kan Romanong emperador. Nagin sindang makapangyarihan na puwersa sa pulitika, iyan man sa pagsuportar sa sarong emperador o sa pagpatalsik sa saiya sa puwesto.​—Flp 1:13.

H

• Habulan.

  Sarong frame na ginagamit sa paghabol nin mga torsido o ilo de bela (yarn) para magin tela.​—Ex 39:27.

• Hades.

  Griegong termino na katumbas kan Hebreong termino na “Sheol.” Itrinadusir ining “Lubungan” (nakakapital an inot na letra), tanganing ipahiling na nanunungod ini sa pangkagabsan na lubungan nin katawuhan.​—Hilingon an LUBUNGAN.

• Halangkaw na lugar.

  Lugar nin pagsamba na sa parati nasa itaas nin sarong bulod, bukid, o entabladong gibo nin tawo. Dawa ngani ginagamit kun minsan an mga halangkaw na lugar para sa pagsamba sa Diyos, mas parating konektado an mga iyan sa paganong pagsamba sa mga palsong diyos.​—Bi 33:52; 1Ha 3:2; Jer 19:5.

• Halangkaw na saserdote.

  Sa irarom kan Katugunan ni Moises, ini an panginot na saserdote na nagrerepresentar sa banwaan sa atubangan nin Diyos. Nasa superbisyon niya an iba pang mga saserdote. Inaapod man siya na “panginot na saserdote.” (2Cr 26:20; Esd 7:5) Siya sana an tinutugutan na maglaog sa Kabanal-banali, an pinakalaog na kuwarto kan tabernakulo asin kan huri, kan templo. Minalaog sana siya diyan sa taunan na Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan. An terminong “halangkaw na saserdote” inaaplikar man ki Jesu-Cristo.​—Le 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

• Harigi.

  (1) Sa Ingles, pillar. Sarong patindog na pansuporta nin estruktura o sarong poste, o sarong bagay na kaagid kaiyan. May mga hariging pinatindog para magserbing girumduman nin mahahalagang ginibo o pangyayari sa kasaysayan. Ginamit sa templo asin sa mga palasyong ipinatugdok ni Solomon an mga hariging pang-estruktura. An mga pagano nagtitindog nin mga sagradong harigi na ginagamit ninda sa palsong pagsamba, asin kun minsan inaarog ini kan mga Israelita. (Hu 16:29; 1Ha 7:21; 14:23) Hilingon an PAYO-PAYO. (2) Sa Ingles, stake. Sarong patindog na poste na diyan ibinibitay an sarong tawo. Ginamit ini sa nagkapirang nasyon para sa pagpadusa nin kagadanan asin/o para sa pagpahiling kan bangkay bilang patanid sa iba o tanganing halian ini nin dignidad sa publiko. An mga Asiriano, na bantog sa saindang maringis na pakikigiyera, ibinibitay an mga bihag ninda na nakatuhog sa mapanas na mga posteng itinusok sa tulak kan mga biktima pasiring sa daghan kan mga ini. Pero sa katugunan nin mga Judio, an mga nakakomiter nin magagabat na krimen, arog nin paglanghad o idolatriya, ginagadan nguna paagi sa paggapo sa mga ini o sa iba pang pamamaagi, dangan ibinibitay an mga bangkay kaini sa mga harigi, o sa mga puon nin kahoy, bilang patanid sa iba. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) An mga Romano kun minsan iginagakod sana sa harigi an biktima, kaya puwede pa siyang magdanay na buhay sa laog nin pirang aldaw sagkod na magadan siya sa kulog, pagkapaha, pagkagutom, asin pagkabalad sa saldang. Sa ibang mga kamugtakan, arog kan paggadan ki Jesus, ipinapako ninda sa harigi an mga kamot asin bitis kan akusado. (Lu 24:20; Ju 19:14-16; 20:25; Gi 2:23, 36)​—Hilingon an HARIGING PASAKITAN.

• Hariging pasakitan.

  Traduksiyon kan Griegong termino na stau·rosʹ, na nangangahulugan na sarong patindog na harigi o poste, arog kan ginamit sa paggadan ki Jesus. Mayo nin ebidensiya na an Griegong terminong ini nangangahulugan na sarong krus, arog kan ginamit kan mga pagano na simbolo nin relihiyon sa laog nin dakul na siglo bago ki Cristo. Sakop kan ekspresyon na “hariging pasakitan” an bilog na ideya kan orihinal na termino, huling an terminong stau·rosʹ ginamit man para iladawan an pagsakit, pagdusa, asin kasusupgan na aatubangon kan mga parasunod ni Jesus. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Hilingon an HARIGI.

• Hebreo.

  Sarong apod na inot na ginamit ki Abram (Abraham) tanganing ipahiling an pagkakalain niya sa kataraid niyang mga Amorita. Dangan, ginamit ini bilang apod sa mga gikan ni Abraham sa makuapo niyang si Jacob. Iyo man ini an apod sa saindang lengguwahe. Kan panahon ni Jesus, may halo nang dakul na tataramon na Aramaiko an lengguwaheng Hebreo asin ini an lengguwahe ni Cristo saka kan saiyang mga disipulo.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Gi 26:14.

• Hermes.

  Sarong diyos kan mga Griego; aki ni Zeus. Sa Listra, hinuna kan mga tawo na si Pablo iyo si Hermes huling sinasabi na an diyos na ini mensahero kan mga diyos asin diyos nin kahusayan sa pagtaram.​—Gi 14:12.

• Herodes.

  Pangaran kan pamilya nin sarong dinastiya na namahala sa mga Judio paagi sa pagnombra kan Roma. Si Herodes na Dakula nagin midbid huli sa pagpatugdok niya giraray kan templo sa Jerusalem asin sa pagbuot niyang gadanon an mga aki sa pagpurbar na gadanon si Jesus. (Mat 2:16; Lu 1:5) Si Herodes Arquelao asin Herodes Antipas, na mga aki ni Herodes na Dakula, ninombrahan na mamahala sa ibang mga parte kan dating nasasakupan kan saindang ama. (Mat 2:22) Si Antipas sarong tetrarka, na bisto sa apod na “hadi.” Namahala siya durante kan tulo may kabangang taon na ministeryo ni Cristo asin sagkod sa panahon na kinokobrehan kan Gibo kapitulo 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Gi 4:27; 13:1) Pagkatapos kaiyan, an makuapo ni Herodes na Dakula na si Herodes Agripa I ginadan kan anghel nin Diyos pagkatapos kaining mamahala nin halipot na panahon. (Gi 12:1-6, 18-23) An saiyang aking si Herodes Agripa II an sunod na namahala sagkod sa panahon kan rebelyon kan mga Judio laban sa Roma.​—Gi 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herodes, mga suportador kan partido ni.

  Inaapod man na mga Herodiano. Saro sindang partido nin mga nasyonalista na nagsusuportar sa pulitikal na mga obheto kan mga Herodes sa pamamahala kan mga ini sa irarom kan mga Romano. An nagkapira sa mga Saduceo posibleng mga miyembro kan partidong ini. Uminiba an mga Herodiano sa mga Fariseo sa pagkontra ki Jesus.​—Mar 3:6.

• Higgaion.

  Teknikal na termino na ginagamit sa panginginot sa musika. Arog kan pagkagamit sa Salmo 9:16, an tataramon na ini puwedeng nangangahulugan nin malumanay na interlude nin arpang hababa an tono o nin halipot na pagpundo na angay sa paghurop-hurop.

• Hin.

  Sarong sukol para sa likido asin an apod sa mismong takadan kaiyan. Katumbas ini nin 3.67 litros, uyon sa sinabi kan historyador na si Josephus na an hin katumbas nin duwang choes nin Atenas. (Ex 29:40)​—Hilingon an Apendise B14.

• Hisopo.

  Tanom na saraditon an sanga asin dahon na ginagamit na pangwirik nin dugo o tubig sa mga seremonya nin paglilinig. Posibleng saro ining tanom na marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). An hisopong sinambit sa Juan 19:29 puwedeng sarong tanom na marjoram na ikinabit sa sarong sanga o puwedeng sarong tanom na durra, na sarong klase nin komun na sorghum (Sorghum vulgare), huling an laba kan sanga kaini igo na para mairani sa nguso ni Jesus an esponghang ibinuntog sa maalsom na arak.​—Ex 12:22; Sal 51:7.

• Homer.

  Sukol para sa marang produkto na katumbas nin cor. Base sa kinakarkulong volume kan takad na bath, katumbas ini nin 220 litros. (Le 27:16)​—Hilingon an Apendise B14.

• Horeb; Bukid nin Horeb.

  An mabukid na rehiyon sa palibot kan Bukid nin Sinai. Saro pa ining pangaran kan Bukid nin Sinai. (Ex 3:1; De 5:2)​—Hilingon an Apendise B3.

• Hostes; Patutot.

  Sa Ingles, prostitute. Tawong nakikidurog sa bako niyang agom, partikular na para sa kuwarta. (An porʹne, na Griegong termino para sa “hostes” o “patutot,” hali sa sarong tataramon na nangangahulugan na “magpabakal.”) Sa parati, sa mga babayi nanunungod an terminong ini, pero may sinambit man sa Bibliya na mga lalaking patutot. Kinokondenar sa Katugunan ni Moises an prostitusyon, asin an bayad sa hostes o patutot dai inaako bilang kontribusyon sa santuwaryo ni Jehova, na kabaliktaran sa ginigibo kan mga pagano na ginagamit an mga hostes o patutot sa templo bilang mapagkukuanan nin pondo. (De 23:17, 18; 1Ha 14:24) Ginagamit man kan Bibliya sa piguratibong paagi an terminong ini para ipanungod sa mga tawo, nasyon, o organisasyon na nagsasagibo nin sarong porma nin idolatriya mantang naghihingakong nagsasamba sa Diyos. Halimbawa, an relihiyosong organisasyon na inaapod na “Dakulang Babilonya” ilinadawan sa Kapahayagan bilang sarong hostes o patutot huling nakikiiba-iba siya sa mga tagapamahala kan kinaban na ini para sa kapangyarihan asin materyal na pakinabang.​—Kap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25, nota.

• Hukom.

  Mga lalaking ninombrahan ni Jehova tanganing iligtas an saiyang banwaan kan panahon bago magkaigwa nin mga tawong hadi nin Israel.​—Hu 2:16.

• Huring mga aldaw.

  Ini asin an kaagid na mga ekspresyon, arog kan “huring kabtang kan mga aldaw,” ginagamit sa mga propesiya sa Bibliya tanganing ipanungod sa panahon kun nuarin masagkod sa kulminasyon an mga pangyayari sa kasaysayan. (Eze 38:16; Da 10:14; Gi 2:17) Depende sa propesiya, puwede ining sarong peryodo nin pira sanang taon o nin dakul na taon. Partikularmenteng ginagamit kan Bibliya an terminong ini may koneksiyon sa “huring mga aldaw” kan presenteng sistema nin mga bagay, sa panahon kan dai nahihiling na presensiya ni Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Hurno.

  Sarong estruktura na ginagamit sa pagtunaw nin gapong may metal (ore) o sa pagtunaw nin metal; ginagamit man iyan para lutuan kan lalagan na dalipay asin iba pang mga bagay na seramiks. Kan mga panahon kan Bibliya, an mga hurno gibo sa ladrilyo o gapo. Ginagamit man an hurno bilang suluan nin apog.​—Ge 15:17; Da 3:17; Kap 9:2.

I

• Idolo; Idolatriya.

  An idolo sarong imahen, sarong representasyon nin ano man na bagay, tunay man ini o imahinasyon sana, na puwedeng gamiton nin mga tawo sa pagsamba. An idolatriya iyo an dakulaon na paggalang, pagkamuot, pagsamba, o sobrang paghanga sa sarong idolo.​—Sal 115:4; Gi 17:16; 1Co 10:14.

• Ikasampulo (ikapu).

  An ikasampulong kabtang, o 10 porsiyento, na itinatao o ibinabayad partikular na para sa relihiyosong mga katuyuhan. Inaapod man ini na “ikapu.” (Mal 3:10, kaiba an nota; De 26:12; Mat 23:23) Sa irarom kan Katugunan ni Moises, ikasampulong kabtang kan mga inani sa daga asin ikasampulong kabtang kan nadagdag sa mga ataman na hayop an itinatao sa mga Levita taon-taon tanganing suportaran sinda. An ikasampulong kabtang man kan nareresibi kan mga Levita itinatao ninda sa mga saserdoteng gikan sa pamilya ni Aaron. Apuwera kaini, igwa pa nin ibang mga ikapu. An pagtao nin ikapu bakong kahagadan sa mga Kristiyano.

• Ilirico.

  Probinsiya kan Roma sa norteng-sulnupan kan Grecia. Nakaabot si Pablo sa lugar na ini sa saiyang pagmiministeryo, pero dai sinabi kun baga naghulit siya sa Ilirico o nakaabot sana siya diyan sa saiyang paghuhulit. (Ro 15:19)​—Hilingon an Apendise B13.

• Imoralidad.​—

  Hilingon an SEKSUWAL NA IMORALIDAD.

• Inot na bunga.

  An pinakainot na mga bunga sa panahon nin aranihan; an inot na mga resulta o produkto nin ano man na bagay. Ipinagbuot ni Jehova sa nasyon nin Israel na idulot sa saiya an saindang mga inot na bunga, tawo man ini, hayop, o produkto kan daga. Bilang sarong nasyon, nagdudulot an mga Israelita sa Diyos nin mga inot na bunga sa Kapiyestahan nin Tinapay na Daing Lebadura asin sa Pentecostes. An terminong “mga inot na bunga” ginamit man sa piguratibong paagi para ipanungod ki Cristo asin sa saiyang linahidan na mga parasunod.​—1Co 15:23; Bi 15:21; Tal 3:9; Kap 14:4.

• Insenso.

  Pinaghalong mahamot na mga pulot saka balsamo na luway-luway na natututong asin nagluluwas nin mahamot na parong. Sarong espesyal na insenso na may apat na sangkap an ginagamit sa tabernakulo asin sa templo. Pigtututong iyan nin aga asin banggi sa altar para sa insenso sa laog kan Banal na kuwarto, asin sa Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan, pigtututong iyan sa laog kan kuwartong Kabanal-banali. Nagseserbi iyan na simbolo kan akseptableng mga pamibi kan maimbod na mga lingkod nin Diyos. Bakong kahagadan sa mga Kristiyano an paggamit nin insenso.​—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Kap 5:8.

• Israel.

