Di Glasari
A B CH D E F G H I J K L M N O P R S T V W Y Z
A
Aak a di kovenant.
Dis da-mi wahn baks weh mi mek owta akaysha wud ahn weh mi kova wid goal. Dehn yoostu kip di aak a di kovenant eena di Moas Hoali Room a di tabernakl, ahn laytaraan dehn mi kip it eena di Moas Hoali Room a di templ weh Salaman mi bil. Di kova mi mek owta pyoar goal an ih mi ga too cherob weh mi-di fays eech ada. Di too flat stoan weh mi ga di Ten Komanment pahn dehn da-mi di mayn tingz weh dehn yoostu kip eensaida it.—Dy 31:26; 1Ki 6:19; Hee 9:4; Si Apendiks B5 ahn B8.
Aakaynjel.
Aama.
Eniting weh wahn soalja wayr fi protek ihself, laik wahn helmit, wahn koat weh mek owta metal, wahn belt, wahn pees a metal fi protek ih fut, ahn wahn sheel.—1Sa 31:9; If 6:13-17.
Abis.
Abis kohn fahn di Greek werd aʹbys·sos, weh meen “veri veri deep” er “wahn deep hoal weh noh ga no batam.” Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, ih ku rifaa tu wahn simbolik plays er prizn. Eevn doa ih ku rifaa tu di grayv, ih yoozhwali rifaa tu moch moa dan dat.—Lk 8:31; Ro 10:7; Re 20:3.
Adolchri.
Aidol; Aidolachri.
Wahn aidol da wahn imij, er stachu, weh peepl yooz fi wership. Ih ku aalso bee wahn imij weh reprizent sohnting weh reel er sohnting weh peepl imajin. Aidolachri da wen wahn persn lov, rispek, ahn wership wahn aidol.—Ps 115:4; Aks 17:16; 1Ko 10:14.
Akaya.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, Akaya mi rifaa tu wahn dischrik eena di sodan paat a Grees weh mi bilangz tu Roam. Ih mi inklood di senchral paat a Grees ahn nayli evriting sowt a dat. