Buku Ya Bibele Ya Vu-19—Tipsalma
Vatsari: Davhida ni van’wana
Ndhawu Ya Vutsari: A yi boxiwanga
Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 460 B.C.E.
1. Buku ya Tipsalma i yini, naswona yi na yini ke?
BUKU ya Tipsalma a yi ri buku ya risimu leri huhuteriweke ra vagandzeri va ntiyiso va Yehova eminkarhini ya khale, nhlengeleto wa tinsimu leto kwetsima ta 150, kumbe tipisalema, leti ti endliweke vuyimbeleri ivi ti lunghiseleriwa vugandzeri bya mani na mani bya Yehova Xikwembu etempeleni yakwe le Yerusalema. Tipisalema leti i tinsimu ta ku dzunisa Yehova, naswona hayi sweswo ntsena, ti tlhela ti va ni swikhongelo swo kombela musa ni mpfuno, kun’we ni marito ya ntshembo ni ku tiyiseka. Ti tele hi minkhenso ni mintsako ni marito ya ku khana lokukulu, ina, loku tlakukeke. Tin’wana i minkatsakanyo ya matimu, ti kandziyisa musa wa rirhandzu wa Yehova ni mintirho ya yena leyikulu. Ti tele hi vuprofeta, lebyi byo tala bya byona byi veke ni ku hetiseka loku xiyekaka. Ti na vuleteri byo tala lebyi pfunaka ni lebyi akaka, hinkwabyo ka byona byi andlariwe hi ririmi leri tlakukeke ni swifaniso leswi susumetelaka muhlayi ku nghena hi vundzeni. Tipisalema i swakudya leswi fuweke swa moya, leswi lunghiseleriweke hi ndlela yo xonga ni ku andlariwa hi ndlela leyi kokaka nyingiso wa hina.
2. (a) I marito wahi lama tirhisiweke eka Tipsalma, naswona ma ri ni tinhlamuselo tihi? (b) Pisalema i yini?
2 Hi wihi ntikelo wa vito ra buku leyi, naswona i mani loyi a tsaleke Tipsalma? EBibeleni ya Xiheveru, buku leyi yi vuriwa Seʹpher Tehil·limʹ, leswi vulaka ku “Buku Ya Swidzuniso,” kumbe hi ku olova Tehil·limʹ, hi leswaku, “Swidzuniso.” Lexi i xivumbeko xa vunyingi xa Tehil·lahʹ, leswi vulaka ku “Ku Dzunisa” kumbe “Risimu Ra Ku Dzunisa,” leri kumiwaka eka nhloko-mhaka ya Psalma 145, NW. Vito leri nge “Swidzuniso” ri fanela swinene, tanihi leswi buku leyi yi kandziyisaka ku dzunisa eka Yehova. Vito leri nge “Tipsalma” ri huma eka Septuagint ya Xigriki, leyi tirhiseke rito leri nge Psal·moiʹ, leswi vulaka tinsimu leti yimbeleriweke hi xichaya-chayana xa vuyimbeleri. Rito leri nakambe ri kumeka eka tindhawu to hlayanyana eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki, tanihi le ka Luka 20:42 na Mintirho 1:20. Pisalema i risimu kumbe xiphato xo kwetsima lexi tirhisiweke eku dzuniseni ni le vugandzerini bya Xikwembu.
3. Marito yo rhanga ma hi byela yini hi vatsari?
3 To tala ta tipisalema ti na swihloko, kumbe marito yo rhanga, naswona leswi hakanyingi swi boxa mutsari. Swihloko swa makume-nkombo-nharhu swi na vito ra Davhida, “muyimbeleri la rhandzekaka wa Israyele.” (2 Sam. 23:1) Ku hava ku tipfinyinga leswaku Psalma 2, 72 na 95 na tona ti tsariwe hi Davhida. (Vona Mintirho 4:25, Psalma 72:20 na Vaheveru 4:7.) Tlhandla-kambirhi, Psalma 10 na 71 ti vonaka ti ri ku ya emahlweni ka Psalma 9 na 70 hi ku landzelelana naswona hikwalaho ti nga nyikiwa Davhida. Tipsalma ta khume-mbirhi ti nyikiwa Asaf, handle ko kanakana ti hlamusela yindlu ya Asaf, tanihi leswi tin’wana ta tona ti vulavulaka hi swiendlakalo swa le ndzhaku ka siku ra Asaf. (Ps. 79; 80; 1 Tikr. 16:4, 5, 7; Ezra 2:41) Tipsalma ta khume-n’we ti nyikiwa vana va xinuna va Kore hi ku kongoma. (1 Tikr. 6:31-38) Psalma 43 yi vonaka yi ri ku ya emahlweni ka Psalma 42, naswona hikwalaho na yona yi nga nyikiwa vana va xinuna va Kore. Ku tlhandlekela eku boxeni ka “vana va Kore,” Psalma 88 nakambe yi nyika Hemani ku dzuneka eka nhloko-mhaka ya yona, naswona Psalma 89 yi boxa Etani tanihi mutsari. Psalma 90 yi nyikiwa Muxe, naswona Psalma 91 kumbexana na yona i ya Muxe. Psalma 127 i ya Solomoni. Ku tlula mbirhi-xa-nharhu wa tipisalema xisweswo ti nyikiwa vatsari vo hambana-hambana.
4. I mpimo wihi wa nkarhi lowu hlanganisiwaka hi vutsari?
4 Buku ya Tipsalma i buku yin’we leyikulu swinene ya Bibele. Hi laha swi kombisiweke ha kona hi Psalma 90, 126 na 137, a yi lehile eku tsariweni, ku sukela enkarhini lowu Muxe a tsaleke ha wona (1513-1473 B.C.E.) ku ya fika endzhaku ka ku vuyisiwa eBabilona naswona kumbexana esikwini ra Ezra (537–c. 460 B.C.E.). Xisweswo, vutsari byi voniwa byi teka kwalomu ka gidi ra malembe. Hambi swi ri tano, nkarhi lowu hlanganisiweke hi leswi swi nga endzeni i wukulu swinene, ku sukela enkarhini wa ku tumbuluxa ni ku kombisiwa ka matimu ya ku tirhisana ka Yehova ni malandza yakwe ku ya fika enkarhini wa ku vumbiwa ka yo hetelela ya tipisalema.
5. (a) Buku ya Tipsalma yi kombisa ku hleleka hi ndlela yihi? (b) Hi rihi rungula rin’wana leri nyikeriweke hi marito yo rhanga? (c) Hikwalaho ka yini swi nga ri swa nkoka ku vitana rito leri nge “Seʹlah” eku hlayeni ka tipisalema?
5 Buku ya Tipsalma hi yin’wana leyi kombisaka ku hleleka. Davhida hi byakwe u kombetela eka “ku famba ka Xikwembu xanga, eka hosi ya mina evukwetsimelweni. Vayimbeleri va rhanga emahlweni, endzhaku ku famba lava yimbaka hi magubu, exikarhi ka vanhwanyana lava yimbaka hi mirhumba. Nkhensani Xikwembu [Yehova] etinhlengeletanweni.” (Ps. 68:24-26) Leswi swi nyika xivangelo xa xiga lexi endliwaka ngopfu lexi nge “Eka mufambisi” eka marito yo rhanga, kun’we ni marito yo tala ya vuphati ni vuyimbeleri. Marito man’wana yo rhanga ya hlamusela ku tirhisiwa kumbe xikongomelo xa pisalema kumbe ma nyika swiletelo swa vuyimbeleri. (Vona marito yo rhanga ya Psalma 6, 30, 38, 60, 88, 102 na 120.) Kwalomu ka 13 wa tipisalema ta Davhida, tanihi Psalma 18 na 51, swiendlakalo leswi kucetelaka ku vumbiwa ka tona swi hlamuseriwa hi ku komisa. Makume-nharhu-mune wa tipisalema ti hava marito yo rhanga hi laha ku heleleke. Xiritwana lexi nge “Seʹlah,” lexi humelelaka makhamba ya 71 eka tsalwa-nkulu, hi ntolovelo xi ehleketiwa xi ri rito leri hlawulekeke ra vuyimbeleri kumbe xiphato, hambi loko leswi xi vulaka swona hi ku kongoma swi nga tiviwi. Van’wana va ringanyeta leswaku xi kombisa ku hefemula ka ku anakanyisisa hi mbilu eku yimbeleleni kumbe eku yimbeleleni ni le ka vuyimbeleri bya swichaya-chayana. Hikwalaho, a xi fanelanga ku vuriwa eku hlayeni.
6. (a) Buku ya Tipsalma yi avanyisiwe hi tivholumo tihi leti hambaneke? (b) I mani loyi kahle-kahle a lunghiseleke buku ya Tipsalma yi va xivumbeko xo hetelela?
6 Ku sukela eminkarhini ya khale, buku ya Tipsalma yi avanyisiwe yi va tibuku, kumbe tivholumo ta ntlhanu leti hambaneke, hi ndlela leyi landzelaka: (1) Psalma 1-41; (2) Psalma 42-72; (3) Psalma 73-89; (4) Psalma 90-106; (5) Psalma 107-150. Swi vonaka onge nhlengeleto wo sungula wa tinsimu leti wu endliwe hi Davhida. Handle ko kanakana Ezra, muprista ni “mutsari wa ku tlhariha emilawini ya Muxe,” hi yena la tirhisiweke hi Yehova ku lunghiselela buku ya Tipsalma yi va eka xivumbeko xo hetelela.—Ezra 7:6.
7. I swivumbeko swihi swin’wana swa Tipsalma leswi swi faneleke ku xiyiwa?
7 Ku kula loku yaka emahlweni ka nhlengeleto lowu ku nga ha hlamusela mhaka leyi ha yona tin’wana ta tipisalema ti phindhiwaka eswiyengeni leswi hambaneke, tanihi Psalma 14 na 53; 40:13-17 na 70; 57:7-11 na 108:1-5. Xin’wana ni xin’wana xa swiyenge swa ntlhanu xi dlayelela hi nkateko lowu vuriweke eka Yehova, kumbe marito ya ku dzunisa—leswo sungula swa mune swa leswi swi katsa ni tinhlamulo ta vanhu naswona lexo hetelela i Psalma hinkwayo ya 150.—Ps. 41:13, NW, nhlamuselo ya le hansi.
8. Hlamusela ivi u kombisa endlelo ra nxaxamelo wa xitsalwana ro vumba.
8 Endlelo leri hlawulekeke ngopfu ra ku vumba ri tirhisiwile eka tipisalema ta kaye; ri vuriwa nxaxamelo wa xitsalwana hikwalaho ka xivumbeko xa rona xa nongonoko wa maletere. (Psalma 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119 na 145) Eka xivumbeko lexi, ndzimana kumbe tindzimana to sungula ta xiyenge xo sungula ti sungula hi letere ro rhanga ra nongonoko wa maletere wa Xiheveru, ʼaʹleph (א), (ti)ndzimana leti landzelaka hi letere ra vumbirhi, behth (ב), na swin’wana, eka hinkwawo kumbe eka kwalomu ka maletere hinkwawo ya nongonoko wa maletere ya Xiheveru. Leswi swi nga ha va swi tirhe tanihi xipfuneto xa ku tsundzuka—anakanya hi vayimbeleri va le tempeleni lava a va boheka ku tsundzuka tinsimu to leha ku fana na Psalma 119! Lexi tsakisaka, ku kurisiwa ka vito ra Yehova ka kumeka eka Psalma 96:11. Hafu yo sungula ya ndzimana leyi hi Xiheveru yi na marito ya mune, naswona maletere yo sungula ya marito lawa, loko ma hlayiwa ku sukela exineneni ku ya eximatsini, i swiaki swa mune swa Xiheveru swa Tetragrammaton, YHWH (יהוה).
9. (a) Tipisalema to tala ti koka mianakanyo ni mbilu hi ku kongoma hikwalaho ka matshamelo wahi ke? (b) Hi swihi swin’wana leswi seketelaka matimba ni vuxongi bya tona?
9 Swiphato leswi swo kwetsima, swa vuyimbeleri swi tsariwile endzimaneni leyi nga twananisiwangiki ya Xiheveru naswona swi kombisa vuxongi lebyi nga tluriwiki bya endlelo ni ku khuluka ka mianakanyo loku twananaka. Swi vulavula ni mianakanyo ni mbilu hi ku kongoma. Swi vumba swivono swa matimba. Ku anama ni vuenti lebyi hlamarisaka, eka nhloko-mhaka ni minsusumeto ya matimba leswi phofuriweke, hi ku komisa swi kona hikwalaho ka mintokoto leyikulu ngopfu ya vutomi ya Davhida, leyi nyikaka xisekelo eka to tala ta tipisalema. I vavanuna va nga ri vangani lava hanyeke vutomi byo hambana swonghasi—tanihi mufana wa murisi, nhenha leyi nga yin’we yo lwisana na Goliyati, xiyimbeleri xa le ndlwini ya vuhosi, mubaleki exikarhi ka vanghana lava tshembekaka ni le xikarhi ka vaxengi, hosi ni muhluri, tatana wa rirhandzu la rhendzeriweke hi ku avana endlwini ya yena n’wini, loyi kambirhi a tokoteke ku vava ka xidyoho lexikulu kutani hambi swi ri tano u ve mugandzeri la chivirikaka wa Yehova ni murhandzi wa Nawu wa Yena. Ematshamelweni yo tano, a swi hlamarisi leswi buku ya Tipsalma yi katsaka mpimo hinkwawo wa minsusumeto ya vanhu! Lexi seketelaka matimba ni vuxongi bya yona i ku fana ni ku hambana ka swiphato leswi xiyekaka eka ndzimana ya Xiheveru.—Ps. 1:6; 22:20; 42:1; 121:3, 4.
10. I yini lexi tiyisaka vutshembeki bya Tipsalma?
10 Vutshembeki bya tinsimu leti ta khale swinene to dzunisa Yehova byi tiyisiwa swinene hi ku va ka tona leti twananaka hi laha ku heleleke ni Matsalwa laman’wana. Buku ya Tipsalma yi tshahiwa makhamba yo tala hi vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. (Ps. 5:9 [Varhoma 3:13]; Ps. 10:7 [Varhoma 3:14]; Ps. 24:1 [1 Vakor. 10:26]; Ps. 50:14 [Mat. 5:33]; Ps. 78:24 [Yoh. 6:31]; Ps. 102:25-27 [Vahev. 1:10-12]; Ps. 112:9 [2 Vakor. 9:9]) Davhida hi byakwe eka risimu ra yena ro hetelela u te: “Moya wa Yehova wu vulavula ha mina, Rito ra wona ri le ririmini ra wona.” A ku ri moya lowu lowu wu tirheke ehenhla ka yena ku sukela esikwini ra ku totiwa ka yena hi Samuwele. (2 Sam. 23:2; 1 Sam. 16:13) Tlhandla-kambirhi, vaapostola va tshahe eka Tipsalma. Petro u kombetele eka “tsalwa . . . leri Moya lowo Kwetsima wu nga ri vula hi nomo wa Davhida,” naswona eka mintshaho yo hlayanyana leyi humaka eka Tipsalma, la tsaleleke Vaheveru u kombetele eka tona tanihi tinhlamuselo leti vuriweke hi Xikwembu kumbe a ti tivisa hi marito lama nge, ‘hi laha moya lowo kwetsima wu vulaka ha kona.’—Mintirho 1:16; 4:25; Vahev. 1:5-14; 3:7; 5:5, 6.
11. Vumbhoni lebyi seketelaka byi tele hi tinhlamuselo ta Yesu hi byakwe hi ndlela yihi?
11 Loko hi ta eka vumbhoni bya matimba swinene bya vutshembeki, hi tshaha Yesu, Hosi leyi pfuxiweke, a ri loyi a nge eka vadyondzisiwa: “Hi tona timhaka leti ndzi nga mi tivisa tona, . . . loko ndzi te: ‘Hinkwaswo leswi tsariweke ehenhla ka mina eNawini wa Muxe ni ka Vaprofeta, ni ka Tipisalema, swi fanele ku hetiseka.’” Kwalaho Yesu a a hlanganisa Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru hi ndlela leyi amukeriweke hi Vayuda ni ku tiviwa khwatsi hi vona. Ku boxa ka yena Tipsalma ku katse ntlawa hinkwawo wa vunharhu wa Matsalwa, lowu vuriwaka Hagiographa (kumbe Matsalwa layo Kwetsima), lawa Psalma a yi ri buku ya wona yo sungula. Leswi swi tiyisiwe hi leswi a swi vuleke tiawara ti nga ri tingani emahlweninyana eka vanhu vambirhi lava va yaka aEmawusi, loko a “va hlamusela hilaha timhaka ta yena ti nga vuriwa eMatsalweni hinkwawo ha kona.”—Luka 24:27, 44.
LESWI NGA ENDZENI KA TIPSALMA
12. Tipsalma hi ku hatlisa ti boxa nhloko-mhaka ya ntsako, kun’we ni nhloko-mhaka ya Mfumo hi ndlela yihi?
12 Buku Yo Sungula (Tipsalma 1-41). Hinkwato leti ti nyikiwa Davhida hi ku kongoma handle ka Psalma 1, 2, 10 na 33. Psalma 1 yi boxa yinhla-nkulu eku sunguleni, loko yi ku ku katekile munhu loyi a titsakelaka enawini wa Yehova, a wu tsundzuka nhlikanhi ni vusiku leswaku a wu landzela, ku hambana ni vadyohi lava nga chaviki Xikwembu. Loku i ku vuriwa ko sungula ka nkateko loku ku kumiwaka eka Tipsalma. Psalma 2 yi sungula hi xivutiso lexi tlhontlhaka ivi yi vulavula hi xiyimo lexi hlanganeke xa tihosi hinkwato ni tindhuna leti tlakukeke ta misava “ku pfukela Yehova ni Muhlawuriwa wa yena.” Yehova u lwisana na vona ivi a vulavula na vona hi vukari lebyikulu a ku: “Hi mina ndzi toteke hosi yanga eSiyoni, entshaveni ya mina leyi hlawuriweke.” Hi yena loyi a nga ta faya ni ku nhlanhla nkaneto hinkwawo. N’wina tihosi ni vafumi van’wana, “tirhelani Yehova hi xichavo” ni ku xixima N’wana wa yena leswaku mi nga lovi! (Tindz. 2, 6, 11) Xisweswo Tipsalma ti boxa nhloko-mhaka ya Bibele ya Mfumo hi ku hatlisa.