  An pangaran na itinao nin Diyos ki Jacob. Ini man an nagin apod sa gabos na mga gikan niya bilang sarong grupo. Sa parati, an mga gikan kan 12 aking lalaki ni Jacob inaapod na mga aki ni Israel, nasyon nin Israel, banwaan (mga namamanwaan) nin Israel, o mga Israelita. Israel man an nagin apod sa sampulong tribong kahadian sa norte na suminuway sa kahadian sa timog, asin kan huri, ginamit an terminong ini para sa linahidan na mga Kristiyano, an “Israel nin Diyos.”​—Ga 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.

J

• Jacob.

  Aking lalaki ni Isaac asin Rebeca. Kan huri, tinawan siya nin Diyos nin pangaran na Israel, asin siya an nagin patriyarka kan banwaan nin Israel (inaapod man na mga Israelita asin kan huri, mga Judio). Siya an ama kan 12 lalaki, na kaiba an saindang mga gikan, iyo an minakompuwesto sa 12 tribo kan nasyon nin Israel. Padagos na ginamit an pangaran na Jacob para sa nasyon o banwaan nin Israel.​—Ge 32:28; Mat 22:32.

• Jedutun.

  Sarong termino na dai sigurado an kahulugan asin yaon sa superskripsiyon kan Salmo 39, 62, asin 77. Minaluwas na an mga superskripsiyon na ini mga instruksiyon sa pagpresentar kan salmo, na posibleng nanunungod sa sarong istilo o instrumento sa musika. Igwa kaidto nin sarong musikero na Levita na an pangaran Jedutun, kaya posibleng konektado sa saiya o sa mga aki niya an istilong ini nin pagkanta o instrumento.

• Jehova.

  Hali sa komun na traduksiyon sa Ingles kan Tetragrammaton (an apat na Hebreong letra para sa personal na pangaran nin Diyos), na minalataw nin labing 7,000 na beses sa traduksiyon na ini.​—Hilingon an Apendise A4 asin A5.

• Jubileo.

  An kada ika-50 taon, puon kan maglaog an Israel sa Dagang Panuga. An daga dai pigtatanuman sa taon nin Jubileo, asin an mga uripon na Hebreo pinapatalingkas. An mga minanang daga na ipinabakal ibinabalik. Kaya, masasabing an Jubileo sarong bilog na taon na kapiyestahan, taon nin katalingkasan na kun sain naibabalik an nasyon sa dati kaining kamugtakan kan primero ining establisaron nin Diyos.​—Le 25:10.

• Juda.

  An ikaapat na aking lalaki ni Jacob sa agom niyang si Lea. Kan madali nang magadan si Jacob, ihinula niya na sarong makapangyarihan asin nagdadanay na tagapamahala an magikan sa linya kan pamilya ni Juda. Kan mag-eksister si Jesus bilang tawo, hali siya sa lahi ni Juda. An Juda nanunungod man sa tribo asin kan huri, sa kahadian na ipinangaran ki Juda. Inapod ining kahadian sa timog, na kompuwesto nin mga Israelita na hali sa tribo ni Juda asin Benjamin asin kaiba an mga saserdote saka mga Levita. Sakop kan Juda an timog na parte kan nasyon, kaiba an Jerusalem asin an templo.​—Ge 29:35; 49:10; 1Ha 4:20; Heb 7:14.

• Judio.

  Termino na ginagamit para sa sarong tawong naggikan sa tribo ni Juda pagkatapos kan pagbagsak kan sampulong tribong kahadian nin Israel. (2Ha 16:6) Pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya, nagin apod ini sa mga Israelitang hali sa manlain-lain na tribo na nagbalik sa Israel. (Esd 4:12) Kan huri, ginamit ini sa bilog na kinaban tanganing ilain an mga Israelita sa mga Hentil. (Est 3:6) Ginamit man ni apostol Pablo sa piguratibong paagi an terminong ini kan mangatanusan siya na sa Kristiyanong kongregasyon bakong mahalaga kun ano an nasyonalidad nin saro.​—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

K

• Kabanal-banali, an.

  An pinakalaog na kuwarto kan tabernakulo asin kan templo, kun sain nakabugtak an kaban kan tipan; inaapod man na Banal nin mga Banal. Sigun sa Katugunan ni Moises, an tinutugutan sanang maglaog sa Kabanal-banali iyo an halangkaw na saserdote, asin puwede sana siyang maglaog diyan sa taunan na Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan.​—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ha 6:16; Heb 9:3.

• Kaban kan tipan.

  Baul na gibo sa kahoy na akasya na kinalupkupan nin bulawan saka ilinaag sa Kabanal-banali kan tabernakulo asin kan huri sa Kabanal-banali kan templong itinugdok ni Solomon. Igwa ini nin solidong bulawan na takop na may duwang kerubin na magkahampang. An mayor na laog kaini iyo an duwang tablang gapo na nasusuratan kan Sampulong Tugon. (De 31:26; 1Ha 6:19; Heb 9:4)​—Hilingon an Apendise B5 asin B8.

• Kabukidan nin Lebanon.

  Saro sa duwang kabukidan na minakompuwesto sa kabukidan kan daga nin Lebanon. Nasa sulnupan an kabukidan nin Lebanon, asin nasa sirangan man an kabukidan nin Anti-Lebanon. Sarong halaba saka matabang kababan an nasa pag-ultanan kan duwang kabukidan na ini. Haros nasa mismong baybayon nin Mediteraneo an kabukidan nin Lebanon, asin an langkaw kan mga alituktok kaiyan may average na 1,800 sagkod 2,100 metros (6,000 sagkod 7,000 piye). Kan suanoy na mga panahon, natatahuban an Lebanon nin magagayon na mga sedro, na pinapahalagahan na marhay kan mga nasyon sa palibot kaiyan. (De 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Hilingon an Apendise B7.

• Kahadian nin Diyos.

  An ekspresyon na ini ginagamit partikularmente para sa soberaniya nin Diyos na irinerepresentar kan maharlikang gobyerno kan saiyang Aki, si Cristo Jesus.​—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50.

• Kahoy nin buhay.

  Sarong puon nin kahoy sa hardin nin Eden. Dai sinasabi kan Bibliya na may kakayahan na magtao nin buhay an mismong bunga kaiyan; imbes, nagrerepresentar iyan sa garantiya nin buhay na daing katapusan na itatao nin Diyos duman sa mga tutugutan niyang kumakan kan bunga kaiyan.​—Ge 2:9; 3:22.

• Kahoy nin pakaaram kan marahay asin maraot.

  Sarong puon nin kahoy sa hardin nin Eden na ginamit nin Diyos bilang simbolo kan saiyang deretso na magbugtak para sa mga tawo nin mga pamantayan sa kun ano an “marahay” asin kun ano an “maraot.”​—Ge 2:9, 17.

• Kairaruman.

  Hali sa Griegong tataramon na aʹbys·sos, na an buot sabihon “labi-labi kararom” o “dai matugkad, daing sagkudan.” Ginamit ini sa Kristiyanong Griegong Kasuratan para ipanungod sa sarong lugar o kamugtakan na nagseserbing bilangguan. Kabali digdi an lubungan pero bakong limitado diyan.​—Lu 8:31; Ro 10:7; Kap 20:3.

• Kalag.

  An pinagkatudan na traduksiyon kan Hebreong terminong neʹphesh asin Griegong terminong psy·kheʹ. Sa pagsiyasat kun paano ginamit sa Bibliya an mga terminong ini, nagigin malinaw na sa panginot nanunungod an mga ini sa (1) mga tawo, (2) mga hayop, o (3) sa buhay nin tawo o nin hayop. (Ge 1:20; 2:7; Bi 31:28; 1Pe 3:20; kaiba an mga nota) Kabaliktaran sa pagkagamit sa terminong “kalag” sa dakul na temang pangrelihiyon, ipinapahiling kan Bibliya na an neʹphesh asin psy·kheʹ, kun ginagamit may koneksiyon sa mga linalang sa daga, parehong nanunungod sa sarong bagay na pisikal, nadudutan, nahihiling, asin nagagadan. Sa traduksiyon na ini, an mga terminong ini sa orihinal na lengguwahe sa parati itrinadusir uyon sa kahulugan kan mga ini sa kada konteksto, na ginagamit an mga terminong arog kan “buhay,” “linalang,” “tawo,” “persona,” “bilog na pagkatawo nin saro,” o sarong personal pronoun sana (halimbawa, “ako” para sa “sakong kalag,” “sakuyang kalag,” o “kalag ko”). Sa kadaklan na kamugtakan, mahihiling sa mga nota sa ibaba an alternatibong traduksiyon na “kalag.” Pag ginagamit an terminong “kalag” sa mga teksto mismo o sa mga nota sa ibaba, dapat iyan na sabuton kauyon kan paliwanag sa inutan. Pag sinasambit an manungod sa paggibo nin sarong bagay nin bilog na kalag, nangangahulugan iyan na gibuhon iyan nin bilog na pagkatawo, nin bilog na puso, o nin bilog na buhay. (De 6:5; Mat 22:37) Sa ibang mga konteksto, an mga terminong ini sa orihinal na lengguwahe puwedeng ipanungod sa pagmawot o gana sa pagkakan nin sarong buhay na linalang. Puwede man ipanungod an mga iyan sa sarong gadan na tawo o bangkay.​—Bi 6:6; Tal 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Kamangyan.

  Pinamarang dugta (pulot) hali sa mga kahoy asin mga palungpong na kabilang sa genus Boswellia. Pag pigtututong, nagluluwas ini nin mahamot na parong. Saro ining sangkap kan banal na insenso na ginagamit sa tabernakulo asin sa templo. Isinasabay man ini sa mga dulot na tipasi asin ilinalaag sa kada raya kan tinapay na pandulot na yaon sa laog kan Banal.​—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Kanta Para sa mga Pagtukad.

  An superskripsiyon kan Salmo 120-134. Manlain-lain an ideya manungod sa kahulugan kan fraseng ini, pero dakul an naniniwala na an 15 salmong ini kinakanta kan maugmang mga parasambang Israelita mantang ‘nagtutukad’ sinda pa-Jerusalem, na nasa itaas kan kabukidan nin Juda, para mag-atender sa tulong dakulang taunan na kapiyestahan duman.

• Kapiyestahan nin mga Payag-payag.

  Inaapod man na Kapiyestahan nin mga Tabernakulo, o Kapiyestahan nin Pagtipon nin Ani. Ginigibo ini puon ika-15 sagkod ika-21 nin Etanim. Isineselebrar digdi an pag-ani sa katapusan kan ibinibilang na taon nin pagtanom sa Israel, asin panahon ini nin pag-ugma saka pasasalamat sa mga pagbendisyon ni Jehova sa mga pananom ninda. Sa panahon kan kapiyestahan, nag-iistar an mga tawo sa mga payag-payag, o mga sirungan, na nagpapagirumdom sa sainda kan paghali kan mga Israelita sa Ehipto. Saro ini sa tulong kapiyestahan kun sain kahagadan sa mga lalaki na magduman sa Jerusalem para sa pagselebrar.​—Le 23:34; Esd 3:4.

• Kapiyestahan nin Pag-ani; Kapiyestahan nin mga Semana.​—

  Hilingon an PENTECOSTES.

• Kapiyestahan nin Pagdedikar.

  An taunan na paggirumdom sa paglinig kan templo pagkatapos iyan na lapastanganon ni Antioco Epifanes. Walong aldaw an selebrasyon na minapuon nin Kislev 25.​—Ju 10:22.

• Kapiyestahan nin Tinapay na Daing Lebadura.

  An inot sa tulong panginot na taunan na mga kapiyestahan kan mga Israelita. Nagpupuon ini nin Nisan 15, an aldaw pagkatapos kan Paskuwa, asin minalawig nin pitong aldaw. Tinapay na daing lebadura sana an puwedeng kakanon sa panahon na iyan, bilang paggirumdom sa paghali kan mga Israelita sa Ehipto.​—Ex 23:15; Mar 14:1.

• Karwahe.

  Lunadan na duwa an ruweda asin ginuguyod nin kabayo. Ginagamit ini panginot na sa giyera.​—Ex 14:23; Hu 4:13; Gi 8:28.

• Kasia.

  Produkto na makukua sa ubak kan kahoy na cassia bark tree (Cinnamomum cassia), na kapamilya kan kahoy na sinamon. Ginagamit an kasia bilang pahamot asin bilang sangkap kan banal na lanang panglahid.​—Ex 30:24; Sal 45:8; Eze 27:19.

• Kasuratan.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, nanunungod ini sa sagradong mga isinurat na minakompuwesto kan Tataramon nin Diyos.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Katanusan.

  Sa Kasuratan, nanunungod ini sa kun ano an matanos, o tama, uyon sa pamantayan nin Diyos sa tama asin sala.​—Ge 15:6; De 6:25; Tal 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Katiripunan.

  Grupo nin mga tawo na nagtitiripon sa sarong itinalaan na panahon. Sa Hebreong Kasuratan, an terminong ini parating nanunungod sa mga pagtiripon kan banwaan nin Israel sa relihiyosong mga kapiyestahan o mga okasyon na mahalagang marhay sa nasyon.​—De 16:8; 1Ha 8:5.

• Katugunan.

  Pag nakakapital an inot na letra, sa parati nanunungod ini sa Katugunan ni Moises o sa inot na limang libro kan Bibliya. Pag dai nakakapital an inot na letra, puwedeng nanunungod ini sa espesipikong mga tugon sa Katugunan ni Moises o sa sarong prinsipyo nin katugunan.​—Bi 15:16; De 4:8; Mat 7:12; Ga 3:24.

• Kemos.

  An panginot na diyos kan mga Moabita.​—1Ha 11:33.

• Kerubin.

  Mga anghel na may halangkaw na ranggo asin espesyal na mga katungdan. Iba sinda sa mga serafin.​—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kislev.

  Apod sa ikasiyam na bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ikatulong bulan sa sekular na kalendaryo pagkabalik kan mga Judio hali sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Nobyembre asin natatapos sa kabangaan nin Disyembre. (Ne 1:1; Zac 7:1)​—Hilingon an Apendise B15.

• Kongregasyon.

  Grupo nin mga tawong nagkakatiripon para sa sarong partikular na katuyuhan o gibuhon. Sa Hebreong Kasuratan, nanunungod ini sa parati sa nasyon nin Israel. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, nanunungod ini sa lambang kongregasyon nin mga Kristiyano pero mas parati sa Kristiyanong kongregasyon sa pangkagabsan.​—1Ha 8:22; Gi 9:31; Ro 16:5.

• Korales.

  Sarong matagas asin garo gapong substansiya na nabibilog hali sa mga tulang, o dugi, nin saradit na mga hayop sa dagat. Makukua ini sa kadagatan asin may lain-lain ining kulor, kaiba na an pula, puti, asin itom. Kadakul nin korales sa Dagat na Pula. Kan mga panahon kan Bibliya, an pulang korales halangkawon an kantidad asin ginigibong mga beads saka iba pang alahas.​—Tal 8:11.

• Kristiyano.

  An pangaran na itinao nin Diyos sa mga parasunod ni Jesu-Cristo.​—Gi 11:26; 26:28.

• Kurtina.

  An tela na magayunon an pagkahabol asin igwa nin mga burdang kerubin na nagseserbing dibisyon kan Banal asin kan Kabanal-banali sa tabernakulo asin sa templo. (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Hilingon an Apendise B5.

L

• Lagpitaw.

  Pahalabang pidaso nin anit o hinabol na materyales na arog nin litid nin hayop, tambo, o barahibo. Ilinalaag sa halakbang na parte kaiyan sa tahaw an pambala, na sa parati sarong gapo. An sarong puro kan lagpitaw nakabugkos sa kamot o sa pulsuhan, mantang an ibong na puro kinakaputan kan kamot asin binubutasan pag ilinabyog na an lagpitaw. An suanoy na mga nasyon kaidto may kaibang mga paralagpitaw sa saindang mga hukbo.​—Hu 20:16; 1Sa 17:50.

• Lahidan.

  An Hebreong tataramon sa panginot nangangahulugan na “lahidan nin likido.” Linalahidan kaidto nin lana an sarong tawo o bagay bilang simbolo nin pagdusay para sa sarong espesyal na paglilingkod. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, ginamit man an tataramon na ini tanganing ipanungod sa pagbubo nin banal na espiritu sa mga pinili para sa langitnon na paglaom.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21.

• Lalagan na anit.

  Lalagan na gibo sa bílog na anit nin sarong hayop, arog nin kanding o karnero, asin ginagamit na lalagan nin arak. Ilinalaag an arak sa bagong mga lalagan na anit huli ta pag minaalsom na an arak, nagluluwas ini nin carbon dioxide na minapabutog sa lalagan. An mga bagong anit nahihignit; an mga luma dai, kaya nabubusi iyan pag makusugon na an presyur sa laog.​—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Lebadura.

  Sarong sangkap na ihinahalo sa masa nin harina bilang pampausbog o sa mga likido bilang pampaalsom; partikularmenteng nanunungod sa sarong porsiyon nin pinausbog na masa na itinada hali sa nainot na pagmasa. Parati ining ginagamit sa Bibliya bilang simbolo nin kasalan asin karatan, asin ginagamit man ini para iladawan an dai nahihiling pero mahiwas na paglakop.​—Ex 12:20; Mat 13:33; Ga 5:9.

• Leproso.

  Sarong malalang hilang sa kublit. Sa Kasuratan, an leproso bako sanang nanunungod sa hilang na inaapod ngunyan sa kaparehong pangaran, huling bako sanang tawo an puwedeng maapektaran kaiyan kundi pati mga bado asin harong.​—Le 14:54, 55; Lu 5:12.

• Lepton.

  Sa panahon kan Kristiyanong Griegong Kasuratan, ini an pinakasadit na tanso o bronseng sinsilyo kan mga Judio. Itrinadusir na “marabilis” sa ibang bersiyon kan Bibliya. (Mar 12:42; Lu 21:2; mga nota)​—Hilingon an Apendise B14.

• Levi; Levita.

  An ikatulong aking lalaki ni Jacob sa agom niyang si Lea; apod man ini sa tribong ipinangaran sa saiya. An tulo niyang aking lalaki an ginikanan kan tulong panginot na dibisyon kan mga Levita. Kun minsan, an terminong “mga Levita” nanunungod sa bilog na tribo, pero sa parati, dai diyan kaiba an mga saserdoteng hali sa pamilya ni Aaron. An tribo ni Levi dai tinawan nin kahirasan na daga sa Dagang Panuga, pero tinawan sinda nin 48 siyudad na nasa laog kan mga dagang itinao sa ibang mga tribo.​—De 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11.

• Leviatan.

  Sarong hayop na parating ikinokonektar sa tubig asin minalataw na sarong klase nin linalang sa tubig. Sa Job 3:8 asin 41:1, posibleng nanunungod ini sa buaya o sa iba pang dakula asin makusog na hayop sa tubig. Sa Salmo 104:26, puwedeng saro ining klase nin balyena. Sa iba pang kabtang kan Bibliya, ginamit ini sa piguratibong paagi asin dai sigurado kun anong hayop an pinapanungdan kaiyan.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Log.

  An pinakasadit na sukol para sa likido na sinambit sa Bibliya. Sa Judiong Talmud, sinasabing 1/12 ini nin hin, kaya kun iyan an pagbabasaran, an log katumbas nin 0.31 litro. (Le 14:10)​—Hilingon an Apendise B14.

• Lubungan.

  Pag dai nakakapital an inot na letra, nanunungod ini sa sarong partikular na lubungan; pag nakakapital an inot na letra, nanunungod ini sa pangkagabsan na lubungan nin katawuhan, na katumbas kan Hebreong “Sheol” asin kan Griegong “Hades.” Ilinaladawan iyan kan Bibliya bilang simbolikong lugar o kamugtakan kun sain an mga yaon diyan mayo nang ano man na piggigibo asin pag-aram.​—Ge 47:30; Ec 9:10; Gi 2:31.

• Lulubngan na girumduman.

  Sarong lugar na piglulubungan nin sarong tawong nagadan. Traduksiyon ini kan Griegong tataramon na mne·meiʹon, na hali sa pandiwang “pagirumdumon.” Ipinaparisa kaiyan na narurumduman an tawong nagadan.​—Ju 5:28, 29.

M

• Maagahon na bituon.

  Ini an huring bituon na minapahiling sa may sirangan bago magsirang an saldang, kaya nagseserbi ining senyal kan pagpupuon nin sarong bagong aldaw.​—Kap 22:16; 2Pe 1:19.

• Maati; Bakong malinig.

  Puwedeng ipanungod sa pagigin maati sa pisikal o sa dai pagsunod sa mga pagbuot sa moral. Alagad sa Bibliya, an mga terminong ini parating nanunungod sa kun ano an bakong akseptable, o bakong malinig, uyon sa Katugunan ni Moises. (Le 5:2; 13:45; Mat 10:1, nota; Gi 10:14; Efe 5:5, nota)​—Hilingon an MALINIG.

• Macedonia.

  Sarong rehiyon sa norte kan Grecia na nagin bantog kan panahon ni Alejandrong Dakula (Alexander the Great) asin nagdanay na independiyente sagkod na masakop kan mga Romano. Probinsiya kan Roma an Macedonia kan inot na magduman si apostol Pablo sa Europa. Tulong beses na nagbisita si Pablo sa lugar na ini. (Gi 16:9)​—Hilingon an Apendise B13.

• Magurang; Magurang na lalaki.

  Sarong may edad nang lalaki, pero sa Kasuratan, panginot nang nanunungod ini sa saro na nasa posisyon na igwang awtoridad asin responsabilidad sa sarong komunidad o sa sarong nasyon. Ginamit man an tataramon na ini sa libro nin Kapahayagan para ipanungod sa mga linalang sa langit. An Griegong tataramon na pre·sbyʹte·ros itinatradusir na “magurang sa kongregasyon” kun an pinapanungdan kaiyan iyo an mga may paninimbagan na manginot sa kongregasyon.​—Ex 4:29; Tal 31:23; 1Ti 5:17; Kap 4:4.

• Mahalath.

  Minalataw na termino ini sa musika na mahihiling sa superskripsiyon kan Salmo 53 asin 88. Puwedeng konektado ini sa sarong root verb sa Hebreo na nangangahulugan na “magluya; magkahilang,” kaya nagpaparisa ini nin mamundong tono na bagay sa mamundong mensahe kan duwang kantang ini.

• Mahistrado.

  Sa gobyerno kan Babilonya, an mga mahistrado mga opisyales sibil sa sakop na mga distrito na nakakaaram sa ley asin may hudisyal na awtoridad pero limitado lang. Sa mga kolonya kan Roma, an mga mahistrado sibil mga administrador kan gobyerno. Kaiba sa mga obligasyon ninda an pagmantenir kan katuninungan, pag-asikaso nin pondo, paghusgar sa mga minabalga sa ley, asin pagpautob nin padusa.​—Da 3:2; Gi 16:20.

• Maimbod na pagkamuot.

  Sa parati, traduksiyon ini hali sa Hebreong tataramon na cheʹsedh, na nanunungod sa pagkamuot na pinapahiro nin dedikasyon, integridad, kaimbudan, asin udok na kapadangatan. Parati ining ginagamit may koneksiyon sa pagkamuot nin Diyos para sa mga tawo, pero ipinapahiling man nin mga tawo an pagkamuot na ini sa kapwa ninda tawo.​—Ex 34:6; Ru 3:10.

• Malcam.

  Posibleng iyo man sana ini si Molec, an panginot na diyos kan mga Ammonita. (Sof 1:5)​—Hilingon an MOLEC.

• Malinig.

  Sa Bibliya, an tataramon na ini nanunungod bako sana sa pagigin malinig sa pisikal kundi pati man sa pagpapadanay o pagbalik sa sarong kamugtakan na mayong digta asin na mayong ano man na bagay na nakakapaati, nakakaramog, o nakakaraot sa moral o sa espirituwal. Sa Katugunan ni Moises, an tataramon na ini nanunungod sa pagigin malinig sa seremonyal na paagi.​—Le 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Co 6:11.

• Maniko.

  Sukol nin laba na mga katumbas kan distansiya puon sa siko sagkod sa puro kan tahaw na muro kan kamot. Parating ginagamit kan mga Israelita an maniko na may labang mga 44.5 sentimetros (17.5 pulgada). Pero naggagamit man sinda nin mas halabang maniko, na mas halaba nin sarong lakbang nin kamot, o mga 51.8 sentimetros (20.4 pulgada). (Ge 6:15; Lu 12:25)​—Hilingon an Apendise B14.

• Manna.

  An panginot na kakanon kan mga Israelita sa 40 taon ninda sa kaawagan. Hali iyan ki Jehova. Milagroso iyan na minalataw sa daga kada aga sa irarom kan ambon, apuwera pag Sabbath. Kan inot na mahiling iyan kan mga Israelita, sinabi ninda, “Ano iyan?” o, sa Hebreo, “man huʼ?” (Ex 16:13-15, 35) Sa ibang teksto, inapod iyan na “mga tipasi kan langit” (Sal 78:24), “tinapay hali sa langit” (Sal 105:40), asin “an tinapay kan mga makapangyarihan” (Sal 78:25). Sinambit man ni Jesus an manna asin ginamit iyan sa piguratibong paagi.​—Ju 6:49, 50.

• Mapanas na sugkod.

  Halabang sugkod na may mapanas na metal sa puro. Ginagamit ini kan mga parauma para pasunudon an sarong hayop. Ikinumparar an mapanas na sugkod sa mga tataramon nin sarong madunong na tawo na nakakapahiro sa nagdadangog na sumunod sa saiyang madunong na sadol. An mga tataramon na “nagsisikad sa mapapanas na sugkod” kinua sa hiro nin sarong sutil na toro na linalabanan an paggiya kan sugkod paagi sa pagsikad diyan na minaresulta sa pagkalugad niya.​—Gi 26:14; Hu 3:31.

• Maraot, saro na.

  Sarong apod ki Satanas na Diyablo, na parakontra sa Diyos asin sa saiyang matanos na mga pamantayan.​—Mat 6:13; 1Ju 5:19.

• Masingkog.

  Sa Bibliya, an mga termino sa orihinal na lengguwahe na itrinadusir na ‘masingkog’ sa parati ginagamit sa piguratibong paagi asin puwedeng sabuton sa dakul na paagi depende sa konteksto. Halimbawa, puwedeng nanunungod ini sa ideya na an saro magkasala o magkulog an buot sagkod sa punto na bayaan niya an saiyang pagtubod. Puwede man ining nanunungod sa ideya na papagkasalaon an iba o paluyahon an pagtubod asin pagtitiwala nin saro sa Diyos, ki Jesus, o sa saindang mga representante.​—Sal 119:165; Mat 5:29, nota; 18:6; 26:31, nota; Mar 6:3, nota; 2Co 6:3; San 3:2, nota.

• Maskil.

  Termino sa Hebreo na dai sigurado an kahulugan asin yaon sa superskripsiyon nin 13 salmo. Posibleng nangangahulugan ini nin “tula para sa paghurop-hurop.” May tataramon na kaagid kaini na itrinadusir na ‘may pakamansay na maglingkod,’ asin iniisip nin nagkapira na magkakonektar an kahulugan kan duwang tataramon na ini.​—2Cr 30:22; Sal 32:Sup.

• Maugmang bareta, an.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, ini an maugmang bareta manungod sa Kahadian nin Diyos asin sa kaligtasan paagi sa pagtubod ki Jesu-Cristo.​—Lu 4:18, 43; Gi 5:42; Kap 14:6.

• Medo; Media.

  Sarong lahi nin mga tawo na naggikan sa aking lalaki ni Jafet na si Madai. Nag-istar sinda sa mabukid na halangkaw na kapatagan nin Iran; an lugar na ini iyo an nagin nasyon nin Media. Nakiiba an mga Medo sa Babilonya para daugon an Asiria. Kan panahon na idto, an Persia sarong probinsiya na sakop kan Media, pero nagrebelde si Ciro asin nagin magkaalyansa an Media asin Persia na iyo an nagin Imperyo nin Medo-Persia, asin dinaog kaini an Imperyo nin Neo-Babilonya kan 539 B.C.E. May mga Medo na yaon sa Jerusalem kaidtong Pentecostes kan 33 C.E. (Da 5:28, 31; Gi 2:9)​—Hilingon an Apendise B9.

• Merodac.

  An panginot na diyos kan siyudad nin Babilonya. Puon kan gibuhon kan hadi asin lehislador nin Babilonya na si Hammurabi na magin kabisera kan Babilonia an Babilonya, nagin prominente si Merodac (o, Marduk). Asin nasalidahan kaini an dakul sa mga diyos na nainot sa saiya asin siya an nagin panginot na diyos sa mga diyos kan mga Babilonyo. Pag-abot nin panahon, an pangaran na Merodac (o, Marduk) naribayan kan titulong “Belu” (“Kagsadiri”), asin parating inaapod si Merodac bilang Bel.​—Jer 50:2.

• Mesiyas.

  Hali sa Hebreong tataramon para sa “linahidan” o “saro na linahidan.” “Cristo” an katumbas kaini na hali sa Griegong tataramon.​—Da 9:25; Ju 1:41.

• Mga suportador kan partido ni Herodes.​—

  Hilingon an HERODES, MGA SUPORTADOR KAN PARTIDO NI.

• Miktam.