13. I yini xin’wana lexi nhlengeleto wo sungula wa tipisalema wu xi kurisaka?
13 Eka nhlengeleto lowu wo sungula, swikhongelo, swa ku kombela ni swa ku nkhensa, swi le mahlweni. Psalma 8 yi hambanisa vukulukumba bya Yehova ni vuntsongo bya munhu, naswona Psalma 14 yi paluxa vuhunguki bya vanhu lava alaka ku titsongahatela vuhosi bya Xikwembu. Psalma 19 yi kombisa ndlela leyi ku tumbuluxa loku hlamarisaka ka Yehova Xikwembu ku vulaka ku kwetsima ka yena ha yona, naswona tindzimana 7-14 ti twarisa mimpfuno leyi vuyerisaka ya ku hlayisa nawu lowu hetisekeke wa Xikwembu, lowu endzhakunyana wu kombisiweke hi mpimo lowukulu eka Psalma 119. Psalma 23 yi amukeriwa hinkwako-nkwako tanihi yin’wana ya vutshila lebyikulu bya tibuku hinkwato, kambe i yikulu ngopfu hi ku olova loku xongeke ka marito ya yona lama kombisaka ku tshembeka eka Yehova. Oho, onge hinkwerhu hi nga ‘tshama endlwini ya Yehova, Murisi Lonkulu, hi masiku hinkwawo’! (23:1, 6) Psalma 37 yi nyikela xitsundzuxo lexinene eka vanhu lava chavaka Xikwembu lava va hanyaka exikarhi ka vadyohi, naswona Psalma 40 yi phofula ntsako wa ku endla ku rhandza ka Xikwembu, hi laha Davhida a ku endleke ha kona.
14. Ku vuriwa yini malunghana ni ku kutsuriwa eka Buku Ya Vumbirhi ya Tipsalma, naswona i swikhongelo swihi swa Davhida leswi kombisiwaka?
14 Buku Ya Vumbirhi (Tipsalma 42-72). Xiyenge lexi xi sungula hi tipisalema ta nhungu ta Kore. Tipsalma 42 na 43 hinkwato ti nyikiwa vana va Kore, tanihi leswi loko ti hlanganile entiyisweni ti nga xiphato xin’we xa swiyenge swinharhu, leswi hlanganisiweke hi ndzimana leyi yaka emahlweni. (42:5, 11; 43:5) Psalma 49 yi kandziyisa ku tsandzeka ka munhu ku lunghiselela nkutsulo wa yena n’wini, naswona yi komba eka Xikwembu tanihi lexi xi nga xona lexi tiyeke ku ringana ku kutsula munhu “exivandleni xa vafi.” (Ndz. 15) Psalma 51 i xikhongelo xa Davhida, lexi vuriweke endzhaku ka xidyoho lexikulu na Batixeba, nkata Uriya wa Muheti, naswona yi kombisa ku hundzuka kakwe ka xiviri. (2 Sam. 11:1–12:24) Xiyenge lexi xi pfala hi “Psalma ya Solomoni,” xikhongelo xa ku fuma ka yena ko rhula ni xa leswaku ku katekisa ka Yehova ku va na yena.—Ps. 72.
15. I yini lexi Buku Ya Vunharhu yi xi hlamuselaka malunghana ni matimu ya Israyele, ku avanyisa ka Yehova ni ntwanano wakwe wa Mfumo?
15 Buku Ya Vunharhu (Tipsalma 73-89). Kwalomu ka timbirhi ta tona, Psalma 74 na 79, ti vumbiwile endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E. Ti rila nhlomulo lowu lowukulu naswona ti kombela Yehova ku pfuna vanhu vakwe ‘hikwalaho ka ku kwetsima ka vito ra yena.’ (79:9) Psalma 78 yi hlamusela matimu ya Israyele ku sukela enkarhini wa Muxe ku ya fikela loko Davhida “a va risa hi mbilu leyi tengeke” (ndz. 72), naswona Psalma 80 yi kombetela eka Yehova tanihi “murisi wa Israyele” wa xiviri. (Ndz. 1) Tipsalma 82 na 83 i swikombelo swa matimba eka Yehova swo tisa ku avanyisa kakwe eka valala va yena ni valala va vanhu vakwe. Ematshan’wini yo tirihisela, swikombelo leswi swi endleriwa “leswaku va lava vito ra wena, Yehova! . . . , [ni ku] tiva leswaku wena loyi vito ra yena a nga Yehova, u tlakukile henhla ka misava hinkwayo.” (83:16, 18) Eku heteleleni eka xiyenge lexi ku ta Psalma 89, leyi kandziyisaka “tintswalo ta Yehova,” hi laha ti kombisiweke swinene ha kona entwananweni wakwe lowu endliweke na Davhida. Lowu i wa mudya-ndzhaka wa hi masiku exiluvelweni xa Davhida, loyi a nga ta fuma hi laha ku nga heriki emahlweni ka Yehova!—Tindz. 1, 34-37.
16. Xana Buku Ya Vumune yi kurisa vuhosi bya Yehova ni ku hlayisa ka yena ntwanano hi ndlela yihi?
16 Buku Ya Vumune (Tipsalma 90-106). Ku fana na Buku Ya Vunharhu, leyi yi na tipisalema ta 17. Yi sungula hi xikhongelo xa Muxe, yi andlala vukona lebyi nga heriki bya Xikwembu ni mpimo lowu komeke wa vutomi bya munhu loyi a faka hi ku hambana lokukulu. Psalma 92 yi kurisa timfanelo leti tlakukeke ta Yehova. Kutani ku ta ntlawa lowuya wunene, Tipsalma 93-100, leti sungulaka hi ku huwelela loku nyanyulaka loku nge, “Yehova wa fuma!” Hikwalaho “n’wina hinkwenu, vaaki va misava” mi rhamberiwa ku “[yimbelelela] Yehova, mi dzunisa vito ra yena . . . , hikuva Yehova hi lonkulu, wa dzuneka ngopfu.” “Yehova u lonkulu eSiyoni.” (93:1; 96:1, 2, 4; 99:2) Tipsalma 105 na 106 ti nkhensa Yehova hikwalaho ka swiendlo swa yena leswi hlamarisaka eka vanhu vakwe ni ku hlayisa ka yena loku tshembekaka ka ntwanano wa yena na Abrahama eku nyikeni ka mbewu ya yena tiko, ku nga khathariseki ku n’unun’uta ni ku hambuka ka vona loku nga hlayekiki.