  Tataramon sa Hebreo na ginamit sa superskripsiyon nin anom na salmo (Sal 16, 56-60). Teknikal ining termino na dai sigurado an kahulugan, pero puwedeng konektado ini sa tataramon na “inskripsiyon.”

• Milagro; Makapangyarihan na gibo.

  Sarong aksiyon o pangyayari na nakakalabi sa kayang magibo nin ano man na puwersang naaaraman nin mga tawo asin ibinibilang na gikan sa sarong bagay na an kapangyarihan lampas sa naturalesa. Kun minsan, ginagamit sa Bibliya sa arog man kaiyan na kahulugan an mga ekspresyon na “tanda,” “senyales,” asin “ngangalásan.”​—Ex 4:21; Gi 4:22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Sarong diyos na sinasamba kan mga Ammonita, asin posibleng iyo man sana ini an diyos na si Molec. (1Ha 11:5, 7) Kan madali nang matapos an paghadi ni Solomon, nagtugdok siya nin mga halangkaw na lugar para sa palsong diyos na ini.​—Hilingon an MOLEC.

• Milya.

  Sukol nin distansiya na saro sanang beses na naglataw sa orihinal na kopya kan Kristiyanong Griegong Kasuratan, sa Mateo 5:41, asin posibleng nanunungod ini sa Romanong milya na katumbas nin 1,479.5 metros (4,854 piye). An tulo pang beses na paglataw kan “milya” yaon sa mga nota kan Lucas 24:13, Juan 6:19, asin Juan 11:18, asin nanunungod ini sa modernong milya na kinumbertir hali sa suanoy na estadyo kan orihinal na kasuratan.​—Hilingon an Apendise B14.

• Mina.

  Inaapod man na maneh sa Ezekiel. Sarong yunit para sa timbang asin sa kantidad nin kuwarta. Basado sa ebidensiya kan arkeolohiya, an sarong mina katumbas nin 50 siklo. Asin huling an sarong siklo may timbang na 11.4 gramos, an mina sa Hebreong Kasuratan may timbang na 570 gramos. Arog nin maniko, posibleng igwa man nin mina na ginagamit sa palasyo. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, an sarong mina katumbas nin 100 na drakma. May timbang iyan na 340 gramos. An 60 mina katumbas nin sarong talento. (Esd 2:69; Lu 19:13)​—Hilingon an Apendise B14.

• Ministeryal na lingkod.

  Sarong traduksiyon kan Griegong tataramon na di·aʹko·nos, na parating itinatradusir na “ministro” o “lingkod.” An “ministeryal na lingkod” nanunungod sa saro na nagseserbing katabang kan grupo nin kamagurangan sa kongregasyon. Dapat niyang maabot an mga pamantayan sa Bibliya para makuwalipikar sa pribilehiyong ini nin paglilingkod.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Mira.

  Mahamot na pulot na makukua sa nagkapirang klase nin matunok na mga palungpong o saradit na puon nin kahoy na kabilang sa genus Commiphora. An mira saro sa mga sangkap kan banal na lanang panglahid. Ginagamit iyan na pampahamot sa mga bado o higdaan, asin ihinahalo iyan sa lanang ginagamit sa pagmasahe saka sa mga panglahid sa hawak. Ginagamit man an mira sa pag-andam kan mga bangkay para sa paglubong.​—Ex 30:23; Tal 7:17; Ju 19:39.

• Moises, Katugunan ni.

  An Katugunan na itinao ni Jehova sa Israel paagi ki Moises sa kaawagan nin Sinai kan 1513 B.C.E. An inot na limang libro kan Bibliya sa parati inaapod na Katugunan.​—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Molec.

  Sarong diyos kan mga Ammonita; posibleng iyo man sana ini si Malcam, Milcom, asin Moloc. Puwedeng titulo ini asin bakong pangaran nin sarong espesipikong diyos. Sa Katugunan ni Moises, kagadanan an padusa sa siisay man na mag-atang kan saiyang mga aki ki Molec.​—Le 20:2; Jer 32:35; Gi 7:43.

• Moloc.​—

  Hilingon an MOLEC.

• Muth-labben.

  Sarong termino na nasa superskripsiyon kan Salmo 9. Sigun sa tradisyon, nangangahulugan ini na “mapadapit sa kagadanan kan aki.” Sinasabi nin iba na iyo ini an apod o posibleng an inot na mga tataramon sa sarong pamilyar na melodiya na ginagamit pag kinakanta an salmong ini.

N

• Nardo.

  Mahamot na lana na mamahalon asin medyo mapula an kulor. Hali ini sa tanom na spikenard (Nardostachys jatamansi). Huling mamahalon an nardo, sa parati hinahaluan ini nin mas hababang klase nin mga lana, asin kun beses, pinepeke ini. Pero arog kan sinambit ni Marcos asin Juan, “purong nardo” an ginamit ki Jesus.​—Mar 14:3; Ju 12:3.

• Nazareno.

  Sarong apod ki Jesus, bilang saro na taga banwa nin Nazaret. Posibleng konektado ini sa Hebreong tataramon na ginamit sa Isaias 11:1 para sa “supang.” Kan huri, nagin apod man ini sa mga parasunod ni Jesus.​—Mat 2:23; Gi 24:5.

• Nazareo.

  Sarong termino na kinua sa Hebreo na nangangahulugan na “Saro na Pinili,” “Saro na Dusay,” “Saro na Suway.” May duwang klase nin Nazareo: mga nagboluntaryong magin Nazareo asin mga ninombrahan nin Diyos na magin siring. An sarong lalaki o babayi puwedeng maggibo nin sarong espesyal na promesa ki Jehova na mamuhay bilang Nazareo sa laog nin sarong peryodo nin panahon. Para sa mga boluntaryong nagpasairarom sa promesang ini, may tulong panginot na restriksiyon: dai sinda dapat mag-inom nin arak o magkakan nin ano man na produktong hali sa ubas, dai sinda dapat magpaputol nin buhok, asin dai sinda dapat magduta o magduot sa sarong bangkay. Pero idtong mga ninombrahan nin Diyos na magin Nazareo magdadanay na siring sa bilog nindang buhay, asin may espesipikong mga kahagadan si Jehova para sa sainda.​—Bi 6:2-7; Hu 13:5.

• Nefilim.

  An madadahas na mestisong mga aking lalaki kan mga babaying tawo asin kan mga anghel na nagsulot nin pisikal na hawak bago an Baha.​—Ge 6:4.

• Nehiloth.

  Sarong termino na dai sigurado an kahulugan, asin mahihiling ini sa superskripsiyon kan Salmo 5. May mga naniniwala na saro ining instrumento sa musika na hinahayupan, asin ikinokonektar ini sa sarong root word sa Hebreo na konektado man sa cha·lilʹ (plawta). Pero, puwede man na nanunungod ini sa sarong melodiya.

• Netineo.

  Bakong Israelitang mga lingkod sa templo, o mga paralingkod. An termino sa Hebreo para sa “mga Netineo” literal na nangangahulugan na “Mga Itinao,” na nagpaparisa na itinalaga sinda para sa paglilingkod sa templo. Posibleng marhay na an dakul sa mga Netineo naggikan sa mga Gibeonita, na ginibo ni Josue na “mga parakua nin kahoy na panggatong saka parasakdo nin tubig para sa katiripunan asin para sa altar ni Jehova.”​—Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17.

• Nisan.

  An nagin bagong apod sa Abib, an inot na bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin an ikapitong bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Marso asin natatapos sa kabangaan nin Abril. (Ne 2:1)​—Hilingon an Apendise B15.

O

• Omer.

  Sarong sukol para sa marang produkto na katumbas nin 2.2 litros, o ikasampulong kabtang nin sarong epa. (Ex 16:16, 18)​—Hilingon an Apendise B14.

• Onyx.

  Sarong mas hababang klase nin mamahalon na bato, sarong matagas na klase nin agata, o sarong klase nin kalsedonya na may raya-rayang kulor. Igwa an onyx nin mga rayang kulor puti na may nag-uuruultanan na rayang itom, kulor kape, pula, kulor abo, o berde. Ginamit ini sa espesyal na gubing kan halangkaw na saserdote.​—Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16.

P

• Pag-agom kan bayaw sa hipag.

  Sarong kostumbre, na kan huri iiniba sa Katugunan ni Moises, kun sain aagumon nin sarong lalaki an daing aking lalaki na balo kan nagadan niyang tugang na lalaki tanganing magkaigwa ini nin aki na mapadagos kan linya kan pamilya kan saiyang tugang.​—Ge 38:8; De 25:5.

• Pag-andam.

  An apod sa aldaw bago an Sabbath, na diyan ginigibo kan mga Judio an kinakaipuhan na mga preparasyon. Natatapos iyan sa pagsulnop kan saldang sa aldaw na inaapod sa ngunyan na Biyernes, na iyo man an pagpuon kan Sabbath. Sa mga Judio, an aldaw minapuon pagkasulnop kan saldang asin natatapos sa sunod na pagsulnop kan saldang.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Pag-arahit.

  An pagkua o pagpurot nin mga tada-tada sa mga ani, iyan man tinuyo o dai tinutuyong iwinalat kan mga paraani. Ipinagbuot kan Katugunan ni Moises sa banwaan na dai pag-ubuson na anihon an mga nasa gilid kan saindang mga uma asin dai pagkuanon an gabos na oliba o ubas. Tao nin Diyos an deretsong iyan kan mga pobre, nasasakitan, dayuhan na residente, aki na mayo nang ama, asin balo na magkua kan mga natada pagkatapos kan pag-ani.​—Ru 2:7.

• Pag-ayuno.

  Dai pagkakan nin ano man na kakanon sa laog nin limitadong peryodo nin panahon. Nag-aayuno an mga Israelita sa Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan, sa mga panahon nin kasakitan, asin pag kaipuhan ninda an paggiya nin Diyos. Apat na pag-ayuno kada taon an isinasagibo kan mga Judio bilang paggirumdom sa mga kapaha-pahamak na pangyayari sa saindang kasaysayan. An pag-ayuno bakong kahagadan sa mga Kristiyano.​—Esd 8:21; Isa 58:6; Lu 18:12.

• Pagbayad sa Kasalan.

  Sa Hebreong Kasuratan, an ideya kaini konektado sa mga atang na idinulot para makadulok an mga tawo sa Diyos asin sambahon siya. Sa Katugunan ni Moises, idinudulot an mga atang, partikular na sa taunan na Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan, tanganing makipag-ulian sa Diyos sa ibong kan mga kasalan nin mga indibidwal asin kan bilog na nasyon. Ilinaladawan kan mga atang na idto an atang ni Jesus, na lubos na nakabayad sa mga kasalan kan katawuhan sa paaging sararuan sana para sa gabos na panahon, na nagtao nin oportunidad sa mga tawo na makipag-ulian ki Jehova.​—Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12.

• Pagdusay, banal na tanda nin.

  Sarong makintab na plaka na purong bulawan na inukitan nin Hebreong mga tataramon na nagsasabing “Ki Jehova an kabanalan.” Nakalaag iyan sa atubangan kan turbante kan halangkaw na saserdote. (Ex 39:30)​—Hilingon an Apendise B5.

• Pagkabuhay liwat.

  Pagbangon hali sa kagadanan. An Griegong termino na a·naʹsta·sis literal na nangangahulugan na “pagbangon; pagtindog.” Siyam na pagkabuhay liwat an sinambit sa Bibliya, kaiba na an pagbuhay liwat kan Diyos na Jehova ki Jesus. Dawa ngani an iba pang mga pagbuhay liwat ginibo paagi ki Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, asin Pablo, malinaw na an mga milagrong ini nangyari dahil sa kapangyarihan nin Diyos. An pagkabuhay liwat kan ‘mga matanos pati kan mga bakong matanos’ digdi sa daga importanteng marhay sa katuyuhan nin Diyos. (Gi 24:15) May sinambit man an Bibliya na pagkabuhay liwat sa langit, na inaapod na “an mas amay” o “an inot” na pagkabuhay liwat. An mga kabilang diyan iyo an linahidan nin espiritu na mga tugang ni Jesus.​—Flp 3:11; Kap 20:5, 6; Ju 5:28, 29; 11:25.

• Paglanghad.

  An Griegong tataramon na bla·sphe·miʹa sa panginot nangangahulugan nin mapandanyar, mapagpakaraot, o mapang-insultong pagtaram, iyan man laban sa Diyos o sa mga tawo. Sa Bagong Kinaban na Traduksiyon, sa parati limitado sana ini sa daing galang o mapang-insultong pagtaram laban sa Diyos asin sa mga bagay na sagrado.​—Le 24:11; Bi 15:30; Ju 10:33; Gi 6:11; Kap 13:6.

• Paglapas.

  Pagbalga sa sarong itinaong malinaw na katugunan. Sa Bibliya, kasingkahulugan ini kan “kasalan.”​—Sal 51:3; Ro 5:14.

• Paglatigo.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, saro ining paagi nin pagpadusa na nanunungod sa pagpakol o paghampak gamit an latigo na may mga butngol o mga tarom sa puro.​—Mat 20:19; Ju 19:1.

• Pagmundo.

  Pangluwas na kapahayagan nin kamunduan huli sa pagkagadan nin sarong tawo o sa iba pang kapahamakan. Kan mga panahon kan Bibliya, pinagkatudan nang magmundo sa laog nin sarong peryodo nin panahon. Apuwera sa pagtangis nin makusog, an mga nagmumundo nagsusulot man nin napapalain na bado, nagbubugtak nin abo sa saindang payo, ginigisi an saindang mga bado, asin tinutubtob an saindang daghan. Kun minsan, nagkukua nin mga binabayadan na nakikimundo sa mga lubong.​—Ge 23:2; Est 4:3; Kap 21:4.

• Pagngayo-ngayo.

  Udok sa pusong pakimahirak. Saro man ining porma nin pamibi kun sain biyong ipinapahayag nin saro an saiyang mga ikinakahadit saka mga namamatian.​—De 9:25, 26; Lu 1:13.

• Pagpatong nin mga kamot.

  Ipinapatong an mga kamot sa sarong tawo tanganing nombrahan siya para sa sarong espesyal na gibuhon o tanganing bendisyunan siya, paumayan, o tawan nin regalo na banal na espiritu. Kun minsan, ipinapatong an mga kamot sa mga hayop bago an mga iyan iatang.​—Ex 29:15; Bi 27:18; Gi 19:6; 1Ti 5:22.

• Pagpuron.

  An proseso nin pagbutong asin pagbiribid sa mga awat (fiber) nin tinanom o hayop, arog kan tanom na lino (flax), gapas, barahibo nin karnero (wool), asin barahibo nin kanding, tanganing magin torsido o ilo de bela (yarn).​—Ex 35:25; Mat 6:28; Lu 12:27.

• Pagsambay.