17. Psalma 104 yi na ku tsakisa kwihi loku nga tolovelekangiki, naswona i nhloko-mhaka yihi leyi endliwaka ku sukela eyinhleni leyi ku ya emahlweni?
17 Leyi tsakisaka ngopfu i Psalma 104. Leyi yi dzunisa Yehova hikwalaho ka ku xiximeka ni vukulukumba lebyi a tiambexeke byona, naswona yi hlamusela vutlhari bya yena hi laha byi kombisiweke ha kona emintirhweni ya yena leyo tala ni mihandzu emisaveni. Manuku nhloko-mhaka ya buku hinkwayo ya Tipsalma yi andlariwa hi matimba lama teleke, hi laha marito ya humelelaka ha kona khamba ro sungula ma ku: “Dzunisani Yehova!” (Ndz. 35) Leswi swi lava leswaku vagandzeri va ntiyiso va nyika Yehova ku dzuneka loku faneleke vito ra yena, hi Xiheveru, ku nga rito rin’we ntsena leri nge ha·lelu–Yahʹ kumbe “Haleluya,” leri xivumbeko xa rona lexo hetelela xi tolovelekeke evanhwini emisaveni hinkwayo namuntlha. Ku sukela endzimaneni leyi ku ya emahlweni, xiga lexi xi humelela makhamba ya 24, tipisalema to hlayanyana ti sungula ni ku hetelela ha xona.
18. (a) I xiga xihi lexi xiyekaka eka Psalma 107? (b) I yini leswi swi vuriwaka Tipsalma ta Hallel?
18 Buku Ya Vuntlhanu (Tipsalma 107-150). Eka Psalma 107 hi na nhlamuselo ya minkutsulo ya Yehova, leyi fambisanaka ni ku phindha-phindha ka vuyimbeleri loku nge: “A va nkhense Yehova hikwalaho ka vunene bya yena, hikwalaho ka swihlamariso leswi a swi endlelaka vana va vanhu!” (Tindz. 8, 15, 21, 31) Tipsalma 113 ku ya eka 118 hi leti ti vuriwaka Tipisalema ta Hallel. Hi ku ya hi Mishnah, leti ti yimbeleriwile hi Vayuda ePasekeni ni le minkhubyeni ya Pentekosta, ya Mintsonga ni ya ku Tinyiketela.
19. Tipsalma 117 na 119 ti hambanisa ku yini, naswona hi swihi swivumbeko swin’wana swa leyi yo hetelela?
19 Psalma 117 yi ni matimba eku oloveni ka yona, yi ri leyi komeke eka tipisalema hinkwato ni tindzima leti nga eBibeleni. Psalma 119 hi yona yo leha ngopfu eka tipisalema hinkwato ni le ka tindzima ta Bibele, yi ri na tindzimana ta 176 eka swiyenge swa yona swa 22 swa nongonoko wa maletere swa tindzimana ta 8 xin’wana ni xin’wana. Hinkwato ka tona handle ka timbirhi ta tindzimana leti (90 na 122) hi ndlela yo karhi ti kombetela eritweni kumbe enawini wa Yehova Xikwembu, ti phindha swiga swo hlayanyana kumbe hinkwaswo (nawu, xitsundzuxo, swileriso, makungu ya vuavanyisi) swa Psalma 19:7-14 eka xiyenge xin’wana ni xin’wana. Rito ra Xikwembu ku kombeteriwa eka rona makhamba lama tlulaka 170 hi xin’we kumbe hi xin’wana xa swiga swa 8 leswi landzelaka: makungu ya vuavanyisi, nawu, swileriso, swiletelo, switsundzuxo, swivulwa ni marito.
20, 21. (a) Hi tihi Tinsimu ta ku Tlhandluka ke? (b) Ti phofula ku tlangela ka Davhida ka xilaveko xa vugandzeri lebyi hlanganeke hi ndlela yihi?
20 Ku ya emahlweni, hi kuma ntlawa wun’wana wa tipisalema, Tinsimu ta 15 ta ku Dzunisa, Tipsalma 120-134. Vahundzuluxeri va hundzuluxele xiga lexi hi tindlela to hambana-hambana hikwalaho ka leswi nhlamuselo ya xona yi nga twisisiwiki hi xitalo. Van’wana va ri yi kombetela eku tlakusiweni ka leswi swi nga endzeni ka tipisalema leti, hambi leswi ku vonakaka ku ri hava xivangelo lexi twalaka xo ti tlakusa ehenhla ka tipisalema tin’wana leti huhuteriweke. Vahlamuseri vo tala va ringanyeta leswaku nhloko-mhaka yi huma eku tirhisiweni ka tinsimu leti hi vagandzeri lava khupukelaka, kumbe ‘lava tlhandlukelaka,’ eYerusalema eminkhubyeni ya lembe na lembe, ku nga pfhumba ro ya entsindza leri langutiwaka tanihi ku khupuka hikuva muti a wu ri ehenhla etintshaveni ta Yuda. (Ringanisa Ezra 7:9.) Ngopfu-ngopfu Davhida a a ri ni ku tlangela loku enteke ka xilaveko xa leswaku vanhu va Xikwembu va hlangana evugandzerini. U tsakile ku twa xirhambo lexi nge: “A hi yeni endlwini ya Yehova”; naswona tinxaka ti tlhandlukile, “eku dzunisa vito ra Yehova.” Emhakeni yoleyo u lave ku rhula, nsirhelelo ni ku humelela ka Yerusalema hi tinghitsi, a khongela a ku: “Hikwalaho ka yindlu ya Yehova, Xikwembu xa hina, ndzi ta lava vunene bya wena.”—Ps. 122:1, 4, 9.