  Pakikidurog nin sarong may agom na lalaki o babayi sa saro na bako niyang agom.​—Ex 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Pagsulsol.

  Sa Bibliya, nanunungod ini sa pagbago nin isip na may kaibang udok sa pusong pagbasol sa dating paagi nin pamumuhay, salang mga gibo, o mga bagay na dai nagibo. An tunay na pagsulsol igwa nin nahihiling na bunga, an pagbabago sa paggawi asin pamumuhay.​—Mat 3:8; Gi 3:19; 2Pe 3:9.

• Pagtatapos kan sistema nin mga bagay.

  An peryodo nin panahon na masagkod sa katapusan kan sistema nin mga bagay, o mga kamugtakan sa kinaban, na kontrolado ni Satanas. Kasabay ini kan panahon kan presensiya ni Cristo. Sa paggiya ni Jesus, “isusuway [kan mga anghel] an mga maraot sa mga matanos” asin lalaglagon sinda. (Mat 13:40-42, 49) Interesado an mga disipulo ni Jesus kun nuarin an “pagtatapos” na iyan. (Mat 24:3) Bago siya nagbalik sa langit, nanuga siya sa saiyang mga parasunod na makakaibanan ninda siya sagkod sa panahon na iyan.​—Mat 28:20.

• Pagturi.

  An paghali kan kublit na nasa puro kan ikinabuhay nin lalaki. Saro ining kahagadan para ki Abraham asin sa saiyang mga gikan, pero bako na ining kahagadan para sa mga Kristiyano. Ginamit man ini sa piguratibong paagi sa manlain-lain na konteksto.​—Ge 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3.

• Pakikisaro.​—

  Hilingon an SEKSUWAL NA IMORALIDAD.

• Pamanggihan kan Kagurangnan.

  Sarong literal na pamanggihan na igwa nin tinapay na daing lebadura saka arak na nagsisimbolo sa hawak asin dugo ni Cristo; saro ining memoryal, o paggirumdom, sa kagadanan ni Jesus. Huling okasyon ini na ipinagbuot kan Kasuratan na iselebrar kan mga Kristiyano, tama man ining apudon na “an Memoryal.”​—1Co 11:20, 23-26.

• Pampagian nin buot.​—

  Hilingon an PAGBAYAD SA KASALAN.

• Panambitan.

  Sarong komposisyon, tula man o kanta, na nagpapahayag nin grabeng kamunduan, arog kan ipinapahayag na grabeng kamunduan huli sa pagkagadan nin sarong amigo o sarong mahal sa buhay; saro ining lamentasyon.​—2Sa 1:17; Sal 7:Sup.

• Pandog.

  Instrumento na pinupugulan an paghiro nin saro asin ginagamit sa pagpadusa. An ibang mga pandog mga bitis sana an pinupugulan sa paghiro, mantang an iba ibinubugtak an hawak sa masakiton na posisyon, na posibleng pinupugulan sa paghiro an mga bitis, mga kamot, asin liog.​—Jer 20:2; Gi 16:24.

• Pangalasag.

  Mga isinusulot nin mga suldados bilang proteksiyon, arog kan helmet, gubing na metal, paha, takop sa bangguran, asin kalasag.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Panganay.

  Sa panginot, nanunungod ini sa pinakamatuang aking lalaki nin sarong ama (imbes na sa panganay kan ina). Kan mga panahon kan Bibliya, an panganay na aking lalaki igwa nin kagalang-galang na posisyon sa pamilya asin sa saiya itinatao an pagkapayo kan pamilya pag nagadan an ama. Nanunungod man an terminong ini sa inot na lalaking ugbon kan mga hayop, asin kun minsan inaapod na “inot na ugbon.”​—Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15.

• Panggarantiya.

  Sarong bagay na pagsadiri nin sarong may utang na itinao niya sa inutangan bilang garantiya na magbabayad siya. Inaapod man ining paniguro. Igwa nin kondisyones sa Katugunan ni Moises may koneksiyon sa mga panggarantiya tanganing maprotektaran an kapakanan kan mga pobre asin mga daing kalaban-laban na namamanwaan kan nasyon.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Panggunting nin mitsa.

  Kagamitan na gibo sa bulawan o tanso na ginagamit sa tabernakulo asin templo. An mga ini garo mga gunting na panggunting nin mga mitsa kan ilawan.​—2Ha 25:14.

• Panginot na Instrumento.

  An panginot na kahulugan kan Griegong termino para digdi iyo an “Panginot na Lider.” Nanunungod ini sa mahalagang marhay na papel ni Jesu-Cristo sa pagpatalingkas sa maimbod na mga tawo sa nakakagadan na epekto nin kasalan asin sa paggiya sa sainda pasiring sa buhay na daing katapusan.​—Gi 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Panginot na saserdote.

  Sa Hebreong Kasuratan, saro pa ining termino para sa “halangkaw na saserdote.” Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, an ekspresyon na “mga panginot na saserdote” minalataw na nanunungod sa mga panginot na lalaki sa mga saserdote, na posibleng kaiba an siisay man na halangkaw na saserdoteng hinali sa puwesto asin an mga pamayo kan 24 dibisyon nin mga saserdote.​—2Cr 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Pangkukulam.

  An paggamit nin kapangyarihan na hali sa mga maraot na espiritu.​—2Cr 33:6.

• Pansipit nin mitsa.

  Kagamitan na gibo sa bulawan na ginamit sa tabernakulo asin sa templo bilang pampalsok nin kalayo sa mga ilawan.​—Ex 37:23.

• Pansukol na tambo.

  An pansukol na tambo anom na maniko an laba. Uyon sa komun na sukol nin maniko, iyan 2.67 metros (8.75 piye); uyon sa halabang sukol nin maniko, iyan 3.11 metros (10.2 piye). (Eze 40:3, 5; Kap 11:1)​—Hilingon an Apendise B14.

• Pantatak; Selyo.

  Instrumentong ginagamit para magwalat nin marka (sa parati sa dalipay o wax) bilang tanda nin pagigin kagsadiri, nin pagigin tunay, o nin pagkakauyon. An suanoy na mga pantatak gibo sa sarong pidaso nin matagas na materyales (gapo, ivory, o kahoy) na may nakaukit na baliktad na mga letra o disenyo. An tatak o selyo ginagamit sa piguratibong paagi para sa sarong bagay na minarkahan para ipahiling na iyan tunay, o bilang tanda kun siisay an kagsadiri, o para ipahiling na iyan sarong bagay na nakatago o sekreto.​—Ex 28:11; Ne 9:38; Kap 5:1; 9:4.

• Pantubos.

  Halagang ibinabayad tanganing makatalingkas sa pagkabihag, padusa, pagsakit, kasalan, o pati na sa obligasyon. Bako ini pirming kuwarta. (Isa 43:3) Kaipuhan an pantubos sa nagkapirang manlain-lain na sitwasyon. Halimbawa, ki Jehova an gabos na panganay na aking lalaki o panganay na lalaking ugbon na hayop sa Israel, asin tanganing makatalingkas sa pagigin nindang nakatagama sana para sa paglilingkod ki Jehova kaipuhan magbayad nin sarong pantubos, o halagang pambalukat. (Bi 3:45, 46; 18:15, 16) Kun dai binantayan an sarong peligrosong toro asin nakagadan nin tawo, an kagsadiri hahagadan nin sarong pantubos tanganing makatalingkas siya sa sentensiyang kagadanan na maninigo kutana sa saiya. (Ex 21:29, 30) Alagad, mayong aakuon na pantubos para sa sarong tuyong paragadan. (Bi 35:31) Urog sa gabos, itinatampok kan Bibliya an pantubos na ibinayad ni Cristo paagi sa saiyang kagadanan bilang atang tanganing patalingkason sa kasalan asin kagadanan an masinunod na katawuhan.​—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Papiro.

  Garo tambo na tanom na nabubuhay sa tubig asin ginagamit sa paggibo nin mga basket, lalagan, asin bangka. Ginamit man ini sa paggibo nin suratan na arog kan papel asin ginamit sa dakul na rolyo.​—Ex 2:3.

• Paraataman.

  Sarong lalaki na an panginot na paninimbagan iyo na bantayan asin pasturan an kongregasyon. An pinakaideya kan Griegong termino na e·piʹsko·pos iyo an mapagprotektar na superbisyon. Saro sana an pinanunungdan kan mga terminong “paraataman” asin “magurang sa kongregasyon” (pre·sbyʹte·ros) sa Kristiyanong kongregasyon; an terminong “magurang sa kongregasyon” nagpaparisa na an ninombrahan may mga kuwalidad nin sarong maygurang na lalaki, asin an terminong “paraataman” nagduduon kan mga obligasyon na kalabot sa pagnombrang iyan.​—Gi 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Paragibo nin kuron.

  Saro na naggigibo nin mga kuron, plato, asin iba pang lalagan na gibo sa dalipay. An Hebreong termino para sa paragibo nin kuron literal na nangangahulugan na “tagaporma.” An awtoridad kan paragibo nin kuron na gibuhon an gusto niya sa dalipay parating ginagamit tanganing iilustrar an soberaniya ni Jehova sa mga tawo asin mga nasyon.​—Isa 64:8; Ro 9:21.

• Parahula.

  Sarong tawo na naghihingakong may kakayahan na sabihon an mga mangyayari sa maabot. Uyon sa Bibliya, kabilang digdi an mga nagmamahikang saserdote, mga espiritistikong parahula, mga astrologo, asin iba pa.​—Le 19:31; De 18:11; Gi 16:16.

• Paraiso.

  Sarong magayon na parke, o arog-parkeng hardin. An inot na siring kaiyan na lugar iyo an Eden, na ginibo ni Jehova para sa inot na mag-agom na tawo. Kan nakikipag-ulay si Jesus sa saro sa mga kriminal na nasa kataid niyang hariging pasakitan, nagtao si Jesus nin indikasyon na magigin sarong paraiso an daga. Sa 2 Corinto 12:4, an tataramon na “paraiso” minalataw na nanunungod sa sarong paraiso sa ngapit, asin sa Kapahayagan 2:7, iyan nanunungod sa sarong langitnon na paraiso.​—Sol 4:13; Lu 23:43.

• Paskuwa.

  Sarong taunan na kapiyestahan na isineselebrar kada ika-14 aldaw kan Abib (kan huri inapod na Nisan) para girumdumon an pagkaligtas kan mga Israelita sa Ehipto. Isineselebrar ini paagi sa pagbuno asin pag-ihaw nin sarong kordero (o kanding), dangan kinakakan iyan kaiba nin mapait na mga gulay saka tinapay na daing lebadura.​—Ex 12:27; Ju 6:4; 1Co 5:7.

• Patotoo.

  An “Patotoo” sa parati nanunungod sa Sampulong Tugon na nakasurat sa duwang tablang gapo na itinao ki Moises.​—Ex 31:18.

• Patyo.

  An nakukudalan saka daing atop na lugar na nakapalibot sa tabernakulo, asin kan huri saro sa mga napapaderan saka daing atop na mga lugar sa palibot kan mayor na edipisyo kan templo. An altar para sa dulot na pigtututong yaon sa patyo kan tabernakulo asin sa nasa laog na patyo kan templo. (Hilingon an Apendise B5, B8, B11.) Sinambit man sa Bibliya an mga patyo nin mga harong asin mga palasyo.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ha 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Payo-payo (capital).

  An pandekorasyon na itaas na parte nin harigi. Darakulang mga payo-payo an nasa ibabaw kan duwang harigi na Jakin saka Boaz, na nasa atubangan kan templo ni Solomon. (1Ha 7:16)​—Hilingon an Apendise B8.

• Pentecostes.

  An ikaduwa sa tulong panginot na mga kapiyestahan na ipinagbuot sa gabos na lalaking Judio na iselebrar sa Jerusalem. An Pentecostes, na nangangahulugan na “Ikasingkuwenta (na Aldaw),” iyo an pangaran na ginamit sa Kristiyanong Griegong Kasuratan para sa inaapod na Kapiyestahan nin Pag-ani o Kapiyestahan nin mga Semana sa Hebreong Kasuratan. Isineselebrar iyan kada ika-50 aldaw puon Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Gi 2:1.

• Pergamino.

  Anit nin karnero, kanding, o ugbon na baka na prinoseso para magamit bilang suratan. Mas matagal ini kisa sa papiro asin ginamit ini para sa mga rolyo kan Bibliya. An mga pergamino na ipinakiulay ni Pablo na darahon ni Timoteo posibleng mga porsiyon kan Hebreong Kasuratan. An nagkapira sa Dead Sea Scrolls isinurat sa pergamino.​—2Ti 4:13.

• Persia; Persiano.

  Kadagaan asin mga tawong pirming nasasambit kaiba kan mga Medo, asin minalataw na kalahi kan mga ini. Sa inot na kabtang kan saindang kasaysayan, an sakop sanang teritoryo kan mga Persiano iyo an timog-sulnupan na parte kan halangkaw na kapatagan nin Iran. Sa pamamahala ni Cirong Dakula (na an ama Persiano asin an ina Medo, uyon sa nagkapirang suanoy na historyador), nagin mas makapangyarihan an mga Persiano kisa sa mga Medo, pero nagdanay pa man giraray an saindang alyansa bilang sarong imperyo. Nasakop ni Ciro an Imperyo nin Babilonya kan 539 B.C.E. asin tinugutan an mga Judiong bihag na magbaralik sa sadiri nindang daga. An sakop kan Imperyo nin Persia nagpupuon sa Salog nin Indus sa sirangan sagkod sa Dagat Aegeano sa sulnupan. Nasa irarom kan pamamahala kan mga Persiano an mga Judio sagkod kan madaog ni Alejandrong Dakula an mga Persiano kan 331 B.C.E. An Imperyo nin Persia patiinot na nahiling sa sarong bisyon ni Daniel, asin sinambit an imperyong ini sa mga libro nin Bibliya na Esdras, Nehemias, asin Esther. (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20)​—Hilingon an Apendise B9.

• Pim.

  Saro ining panimbang asin iyo man ini an kantidad na sinisingil kan mga Filisteo sa pagtais nin manlain-lain na metal na kagamitan. Sa nagkapirang gapong panimbang na nakalot sa Israel kan mga arkeologo, nakasurat an suanoy na Hebreong mga katanog (consonant) na letra kan “pim.” An average na timbang kan mga iyan 7.8 gramo, na mga dos-tersio (two thirds) nin sarong siklo.​—1Sa 13:20, 21.

• Porneia.​—

  Hilingon an SEKSUWAL NA IMORALIDAD.

• Portiko ni Solomon.