21 Psalma 132 yi vulavula hi ku hlambanya ka Davhida ka ku ka a nga tinyiki ku wisa ku kondza loko a kumele Yehova ndhawu leyi faneleke yo wisa eka yona, hi laha yi faniseriweke ha kona hi areka ya ntwanano. Endzhaku ka loko Areka yi simekiwile eSiyoni, Yehova u hlamuseriwa hi xiga xo xonga xa vuphati a ri loyi a vulaka leswaku u hlawule Siyoni a ku, “la, i vuwiso bya mina hi laha ku nga heriki; ndzi rhandza ku aka kona, hikuva ndzi ku naverile.” U xixime xivandla lexi xa ntsindza xa vugandzeri, “hikuva hi kona Yehova a leriselaka mikateko.” “Yehova a ku katekise a ri Siyoni.”—132:1-6, 13, 14; 133:3; 134:3; nakambe vona Psalma 48.
22. (a) Ku faneriwa ka Yehova hi ku dzuneka ku kurisisiwa ku yini? (b) Nhloko-mhaka leyi vangamaka ya buku leyi yi yisa ku yini empin’weni lowu tlakukeke eka tipisalema to hetelela?
22 Psalma 135 yi dzunisa Yehova tanihi Xikwembu lexi faneriwaka hi ku dzunisiwa lexi endlaka hinkwaswo leswi xi tsakisaka, ku hambana ni swifaniso swa hava ni leswi swi nga pfuniki nchumu, leswi vaendli va swona va nga ta fana na swona. Psalma 136 i ya vuyimbeleri lebyi hlamulaka, ndzimana yin’wana ni yin’wana yi gimeta hi ku: “Hikuva tintswalo ta yena hi leti nga heriki!” Ku amukela ko tano ku kombisiwa ku ri loku ku tirhisiweke eka makhamba yo tala. (1 Tikr. 16:41; 2 Tikr. 5:13; 7:6; 20:21; Ezra 3:11) Psalma 137 yi hlamusela ku naveriwa ka Siyoni loku tshameke etimbilwini ta Vayuda loko va ri evuhlongeni eBabilona naswona yi tlhela yi tiyisa leswaku a va ti rivalanga tinsimu, kumbe tipisalema ta Siyoni hambi leswi a va ri kule ni tiko-xikaya ra ka vona. Psalma 145 yi kurisa vunene ni vuhosi bya Yehova, yi kombisa leswaku “u londzovota hinkwavo lava n’wi rhandzaka, kambe wa lovisa lavo biha hinkwavo.” (Ndz. 20) Kutani ke, tanihi makumu lama nyanyulaka, Tipsalma 146-150 nakambe ti boxa nhloko-mhaka leyi vangamaka ya buku, leyi yin’wana ni yin’wana yi sungulaka ni ku hetelela hi marito lama nge, “Dzunisani Yehova!” Vuyimbeleri lebyi bya ku dzunisa byi tlakukela empin’weni lowu tlakukeke swinene eka Psalma ya vu-150, laha makhamba ya 13 exivandleni xa tindzimana ta tsevu yi rhambaka swivumbiwa hinkwaswo ku dzunisa Yehova.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
23. (a) Hi rihi rungula leri hanyaka leri nga eka Tipsalma? (b) Vito ni vuhosi bya Yehova swi kurisiwa hi ndlela yihi?
23 Hikwalaho ka ku hetiseka ka tona ka vuxongi na endlelo, tipisalema ta Bibele ti fanele ku katsiwa exikarhi ka tibuku letikulu ngopfu hi ririmi rihi na rihi. Hambi swi ri tano, ti tlula ku va tibuku ntsena. I rungula leri hanyaka leri humaka eka Mufumi Lonkulu wa vuako hinkwabyo, Yehova Xikwembu hi byakwe. Ti nyika ku twisisa loku enteke ka tidyondzo ta xisekelo ta Bibele, ti sungula hi ku vulavula ngopfu swinene hi Yehova, Mutsari wa tona. U kombisiwa khwatsi a ri Muvumbi wa vuako ni xin’wana ni xin’wana lexi xi nga eka byona. (8:3-9; 90:1, 2; 100:3; 104:1-5, 24; 139:14) Vito leri ri nge Yehova hakunene ri kurisiwile ebukwini ya Tipsalma, laha ri humelelaka kona kwalomu ka makhamba ya 700. Tlhandla-kambirhi, xivumbeko lexi komisiweke lexi nge “Jah” (NW) xi kumeka makhamba ya 43, lerova loko ri hlanganile vito ra Xikwembu ri boxiwa kwalomu ka makhamba ya 5, hi xiringaniso, eka Psalma yin’wana ni yin’wana. Ku tlula kwalaho, ku vulavuriwa hi Yehova kwalomu ka makhamba ya 350 tanihi ʼElo·himʹ, kumbe Xikwembu. Vuhosi lebyikulu bya Yehova byi kombisiwa hi tinhlamuselo leti kongomisiweke eka yena tanihi “Hosi Leyikulu” (NW) eka tipisalema to hlayanyana.—68:20; 69:6; 71:5; 73:28; 140:7; 141:8.
24. I yini leswi swi vuriwaka eka Tipsalma malunghana ni munhu loyi a faka, naswona hi xihi xitsundzuxo lexi twalaka lexi xi nyikeriwaka?
24 Ku hambana ni Xikwembu lexi nga heriki, munhu la faka u kombisiwa a ri loyi a tswaleriweke exidyohweni ni loyi a lavaka mukutsuri, naswona u kombisiwa a ri loyi a faka ni ku tlhelela “entshurini,” a ya eSheol, sirha leri tolovelekeke ra vanhu. (6:4, 5; 49:7-20; 51:5, 7; 89:48; 90:1-5; 115:17; 146:4) Buku ya Tipsalma yi kandziyisa xilaveko xo hlayisa nawu wa Xikwembu ni ku tshemba Yehova. (1:1, 2; 62:8; 65:5; 77:12; 115:11; 118:8; 119:97, 105, 165) Yi tsundzuxa ehenhleni ka ku tinyungubyisa ni ‘swidyoho leswi fihlekeke’ (19:12-14; 131:1) ivi yi khutaza swinakulobye leswi tshembekaka ni leswinene. (15:1-5; 26:5; 101:5) Yi kombisa leswaku mahanyelo lamanene ma tisa ku amukeriwa hi Yehova. (34:13-15; 97:10) Yi khome ntshembo lowu vangamaka loko yi vula leswaku “ku hlayiseka ku huma ka Yehova” ni leswaku eka lava va n’wi chavaka, u ta “ntshunxa mimoya ya vona eku feni.” (3:8; 33:19) Leswi swi hi tisa emhakeni ya vuprofeta.
25. (a) Kahle-kahle buku ya Tipsalma yi tele hi yini? (b) Petro u tirhise Tipsalma eku tiviseni ka Davhida Lonkulu hi ndlela yihi?
25 Buku ya Tipsalma entiyisweni yi tele hi vuprofeta lebyi kombetelaka eka Yesu Kriste, “n’wana Davhida,” ni ntirho lowu a a ta wu endla tanihi Mutotiwa ni Hosi ya Yehova.a (Mat. 1:1) Loko bandlha ra Vukriste ri ve leri hanyaka esikwini ra Pentekosta ya 33 C.E., moya lowo kwetsima wu sungule ku voningela vaapostola malunghana ni ku hetiseka ka vuprofeta lebyi. Hi siku rero, Petro u tshahe eka Tipsalma hi ku phindha-phindha loko a vumba nhloko-mhaka ya ku vulavula ka yena loku dumeke. Leswi a swi yelana ni munhu: “Yesu wa Nazareta.” Xiyenge xo hetelela xa njhekanjhekisano wakwe hinkwaxo ka xona xi sekeriwe eka mintshaho leyi humaka eka Tipsalma, leswi kombisaka leswaku Kriste Yesu i Davhida Lonkulu ni leswaku Yehova a a nga ta wu tshika moya-xiviri wa Yesu eHades kambe a a ta n’wi pfuxa eku feni. E-e “Davhida a nga tlhandlukelanga etilweni,” kambe hi laha swi vhumbiweke ha kona eka Psalma 110:1, Hosi yakwe yi tlhandlukile. I mani Hosi ya Davhida? Petro u fikelela ku chaputa ka yena lokukulu ivi a hlamula hi matimba a ku: “Yesu loyi mi n’wi [beleleke]”!—Mintirho 2:14-36; Ps. 16:8-11; 132:11.
26. Ku vulavula ka Petro ku tikombe ku pfuna hi ndlela yihi?
26 Xana ku vulavula ka Petro, loku sekeriweke eka Tipsalma ka pfuna ke? Ku khuvuriwa ka kwalomu ka 3 000 wa lava va engeteriweke ebandlheni ra Vukriste siku leri fanaka ka tivulavulela.—Mintirho 2:41.
27. “Moya lowo Kwetsima” wu hlamusela Psalma 2 hi ndlela yihi?
27 Hi ku hatlisa endzhakunyana, enhlengeletanweni yo hlawuleka, vadyondzisiwa va komberile Yehova kutani va tshaha Psalma 2:1, 2. Va vule leswaku leswi swi hetisekile eka nkaneto lowu hlanganeke wa vafumi wo lwisana na ‘Yesu nandza wa Xikwembu la kwetsimaka, loyi Xikwembu xi n’wi toteke.’ Naswona mhaka yi ya emahlweni yi vula leswaku “hinkwavo va tala hi Moya lowo Kwetsima.”—Mintirho 4:23-31.
28. (a) Hi ku tirhisa Tipsalma, i njhekanjhekisano wihi lowu Pawulo a wu ndlandlamuxaka eka Vaheveru tindzima 1 ku ya eka 3? (b) Psalma 110:4 yi nyikela xisekelo xa bulo ra Pawulo eka vuprista bya Melkisedeke hi ndlela yihi?
28 Sweswi, langutani papila leri yaka eka Vaheveru. Eka tindzima timbirhi to sungula, hi kuma mintshaho yo hlayanyana leyi humaka eka Tipsalma malunghana ni vukulukumba bya Yesu, tanihi N’wana wa le tilweni wa Xikwembu la vekiweke exiluvelweni, ehenhla ka tintsumi. Pawulo u kombisa hi ku ya hi Psalma 22:22 ni tinhlamuselo tin’wana leswaku Yesu u na bandlha ra “vamakwavo,” xiyenge xa mbewu ya Abrahama ni “lava . . . averiwaka ku vitaniwa ka le tilweni.” (Vahev. 2:10-13, 16; 3:1) Kutani ke, ku sukela eka Vaheveru 6:20 ni ku ya emahlweni ku ya fika eka ndzima 7, muapostola u ndlandlamuxa ehenhleni ka xikhundla lexi engetelekeke lexi Yesu a nga na xona tanihi “muprista hi laha ku nga heriki, hi leswi [a] nga wa rixaka rin’we na Melkisedeke.” Leswi swi kombetela eka xitshembiso lexi bohiweke hi ku hlambanya eka Xikwembu eka Psalma 110:4, lexi Pawulo a kombetelaka eka xona nkarhi na nkarhi ku kombisa vukulukumba bya vuprista bya Yesu ehenhla ka lebyiya bya Aroni. Pawulo u hlamusela leswaku hi ku hlambanya ka Yehova Yesu Kriste i muprista, hayi emisaveni, kambe etilweni naswona “[i] muprista hi laha ku nga heriki”—mimpfuno ya ntirho wa yena wa vuprista yi nga ka yi nga heli.—Vahev. 7:3, 15-17, 23-28.
29. Hi xihi xikombiso lexi hlawulekeke xa ku tinyiketela lexi hi faneleke ku xi hlayisa, hi laha xi vuriweke ha kona eka Tipsalma ivi xi hlamuseriwa eka Vaheveru 10:5-10?