  Sa templo kan panahon ni Jesus, saro ining pasilyong may atop na nasa sirangan kan patyong nasa luwas. Dakul an naniniwala na natadang parte ini kan templo ni Solomon. Diyan naglakaw si Jesus kan “tiglipot,” asin diyan nagtitiripon an inot na mga Kristiyano para sa pagsamba. (Ju 10:22, 23; Gi 5:12)​—Hilingon an Apendise B11.

• Prefecto.

  Sarong opisyal sa gobyerno nin Babilonya na mas hababa sa satrapa. Sa Bibliya, an mga prefecto an namamahala sa mga madunong na lalaki sa palasyo kan Babilonya. Nasambit man an mga prefecto sa panahon kan pamamahala ni Hading Dario na Medo.​—Da 2:48; 6:7.

• Presensiya.

  Sa nagkapirang konteksto sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, an terminong ini naglaladawan sa presensiya ni Jesu-Cristo bilang hadi puon kan saiyang dai nahihiling na pagtukaw sa trono bilang Mesiyanikong Hadi asin nagpapadagos sagkod sa huring mga aldaw kan sistemang ini nin mga bagay. An presensiya ni Cristo bako sanang basta pag-abot na susundan nin paghali tulos; imbes, saro ining risang-risang peryodo nin panahon.​—Mat 24:3.

• Prokonsul.

  An panginot na gobernador nin sarong probinsiya na nasa pag-administrar kan Senado kan Roma. Igwa siya nin hudisyal na awtoridad saka kontrol sa militar, asin maski ngani puwedeng repasuhon kan Senado an saiyang mga ginigibo, siya an may pinakahalangkaw na awtoridad sa probinsiya.​—Gi 13:7; 18:12.

• Promesa.

  Sinserong panuga sa Diyos na isasagibo an sarong aksiyon, na matao nin sarong dulot o regalo, na malaog sa sarong klase nin paglilingkod, o na malikay sa nagkapirang bagay na dai man talaga ipinagbabawal. Kasinggabat ini nin sarong sumpa.​—Bi 6:2; Ecl 5:4; Mat 5:33.

• Propesiya.

  Sarong ipinasabong na mensahe, iyan man kapahayagan kan kabutan nin Diyos o an pagpaisi kaiyan. An propesiya puwedeng sarong ipinasabong na katukduan sa moral, sarong kapahayagan nin pagbuot o paghukom nin Diyos, o sarong deklarasyon nin sarong bagay na maabot.​—Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Propeta.

  Sarong tawong ginagamit nin Diyos para ipaaram an saiyang mga katuyuhan. An mga propeta an nagserbing tagapagtaram nin Diyos, na ipinapaabot bako sana an mga prediksiyon kundi pati man an mga katukduan, pagbuot, asin paghukom ni Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Proselito.

  Saro na nakumbertir. Sa Kasuratan, nanunungod ini sa saro na inako an Judaismo, asin kun siya lalaki, kaiba digdi an pagpaturi.​—Mat 23:15; Gi 13:43.

• Pugaan nin ubas.

  Sa parati, duwa ining kalot (tangke) na tinuki sa gapong apog (natural limestone), na an saro mas halangkaw an lebel kisa sa saro, asin magkakonektar paagi sa sadit na kanal. Mantang rinurunot an mga ubas sa mas halangkaw na kalot, an tagok kaiyan minabulos sa mas hababang kalot. An ekspresyon na ini ginamit sa piguratibong paagi para sa paghukom nin Diyos.​—Isa 5:2; Kap 19:15.

• Purim.

  An taunan na kapiyestahan na isineselebrar sa ika-14 asin ika-15 nin Adar. Ginigirumdom digdi an pagkaligtas kan mga Judio sa pagkapuho kan panahon ni Reyna Esther. Bakong Hebreong termino an pu·rimʹ asin nangangahulugan iyan na “mga piyesa sa burunutan.” An selebrasyon na ini inapod na Kapiyestahan nin Purim, o Kapiyestahan nin Mga Piyesa sa Burunutan, hali sa ginibo ni Haman na pag-itsa nin Pur (piyesa sa burunutan) tanganing aramon kun anong aldaw niya isasagibo an saiyang planong pagpuho sa mga Judio.​—Est 3:7; 9:26.

• Puwersahan na pagkua, o pagdara, pasiring sa ibang nasyon; Pagkadistiyero. 

  Pagpahali sa sadiring nasyon o istaran, na sa parati pagbuot kan mga nagsakop kaiyan. An Hebreong tataramon nangangahulugan na “paghali.” Naeksperyensiyahan kan mga Israelita an duwang mayor na puwersahan na pagdara sa sainda pasiring sa ibang nasyon. An sampulong tribong kahadian sa norte puwersahan na kinua kan mga Asiriano, asin kan huri an duwang tribong kahadian sa timog puwersahan na kinua kan mga Babilonyo. An mga nagkatarada sa duwang pagkadistiyerong iyan pinapuruli sa sadiri nindang nasyon kan panahon ni Ciro, an Persianong tagapamahala.​—2Ha 17:6; 24:16; Esd 6:21.

R

• Rahab.

  Sarong terminong ginamit sa simbolikong paagi sa mga libro nin Job, Salmo, asin Isaias (bako ini an babaying si Rahab sa libro nin Josue). Sa libro nin Job, mahihiling sa konteksto na an pinapanungdan kan “Rahab” sarong higanteng hayop sa dagat; sa iba pang mga konteksto, an higanteng hayop sa dagat na ini ginamit bilang simbolo para sa Ehipto.​—Job 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Reyna kan Langit.

  An titulo kan sarong diyosa na sinasamba kan apostatang mga Israelita kan panahon ni Jeremias. May mga nagsasabi na nanunungod ini sa diyosa kan mga Babilonyo na si Istar (Astarte). An mas nainot niyang katumbas na diyosa kan mga Sumeriano iyo si Inanna, na nangangahulugan na “Reyna kan Langit.” Apuwera sa pinaniniwalaan na posisyon niyang ini sa kalangitan, saro man siyang diyosa nin pagigin mainaki. Inaapod man si Astarte na “Senyora kan Langit” sa sarong inskripsiyon sa Ehipto.​—Jer 44:19.

• Rolyo.

  Halabang pergamino o papiro na sa atubangan sana may surat, asin sa parati, ilinulukot sa sarong pidaso nin kahoy. An Kasuratan isinurat asin kinopya sa mga rolyo, an usong porma nin libro kan panahon na isinusurat an Bibliya.​—Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

S

• Sabbath.

  Hali sa Hebreong termino na nangangahulugan na “magpahingalo; magpundo.” Ini an ikapitong aldaw sa semana kan mga Judio (puon sa pagsulnop kan aldaw sa Biyernes sagkod sa pagsulnop kan aldaw sa Sabado). An iba pang mga aldaw nin kapiyestahan kan taon, siring man an ika-7 asin ika-50 taon, inaapod man na mga sabbath. Sa aldaw nin Sabbath, mayo nin puwedeng gibuhon na trabaho apuwera sa paglilingkod kan mga saserdote sa santuwaryo. Sa mga taon nin Sabbath, papabayaan na dai inuuma an daga asin dai oobligaron nin saro an kapwa niya Hebreo na magbayad nin utang. Sa Katugunan ni Moises, makatanusan an mga ipinagbabawal pag Sabbath, pero dikit-dikit ining dinagdagan kan mga lider nin relihiyon, kaya kan panahon ni Jesus nasasakitan na an mga tawo sa pag-utob kan mga ini.​—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16.

• Saduceo.

  An mga Saduceo sarong prominenteng sekta kan relihiyon na Judaismo na kinabibilangan nin mayayaman na nobleng tawo asin mga saserdote na igwa nin dakulang awtoridad sa mga aktibidad sa templo. Dai ninda inaako an dakul na berbal na tradisyon na sinusunod kan mga Fariseo asin an iba pang mga paniniwala kan mga ini. Dai sinda nagtutubod na may pagkabuhay liwat o na may mga anghel. Kinontra ninda si Jesus.​—Mat 16:1; Gi 23:8.

• Sagradong harigi.

  Patindog na harigi, na sa parati gibo sa gapo, asin minalataw na sarong simbolo kan ikinabuhay ni Baal o kan iba pang mga palsong diyos.​—Ex 23:24.

• Sagradong hilom.

  Sarong aspekto kan katuyuhan nin Diyos na naggigikan sa saiya, na dai nguna ihinahayag sagkod na dai pa minaabot an itinalaan niyang panahon, asin ihinahayag sana sa mga pinili niyang makaaram kaiyan.​—Mar 4:11; Col 1:26.

• Sagradong paglilingkod.

  Paglilingkod, o gibuhon, na sagrado asin direktang konektado sa pagsamba nin saro sa Diyos.​—Ro 12:1; Kap 7:15.

• Sagradong poste.

  An Hebreong termino kaini (ʼashe·rahʹ) nanunungod sa (1) sarong sagradong poste na nagrerepresentar ki Asera, na sarong diyosa kan mga Canaanita sa pagigin mainaki, o sa (2) mismong imahen kan diyosang si Asera. Minalataw na patindog an mga posteng ini asin na an mga ini, o an ibang parte kan mga ini, gibo sa kahoy. Puwede ining mga poste na dai inukitan, o mga puon nin kahoy pa ngani.​—De 16:21; Hu 6:26; 1Ha 15:13.

• Sakal; Ulayán.

  Sa Ingles, yoke. An sakal sarong pabalagbag na kahoy na ibinubugtak sa liog nin duwang hayop na pantrabaho (sa parati mga baka) pag ginuguyod kan mga ini an sarong kagamitan na pang-uma o sarong kareta. An ulayán sarong pabalagbag na kahoy na pinapasan nin sarong tawo sa saiyang abaga asin binubugtakan nin nakabitin na karga sa mag-ibong na puro. Sa Bibliya, ginagamit man an terminong sakal sa piguratibong paagi bilang simbolo nin pagkauripon o pagigin sakop nin ibang tawo, siring man nin pang-aapi asin pagsakit. An paghali o pagputol kan sakal nangangahulugan nin pakatalingkas sa pagkauripon, pang-aapi, asin pang-aabuso.​—Le 26:13, kaiba an nota; Jer 27:8; Jer 28:2; Mat 11:29, 30.

• Salmo.

  Sarong kanta nin pag-umaw sa Diyos. An mga salmo inaakumpanyaran nin musika asin kinakanta kan mga parasamba, kabali na an pagkanta kaiyan sa panahon nin pampublikong pagsamba sa Diyos na Jehova sa saiyang templo sa Jerusalem.​—Lu 20:42; Gi 13:33; San 5:13.

• Samaria.

  An kabiserang siyudad kan sampulong tribong kahadian nin Israel sa norte sa laog nin mga 200 na taon, asin ini man an pangaran kan bilog na teritoryo kaini. Itinugdok an siyudad sa ibabaw nin bukid na Samaria man an pangaran. Kan panahon ni Jesus, an Samaria pangaran kan sarong distrito na nasa pag-ultanan kan Galilea sa norte asin Judea sa timog. Sa parati, sa mga pagbabaklay ni Jesus, linilikayan niya na maghulit sa rehiyon na ini, pero may mga panahon na nag-agi siya digdi asin nakipag-ulay sa mga nag-iistar diyan. Ginamit ni Pedro an ikaduwang simbolikong liyabe kan Kahadian kaidtong mag-ako nin banal na espiritu an mga Samaritano. (1Ha 16:24; Ju 4:7; Gi 8:14)​—Hilingon an Apendise B10.

• Samaritano.

  Kan primero, an terminong ini nanunungod sa mga Israelita kan sampulong tribong kahadian sa norte, pero pagkatapos na masakop kan mga Asiriano an Samaria kan 740 B.C.E., nakaiba na sa apod na iyan an mga taga ibang nasyon na dinara diyan kan mga Asiriano. Kan panahon ni Jesus, imbes na sarong pangaran na may koneksiyon sa lahi o pulitika, sa parati nanunungod iyan sa mga miyembro kan sarong sekta nin relihiyon na manunumpungan sa lugar kan suanoy na Sekem asin Samaria. An mga parasunod kan sektang ini may mga paniniwala na ibang-iba sa Judaismo.​—Ju 8:48.

• Samsam.

  Personal na mga gamit o mga gamit sa harong, mga ataman na hayop, o iba pang mahahalagang bagay na kinua sa nadaog na kalaban.​—Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Sanhedrin.

  An Judiong korte suprema na yaon sa Jerusalem. Kan panahon ni Jesus, kompuwesto ini nin 71 miyembro, kabilang na an halangkaw na saserdote saka an iba pang mga dating halangkaw na saserdote, mga miyembro kan mga pamilya nin mga halangkaw na saserdote, kamagurangan, mga payo nin mga tribo saka pamilya, asin mga eskriba.​—Mar 15:1; Gi 5:34; 23:1, 6.

• Santuwaryo.

  Sa pangkagabsan, sarong lugar na itinalaga para sa pagsamba, sarong banal na lugar. Alagad, sa parati ipinapanungod ini sa tabernakulo o sa templo sa Jerusalem. Ginagamit man an terminong ini para ipanungod sa irukan nin Diyos sa kalangitan.​—Ex 25:8, 9; 2Ha 10:25; 1Cr 28:10; Kap 11:19.

• Saserdote.

  Sarong lalaki na opisyal na nagseserbing representante nin Diyos sa mga tawong pinaglilingkudan niya asin nagtutukdo sa sainda dapit sa Diyos saka sa Saiyang mga pagbuot. An mga saserdote man an nagseserbing representante kan banwaan sa atubangan nin Diyos, na nagdudulot nin mga atang asin nangungultanan saka nakikimahirak para sa banwaan. Kan mayo pa an Katugunan ni Moises, an payo kan pamilya an nagseserbing saserdote para sa pamilya niya. Sa irarom kan Katugunan ni Moises, an mga lalaking miyembro kan pamilya ni Aaron na gikan sa tribo ni Levi an naglingkod bilang mga saserdote. An iba pang mga lalaking Levita nagserbing mga katabang ninda. Kan establisaron an bagong tipan, an espirituwal na Israel nagin sarong nasyon nin mga saserdote, na diyan an Halangkaw na Saserdote iyo si Jesu-Cristo.​—Ex 28:41; Heb 9:24; Kap 5:10.

• Satanas.

  Hebreong termino na nangangahulugan na “Paratumang.” Sa orihinal na mga lengguwahe, pag ginamit iyan na may kaibang definite article, nanunungod iyan ki Satanas na Diyablo, an panginot na Kaiwal nin Diyos.​—Job 1:6; Mat 4:10; Kap 12:9.

• Satrapa.

  Sarong tagapamahalang representante kan hadi, o sarong gobernador nin sarong probinsiya, sa imperyo nin Babilonya asin nin Persia. An hadi an nagnonombra sa sarong satrapa bilang panginot na tagapamahala.​—Esd 8:36; Da 6:1.

• Seah.

  Sarong sukol para sa marang produkto. Kun ibabase sa bath na sukol para sa likido, katumbas ini nin 7.33 litros. (2Ha 7:1)​—Hilingon an Apendise B14.

• Sebat.

  An apod sa ika-11 bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-5 bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Enero asin natatapos sa kabangaan nin Pebrero. (Zac 1:7)​—Hilingon an Apendise B15.

• Sekondaryong agom.

  Babayi na inagom nin lalaki apuwera pa sa panginot na agom (o, mga agom) kaini. An sekondaryong agom sa parati sarong uripon na babayi.​—Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Ha 11:3.

• Seksuwal na imoralidad.

  Hali sa Griego na por·neiʹa, sarong terminong ginamit sa Kasuratan para ipanungod sa nagkapirang seksuwal na gibo na ipinagbabawal nin Diyos. Kaiba digdi an pagsambay, prostitusyon, pagdudurog nin mga indibidwal na mayong agom, homoseksuwalidad, asin pakikidurog sa hayop. Sa Kapahayagan, ginamit ini sa piguratibong paagi mapadapit sa imoral na relihiyosong organisasyon na inaapod na “Dakulang Babilonya” tanganing iladawan an pakiiba-iba kaini sa mga tagapamahala kan kinaban na ini para sa kapangyarihan asin materyal na pakinabang. (Kap 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Gi 15:29; Ga 5:19)​—Hilingon an HOSTES; PATUTOT.

• Sekta.

  Sarong grupo nin mga tawo na nangangapot sa sarong doktrina o nagsusuportar sa sarong lider asin nagsusunod sa sadiri nindang mga paniniwala. Ginamit an terminong ini para sa duwang midbid na sanga nin Judaismo, an mga Fariseo asin an mga Saduceo. Inapod man kan mga bakong Kristiyano na sarong “sekta” o “sekta kan mga Nazareno” an Kristiyanismo, na posibleng an hiling ninda digdi sarong grupong suminiblag sa Judaismo. Pag-abot nin panahon, nagkaigwa nin mga sekta sa Kristiyanong kongregasyon; espesipikong sinambit sa Kapahayagan an “sekta ni Nicolas.”​—Gi 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kap 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Teknikal na termino sa musika o pagkanta na mahihiling sa Mga Salmo asin Habakuk. Puwedeng nangangahulugan iyan nin temporaryong pagpundo sa pagkanta o sa musika, o pareho, tanganing silensiyong makapaghurop-hurop o tanganing mapalataw pa an emosyon o ideya na naipahayag pa sana. Itrinadusir ini sa Griegong Septuagint na di·aʹpsal·ma, na an buot sabihon sa Ingles “musical interlude.”​—Sal 3:4; Hab 3:3.

• Serafin.

  Mga espiritung linalang na nakapuwesto sa palibot kan trono ni Jehova sa kalangitan. An Hebreong termino na sera·phimʹ literal na nangangahulugan na “mga naglalaad.”​—Isa 6:2, 6.

• Setro.

  Baston o sugkod na dinadara nin sarong tagapamahala bilang simbolo kan saiyang maharlikang awtoridad.​—Ge 49:10; Heb 1:8.

• Sheminith.

  Termino sa musika na literal na nangangahulugan na “ikawalo” na puwedeng nanunungod sa sarong mas hababang tono. Sa mga instrumento, an terminong ini posibleng nanunungod sa mga instrumentong nagpapaluwas nin tonong baho sa mga nota kan musika. Sa mga kanta, posibleng marhay na nanunungod ini sa musika na nasa mas hababang tono asin kinakanta man sa siring na tono.​—1Cr 15:21; Sal 6:Sup; 12:Sup.

• Sheol.

  Hebreong termino na katumbas kan Griegong terminong “Hades.” Itinatradusir ining “Lubungan” (na nakakapital an inot na letra), tanganing ipahiling na nanunungod ini sa pangkagabsan na lubungan nin katawuhan imbes na sa indibidwal na lulubngan.​—Ge 37:35, nota; Sal 16:10, nota; Gi 2:31.

• Siklo.

  An panginot na Hebreong yunit nin timbang asin kantidad nin kuwarta. May gabat ining 11.4 gramo. Posibleng idinuduon kan ekspresyon na “siklo kan banal na lugar” na dapat na eksakto an timbang o dapat na uyon ini sa pinagbabasaran na pantimbang na yaon sa tabernakulo. Posible man na igwa nin sarong panghading siklo (lain ini sa ordinaryong siklo) o sarong pinagbabasaran na pantimbang na yaon sa palasyo nin hadi.​—Ex 30:13.

• Sinagoga.

  Sarong termino na nangangahulugan na “sarong pagtiripon-tipon; sarong katiripunan,” pero sa kadaklan na pagkagamit kaini sa Kasuratan, nanunungod ini sa edipisyo o lugar na diyan nagtitiripon an mga Judio para sa pagbasa kan Kasuratan, pagtukdo, paghulit, asin pagpamibi. Kan panahon ni Jesus, an lambang durudakulang banwa sa Israel igwa nin sarong sinagoga, asin an mas darakulang siyudad igwa nin labi sa saro.​—Lu 4:16; Gi 13:14, 15.

• Singsing na pantatak.

  Sarong klase nin pantatak na isinusulot sa muro o posible man na ikinukulintas. Simbolo ini nin awtoridad nin sarong tagapamahala o nin sarong opisyal. (Ge 41:42)​—Hilingon an PANTATAK; SELYO.

• Sion; Bukid nin Sion.

  Pangaran kan Jebus, an may matibay na depensang siyudad kan mga Jebusita, na nasa timog-sirangan na bulod nin Jerusalem. Pagkatapos na masakop iyan ni David, diyan niya itinugdok an saiyang palasyo, asin inapod iyan na “Siyudad ni David.” (2Sa 5:7, 9) An Sion nagin sarong banal na marhay na bukid para ki Jehova kan ilipat diyan ni David an Kaban. Kan huri, kabilang na sa inaapod na Sion an lugar na kinamumugtakan kan templo sa Bukid nin Moria, asin kun beses, nanunungod man ini sa enterong siyudad nin Jerusalem. Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, parati ining ginagamit sa simbolikong paagi.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Kap 14:1.

• Siria; Siriano.​—

  Hilingon an ARAM; ARAMEANO.

• Sirte.

  Duwang darakulang hababaw na golpo sa may baybayon kan presenteng panahon na Tunisia asin Libya sa Norteng Aprika, na kinakatakutan kan suanoy na mga marinero huli sa peligrosong mga bahurang baybay na paburubago nin posisyon dahil sa pag-ati (paghunas) asin pagtaob. (Gi 27:17)​—Hilingon an Apendise B13.

• Sistema nin mga bagay.

  Traduksiyon kan Griegong termino na ai·onʹ kun ini nanunungod sa presenteng mga kamugtakan o sa mga bagay-bagay na nagpapamidbid sa sarong partikular na peryodo nin panahon o kapanahunan. Sinambit sa Bibliya an mapadapit sa “presenteng sistema nin mga bagay,” na nanunungod sa nangingibabaw na mga kamugtakan sa kinaban sa pangkagabsan asin sa kinabanon na paagi nin pamumuhay. (2Ti 4:10) Paagi sa tipan na Katugunan, inintrodusir nin Diyos an sarong sistema nin mga bagay na inaapod kan nagkapira na panahon kan mga Israelita o panahon kan mga Judio. Pero paagi sa atang na pantubos ni Jesu-Cristo, ginamit siya nin Diyos para iintrodusir an sarong naiibang sistema nin mga bagay, na diyan an panginot na kalabot iyo an kongregasyon nin linahidan na mga Kristiyano. Ini an nagin kapinunan nin sarong bagong panahon na an midbidan iyo an kautuban kan mga bagay na patiinot na ilinadawan sa tipan na Katugunan. Kun nasa pormang plural (“mga sistema nin mga bagay”), an ekspresyon na ini nanunungod sa manlain-lain na sistema nin mga bagay, o sa nangingibabaw na mga kamugtakan sa iba-ibang sitwasyon, na nag-eksister, nag-eeksister, o maeksister pa sana.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11.

• Sivan.

  An apod sa ika-3 bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-9 na bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Mayo asin natatapos sa kabangaan nin Hunyo. (Est 8:9)​—Hilingon an Apendise B15.

• Siyudad na pailihan.

  Mga siyudad kan mga Levita kun sain nagduduman an saro na dai tinutuyong nakagadan para maprotektaran siya sa parabalos kan dugo. Igwa nin anom na arog kaining siyudad sa bilog na Dagang Panuga na itinalaga ni Moises asin kan huri ni Josue sa paggiya ni Jehova. Pag an nagdulag nakaabot na sa siyudad na pailihan, ipapaliwanag niya sa kamagurangan na nasa trangkahan kan siyudad kun ano an nangyari asin marahay siyang aakuon kan mga ini. Tanganing dai maaprobetsaran kan mga tuyong paragadan an probisyon na ini, an nagpapaili kaipuhan na bistahon sa siyudad kun sain siya nakagadan tanganing patunayan na dai siyang kasalan. Kun mapatunayan na dai siyang kasalan, ibabalik siya sa siyudad na pailihan, na diyan magdadanay siya sa laog kaiyan sa bilog niyang buhay o sagkod na magadan an halangkaw na saserdote.​—Bi 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Siyudad ni David.

  An pangaran na itinao sa siyudad nin Jebus pagkatapos na masakop iyan ni David asin maitugdok diyan an saiyang palasyo. Inapod man iyan na Sion. Iyan an timog-sirangan na parte asin an pinakasuanoy na parte kan Jerusalem.​—2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5.

• Soberano.

  Saro na igwa nin pinakanangungurog na kapangyarihan o awtoridad. Bilang an Kaglalang, an Diyos na Jehova an Soberano kan uniberso. May deretso siyang mamahala asin magtao nin mga pagbuot sa gabos na linalang, kaiba na an mga tawo.​—De 3:24; Gi 4:24.

• Sulugan na kababan.

  An kababan o pinakasalog nin sarong sapa na sa parati mara apuwera kun panahon nin tig-uran; an termino puwede man na nanunungod sa mismong sapa. May mga sapa na hali sa mga burabod an tubig, kaya dai nawawaran nin tubig. An sulugan na kababan inaapod sanang “kababan” sa nagkapirang konteksto.​—Ge 26:19; Bi 34:5; De 8:7; 1Ha 18:5; Job 6:15.

• Sumpa.

  (1) Sa Ingles, curse. Paghuma o pag-arang na may mangyaring maraot sa sarong tawo o sa sarong bagay. Sa parati, an sumpa sarong pormal na kapahayagan nin paghukom o prediksiyon nin mangyayaring maraot na bagay, asin pag hali ini sa Diyos o sa sarong awtorisadong tawo, ibinibilang iyan na propesiya na igwa nin puwersa. (Ge 12:3; Bi 22:12; Ga 3:10) (2) Sa Ingles, oath. Sarong sinumpaan na deklarasyon para kumpirmaron na totoo an sarong bagay, o sarong seryosong panuga na gigibuhon o dai gigibuhon nin sarong tawo an sarong partikular na bagay. Sa parati, saro ining promesa sa saro na mas halangkaw an posisyon, partikular na sa Diyos. Ginarantiyahan ni Jehova an saiyang tipan ki Abraham paagi sa sarong sinumpaan na sumpa.​—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.

• Sungay.

  Nanunungod sa mga sungay nin hayop, na ginagamit bilang mga inuman, lalagan nin lana, asin lalagan nin tinta saka kosmetik. Inaapod man ining “hamudyong” pag ginagamit bilang mga instrumento sa musika o instrumento sa pagtao nin senyal. (1Sa 16:1, 13; 1Ha 1:39; Eze 9:2) Sa parati, ginagamit an “sungay” sa piguratibong paagi para sa kusog, pagkongkistar, asin kapangganahan.​—De 33:17; Mik 4:13; Zac 1:19.

• Sungay kan altar.

  Garo sungay na mga parte kan nagkapirang altar na nakauldot sa apat na kanto kan mga ini. (Le 8:15; 1Ha 2:28)​—Hilingon an Apendise B5 asin B8.

• Superskripsiyon (Sup).

  An nakasurat sa kapinunan nin sarong salmo na nagpapamidbid sa kagsurat, nagtatao nin impormasyon manungod sa salmo, nagtatao nin mga instruksiyon sa musika, o nagtatao nin impormasyon kun para sain an salmo.​—Hilingon an superskripsiyon kan Psalms 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

T

• Tabang sa mga pobre; Tabang huli sa pagkahirak.

  Mga bagay na itinatao sa mga nangangaipo. Dai ini direktang sinambit sa Hebreong Kasuratan, alagad nagtao an Katugunan nin espesipikong mga pagbuot sa mga Israelita manungod sa mga paninimbagan ninda sa mga pobre.​—Mat 6:2.

• Tabernakulo.

  Sarong naililipat-lipat na tolda para sa pagsamba na ginamit kan Israel puon kan paghali ninda sa Ehipto. Nasa laog kaini an kaban kan tipan ni Jehova, na nagrerepresentar sa presensiya nin Diyos, asin nagseserbi ining lugar nin pag-atang asin pagsamba. Kun beses, inaapod man ini na “tolda nin pakipagtagbuan.” Gibo ini sa mga hamba na kahoy na natatahuban nin telang lino na may nakaburdang mga kerubin. Nababanga ini sa duwang kuwarto, an inot inaapod na Banal, asin an ikaduwa, an Kabanal-banali. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Hilingon an Apendise B5.

• Tagapangultanan.

  Saro na nangungultanan sa duwang partido tanganing magkaulian an mga iyan. Sa Kasuratan, si Moises an tagapangultanan kan tipan na Katugunan asin si Jesus an tagapangultanan kan bagong tipan.​—Ga 3:19; 1Ti 2:5.

• Tagasabot.

  Sarong tawong tinawan nin Diyos nin kakayahan na masabutan an Saiyang kabutan. Binuksan nin Diyos an mga mata niya para mahiling o masabutan an mga bagay na bakong malinaw para sa kadaklan na mga tawo. An Hebreong tataramon kaiyan hali sa sarong root word na nangangahulugan na “makahiling,” sa literal man o sa piguratibong paagi. Sa tagasabot nagdudulok an iba para maghagad nin madunong na sadol sa inaagihan na mga problema.​—1Sa 9:9.

• Takop na pampagian nin buot.