29 Nakambe, eka Vaheveru 10:5-10, hi byeriwa hi ku tlangela lokunene ka Yesu ka ndlela ya gandzelo leyi a ku ri ku rhandza ka Xikwembu eka yena ni ku tiyimisela ka yena ku hetisisa ku rhandza koloko. Leswi swi sekeriwe emaritweni ya Davhida eka Psalma 40:6-8. Moya lowu wa xikombiso wa ku tinyiketela wu ni mpfuno lowukulu swinene eka hina hinkwerhu ku wu xiya ni ku wu tekelela leswaku hi amukeriwa hi Xikwembu.—Nakambe vona Psalma 116:14-19.
30. Tipsalma ti vhumba ndlela ya Yesu hi vuxokoxoko hi ndlela yihi, naswona u fanele a kume ku chaveleriwa eka tona hi ndlela yihi?
30 Ndlela leyi Yesu a yi tekeke, leyi chaputaka exiendlweni lexiya xo chavisa lexi a xi tiyiseleke emhandzini ya nxaniso, yi vhumbiwile eka Tipsalma hi vuxokoxoko lebyi xiyekaka. Leswi swi katse ku nyikiwa ka yena vhinyo leswaku a yi nwa, ku tirhisiwa ka vuhlolotwana hikwalaho ka tinguvu ta yena ta le handle, ku xanisiwa ka tihanyi ka mavoko ni milenge ya yena, xisandzu ni ku karhateka lokukulu swinene ka mianakanyo ka ku huwelela lokuya ku tsemaka ni nhlana loku nge: “Xikwembu xanga, Xikwembu xanga, u ndzi tshikele yini?” (Mat. 27:34, 35, 43, 46; Ps. 22:1, 7, 8, 14-18; 69:20, 21) Hi laha swi kombisiweke ha kona hi Yohane 19:23-30, hambi ku ri etiawareni teto, Yesu u fanele a kume ku chavelela ni vukongomisi lebyikulu lebyi humaka eka Tipsalma, hi ku tiva leswaku matsalwa lawa hinkwawo a ya fanele ku hetiseka ku ya fika eka vuxokoxoko byo hetelela. Yesu a a swi tiva leswaku Tipsalma na tona ti vulavule hi ku pfuxiwa ni ku kurisiwa ka yena. Handle ko tipfinyinga a a tsundzuka swilo swo tano loko a rhangela eku “[yimbeleleni ka] risimu,” kumbe tipisalema, ni vaapostola vakwe evusikwini byo hetelela emahlweni ka rifu ra yena.—Mat. 26:30.
31. Xana buku ya Tipsalma yi vhumba yini mayelana ni Mbewu ya Mfumo ni bandlha ra Yesu?
31 Xisweswo Tipsalma ti tivisa khwatsi “n’wana Davhida” ni Mbewu ya Mfumo a ri Kriste Yesu, loyi sweswi a tlakusiweke tanihi Hosi ni Muprista eSiyoni wa le tilweni. Ndhawu a yi yi pfumeleri nhlamuselo ya vuxokoxoko ya tindzima hinkwato leti humaka eka Tipsalma leti tshahiweke eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki tanihi leti ti hetisekeke eka Mutotiwa loyi wa Yehova, kambe swikombiso swi nga ri swingani leswi engetelekeke swi xaxametiwe laha: Ps. 78:2—Mat. 13:31-35; Ps. 69:4—Yoh. 15:25; Ps. 118:22, 23—Marka 12:10, 11 na Mintirho 4:11; Ps. 34:20—Yoh. 19:33, 36; Ps. 45:6, 7—Vahev. 1:8, 9. Nakambe, bandlha ra Yesu ra valandzeri va ntiyiso ra vhumbiwa eka Tipsalma, hayi tanihi vanhu ha un’we-un’we, kambe tanihi ntlawa lowu tekeriweke etintswalweni ta Xikwembu wu huma eka matiko hinkwawo ku hlanganyela entirhweni wo dzunisa vito ra Yehova.—Ps. 117:1—Varhoma 15:11; Ps. 68:18—Vaef. 4:8-11; Ps. 95:7-11—Vahev. 3:7, 8; 4:7.
32. (a) Dyondzo ya Tipsalma yi paluxa yini malunghana ni ku lweriwa ka Yehova ni swikongomelo swa Mfumo? (b) Eku tlangeleni ka vuhosi byakwe, xana hi fanele ku phofula vutshembeki ni ku nkhensa hi ndlela yihi?
32 Dyondzo ya hina ya Tipsalma yi engetela ku tlangela ka hina lokukulu ka vuhosi bya Yehova Xikwembu, lebyi A byi kombisaka hi ku tirhisa Mbewu leyi tshembisiweke ni Mudya-ndzhaka wa Mfumo, eku dzunisiweni ni le ku lweriweni ka Yena. Onge hi nga va exikarhi ka vatshembeki volavo lava va titsakelaka eka ‘vukulukumba lebyi vangamaka bya ku xiximeka ka Yehova’ ni lava ku vulavuriwaka ha vona eka Psalma 145, leyi ku kombeteriwaka eka yona tanihi “ya ku vonga ya Davhida”: “Va ta vula ku kwetsima ka ku fuma ka wena, va twarisa matimba ya wena. Va ta tivisa vana va vanhu emintirho ya wena, ni vukulu bya ku kwetsima ka vuhosi bya wena. Ina, ku fuma ka wena i ku fuma ka minkarhi hinkwayo, ni vuhosi bya wena byi kona ku yisa etinxakeni leti nga heriki.” (Ps. 145:5, 11-13) Ku twanana ni pisalema ya vuprofeta, vukulukumba bya Mfumo lowu tlhomiweke wa Xikwembu ha Kriste hambi ku ri sweswi bya twarisiwa eka vana va vanhu etinxakeni hinkwato. I ku tlangela muni konghasi loku hi faneleke ku va na kona ka Mfumo wolowo ni Hosi ya wona! Hakunene, ya fanela swonghasi marito yo hetelela ya Tipsalma lama nge: “Leswi hefemulaka hinkwaswo a swi dzunise Yehova. Dzunisani Yehova!”—150:6.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Insight on the Scriptures, Vol. 2, matluka 710-11.