  An takop kan kaban kan tipan, na sa atubangan kaini iwiniwirik kan halangkaw na saserdote an dugo kan mga dulot para sa kasalan sa Aldaw nin Pagbayad sa Kasalan. An Hebreong termino para digdi hali sa pandiwa na nangangahulugan na “takupan (an kasalan)” o posibleng “pahidon (an kasalan).” Gibo ini sa solidong bulawan na may nakabugtak na duwang kerubin, saro sa kada puro. Kun beses, inaapod sana ining “takop.” (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5)​—Hilingon an Apendise B5.

• Takop sa daghan.

  An burubulsa na dinekorasyunan nin mamahalon na mga bato. Isinusulot ini kan halangkaw na saserdote kan Israel sa may ibabaw kan saiyang puso pag naglalaog siya sa Banal. Inaapod ini na “an takop sa daghan para sa paghukom” huling nasa laog kaini an Urim asin an Tumim, na ginagamit sa paghayag nin mga paghusgar ni Jehova. (Ex 28:15-30)​—Hilingon an Apendise B5.

• Talento.

  An pinakahalangkaw na Hebreong yunit nin timbang asin kantidad nin kuwarta. May gabat ining 34.2 kilos. An Griegong talento mas magian, na mga 20.4 kilos an gabat. (1Cr 22:14; Mat 18:24)​—Hilingon an Apendise B14.

• Talinhaga.

  Sarong madunong na kasabihan o halipot na istorya na nagtutukdo nin leksiyon o naghahayag nin hararom na katotoohan sa kakadikit sanang mga tataramon. An sarong talinhaga sa Bibliya puwedeng nasa pormang nakakapaisip na kasabihan o sarong paukod (patuod). Ipinapahayag nin sarong talinhaga an sarong katotoohan gamit an buhay na buhay na mga pananaram, na sa parati sa piguratibong paagi. An nagkapirang kasabihan nagin komun na mga ekspresyon nin panunuya o pagmenos sa partikular na mga tawo.​—Ecl 12:9; 2Pe 2:22.

• Tambo.

  Sarong terminong ginamit para sa dakul na tanom na parating nagtutubo sa matubig na mga lugar. Sa kadaklan na pagsambit kan terminong ini, an pinapanungdan iyo an Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Kap 11:1)​—Hilingon an PANSUKOL NA TAMBO.

• Tamuz.

  (1) An pangaran nin sarong diyos na tinangisan kan mga apostatang babaying Hebreo sa Jerusalem. May mga nagsasabi na dating sarong hadi si Tamuz na ginibong diyos pagkagadan niya. Sa mga isinurat kan mga Sumeriano, inaapod si Tamuz na Dumuzi asin minimidbid na agom o kasaruan kan diyosa nin pagigin mainaki na si Inanna (si Istar kan Babilonya). (Eze 8:14) (2) An apod sa ika-4 na lunar na bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-10 bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Hunyo asin natatapos sa kabangaan nin Hulyo.​—Hilingon an Apendise B15.

• Tanda.

  Sarong bagay, aksiyon, sitwasyon, o pambihirang pangyayari na may kahulugan asin nagseserbing indikasyon nin saro pang bagay sa presente o sa maabot na panahon.​—Ge 9:12, 13; 2Ha 20:9; Mat 24:3; Kap 1:1.

• Tarsis, mga barko nin.

  Kan primero, an terminong ini nanunungod sa mga barko na nagbibiyahe pasiring sa suanoy na Tarsis (Espanya ngunyan). Pero minalataw na kan huri, an terminong ini nanunungod na sa darakulang barko na kayang magbiyahe nin harayo. Ginamit ni Solomon saka ni Jehosafat an siring na mga barko para sa pakikipagnegosyo.​—1Ha 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Sa Kristiyanong Griegong Kasuratan, saro ining arog-presuhan asin ibinabang kamugtakan na diyan inapon an masinuway na mga anghel kan panahon ni Noe. An paggamit kan 2 Pedro 2:4 sa pandiwang tar·ta·roʹo (“iapon sa Tartaro”) dai nangangahulugan na “an mga anghel na nagkasala” inapon sa inaapod sa paganong mitolohiya na Tartaro (sarong presuhan sa irarom kan daga asin lugar nin kadikluman para sa mas hababang mga diyos). Imbes, ipinaparisa kaiyan na ibinaba sinda nin Diyos sa saindang lugar saka mga pribilehiyo sa langit asin ilinaag sa sarong kamugtakan nin grabeng kadikluman nin isip kun mapadapit sa mamuraway na mga katuyuhan nin Diyos. Magigin madiklom man an kaaabtan ninda, na uyon sa Kasuratan iyo an daing sagkod na kalaglagan kaiba kan saindang tagapamahala, si Satanas na Diyablo. Kun siring, an Tartaro nanunungod sa pinakahababang kamugtakan na diyan ibinugtak an rebeldeng mga anghel na idto. Iba ini sa “kairaruman” na sinambit sa Kapahayagan 20:1-3.

• Tawong talingkas; Tawong pinatalingkas.

  Sa panahon kan pamamahala nin Roma, an “tawong talingkas” iyo idtong ipinangaking talingkas, kaya igwa siya kan gabos na deretso nin sarong siyudadano. Sa ibong na lado, an “tawong pinatalingkas” iyo idtong pinatalingkas sa pagigin uripon. Sa pormal na pagpatalingkas, tinatawan nin pagkasiyudadanong Romano an tawong pinatalingkas, pero dai siya kuwalipikadong magkapot nin katungdan sa gobyerno. Sa impormal na pagpatalingkas, pinapatalingkas an tawo sa pagkauripon pero dai siya tinatawan kan gabos na deretso sibil.​—1Co 7:22.

• Tebet.

  An apod sa ika-10 bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ika-4 na bulan sa sekular na kalendaryo pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. Minapuon ini sa kabangaan nin Disyembre asin natatapos sa kabangaan nin Enero. Sa parati, inaapod sana ini na “ikasampulong bulan.” (Est 2:16)​—Hilingon an Apendise B15.

• Telang sako.

  Magaspang na tela na ginagamit sa paggibo nin mga sako, o bag, arog baga kan mga linalagan nin tipasi. Sa parati, hinabol ini hali sa maitom na barahibo nin kanding asin iyo an pinagkatudan nang isulot kan mga nagmumundo.​—Ge 37:34; Lu 10:13.

• Templo.

  An permanenteng edipisyo sa Jerusalem na nagin kasalida kan naililipat-lipat na tabernakulo bilang sentro nin pagsamba kan mga Israelita. An inot na templo itinugdok ni Solomon asin ginaba kan mga Babilonyo. An ikaduwa itinugdok ni Zerubabel pagkabalik hali sa pagkadistiyero sa Babilonya asin kan huri itinugdok giraray ni Herodes na Dakula. Sa Kasuratan, an templo sa parati inaapod na “an harong ni Jehova.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mat 24:1)​—Hilingon an Apendise B8 asin B11.

• Terafim.

  Mga diyos o idolo nin pamilya; kun minsan, sa mga ini nagkokonsulta para makakua nin mga senyales. (Eze 21:21) Igwa nin mga kasingdakula nin tawo asin pormang tawo, pero an iba mas sadit. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) Base sa mga nakalot nin mga arkeologo sa Mesopotamia, an may kapot kan terafim iyo an mas posibleng mag-ako kan mana kan pamilya. (Posibleng iyo ini an dahilan kun kaya kinua ni Raquel an terafim kan saiyang ama.) Minalataw na dai iyan pigsusunod sa Israel, bagaman may mga nagsasamba sa mga terafim kan panahon nin mga hukom asin nin mga hadi, asin kaiba an mga ini sa mga rinaot kan maimbod na si Hading Josias.​—Hu 17:5; 2Ha 23:24; Os 3:4.

• Tinapay na pampresentar.​—

  Hilingon an TINAPAY NA PANDULOT.

• Tinapay na pandulot.

  Doseng tinapay na pinagduwang paratong-patong na an kada saro igwa nin anom na tinapay. Ilinalaag iyan sa ibabaw kan lamesa na nasa laog kan Banal na kuwarto kan tabernakulo asin kan templo. Inaapod man ining “patong-patong na tinapay” asin “mga tinapay na pandulot.” An dulot na ini sa Diyos sinasalidahan nin bagong tinapay kada Sabbath. Sa parati, mga saserdote sana an nagkakakan kan hinali na tinapay. (2Cr 2:4; Mat 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)​—Hilingon an Apendise B5.

• Tipan.

  Sarong pormal na kasunduan, o kontrata, para gibuhon o dai paggibuhon an sarong bagay. An sarong tipan puwedeng sa pag-ultanan nin Diyos asin mga tawo o sa pag-ultanan nin duwang lado na an kalabot parehong mga tawo. Kun minsan, an saro sanang lado an may paninimbagan na utubon an mga kondisyon kan tipan (inaapod na unilateral covenant, na sa pundamental sarong panuga). Sa ibang pagkakataon, an mag-ibong na lado parehong may mga kondisyon na dapat utubon (inaapod na bilateral covenant). Apuwera sa mga tipan na ipinakipagtipan nin Diyos sa mga tawo, sinasambit man sa Bibliya an mga tipan sa pag-ultanan nin mga tawo, tribo, nasyon, o grupo nin mga tawo. Kabilang sa mga tipan na may dakulaon na epekto iyo an mga ipinakipagtipan nin Diyos ki Abraham, ki David, sa nasyon nin Israel (tipan na Katugunan), asin sa Israel nin Diyos (bagong tipan).​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7.

• Tisri.​—

  Hilingon an ETANIM asin Apendise B15.

• Tolda nin pakipagtagbuan.

  An apod sa tolda ni Moises asin sa sagradong tabernakulo na inot na itinugdok sa kaawagan.​—Ex 33:7; 39:32.

• Torsidong pabalagbag.

  Sa paghabol, ini an apod sa mga torsidong nakauyon sa kalakbangan kan tela. Pighahabol an mga ini nin uruultanan sa ibabaw saka irarom kan mga torsidong pauyon, an buot sabihon, an mga torsidong nakauyon sa kahalabaan kan tela.​—Le 13:59.

• Torsidong pauyon.

  Sa paghabol, ini an apod sa mga torsidong nakauyon sa kahalabaan kan tela. An mga torsido na pighahabol nin uruultanan sa ibabaw saka irarom kan mga torsidong pauyon inaapod na torsidong pabalagbag.​—Hu 16:13, nota.

• Tributo.

  Ibinabayad nin sarong Estado o tagapamahala bilang tanda nin pagpapasakop sa ibang Estado o tagapamahala tanganing mapagdanay an katuninungan o makakua nin proteksiyon. (2Ha 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11) Ginagamit man an terminong ini para sa buhis nin sarong indibidwal.​—Ne 5:4; Ro 13:7.

• Trumpeta.

  Instrumentong hinahayupan na gibo sa metal asin ginagamit sa pagtao nin senyal saka sa musika. Uyon sa Bilang 10:2, nagtao si Jehova nin mga instruksiyon sa paggibo nin duwang platang trumpeta na gagamiton para magtao nin espesipikong mga senyal pag ipinapaapod an katiripunan, pag mapadagos na sa pagbaklay, o pag madeklarar nin giyera. Bakong arog nin pakurbang mga hamudyong na gibo sa mga sungay nin hayop, posibleng marhay na pahalaba asin tanos an mga trumpetang ini. Kabilang man an mga trumpeta sa mga instrumento sa musika na ginamit sa templo, pero dai sinambit kun gibo sa ano an mga ini. Sa simbolikong paagi, parating sinasabayan nin tanog nin mga trumpeta an mga proklamasyon kan mga paghukom ni Jehova o iba pang mahahalagang pangyayari na gikan sa Diyos.​—2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Kap 8:7–11:15.

• Tukawan sa paghukom.

  Sa parati, sarong halangkaw na platapormang nasa luwas na igwang mga tangga pasakat na diyan puwedeng magtukaw an mga opisyal para kaulayon an dakul na tawo asin ianunsiyar an saindang mga desisyon. An mga ekspresyon na “tukawan nin Diyos sa paghukom” asin “tukawan ni Cristo sa paghukom” mga simbolo kan areglo ni Jehova sa paghukom sa katawuhan.​—Ro 14:10; 2Co 5:10; Ju 19:13.

• Tunay na Diyos.

  Sarong traduksiyon kan mga ekspresyon sa Hebreo na ha·ʼElo·himʹ asin ha·ʼElʹ. Sa dakul na pagkakataon, ginagamit sa Hebreo an definite article na “ha” para ipahiling na si Jehova sana an tunay na Diyos asin an gabos na iba pang diyos bakong tunay. Napagdadanay kan traduksiyon na “tunay na Diyos” an bilog na kahulugan kan mga ekspresyon na ini sa Hebreo pag ginagamit sa siring na mga konteksto.​—Ge 5:22, 24; 46:3; De 4:39.

• Turbante.

  Telang ipinapatos sa payo asin isinusulot bilang pudong. An halangkaw na saserdote may sulot na turbante na gibo sa marahay na klaseng telang lino, na may bulawan na plaka na itinakod sa atubangan kaiyan gamit an asul na panggakod. An hadi may sulot na turbante sa irarom kan saiyang korona. Ginamit ni Job sa piguratibong paagi an terminong ini kan iinagid niya sa sarong turbante an saiyang hustisya.​—Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Urim asin Tumim.

  Mga bagay na ginagamit kan halangkaw na saserdote sa paagi na kapareho kan paggamit nin mga piyesa sa burunutan tanganing maaraman an simbag ni Jehova sa mga isyu na napapalabot an bilog na banwaan. Ibinubugtak sa laog kan takop sa daghan kan halangkaw na saserdote an Urim asin Tumim pag minalaog siya sa tabernakulo. Minalataw na napundo an paggamit sa mga ini kan laglagon kan mga Babilonyo an Jerusalem.​—Ex 28:30; Ne 7:65.

Z

• Zeus.

  An pinakahalangkaw sa kadakul na mga diyos kan mga Griego. Sa Listra, namaluan si Bernabe na iyo si Zeus. Sa nadiskubreng suanoy na mga inskripsiyon harani sa Listra, sinambit an manungod sa “mga saserdote ni Zeus” asin an manungod ki “Zeus, an diyos na saldang.” An barkong sinakayan ni Pablo hali sa isla nin Malta may nakalaag sa inutan na ladawan kan “Mga Aki ni Zeus,” an buot sabihon, an kambal na si Castor asin Pollux.​—Gi 14:12; 28:11.

• Ziv.

  An orihinal na apod sa ikaduwang bulan sa sagradong kalendaryo kan mga Judio asin sa ikawalong bulan sa sekular na kalendaryo. Minapuon ini sa kabangaan nin Abril asin natatapos sa kabangaan nin Mayo. Inaapod ining Iyyar sa Judiong Talmud asin sa iba pang mga isinurat pagkatapos kan pagkadistiyero sa Babilonya. (1Ha 6:37)​—Hilingon an Apendise B15.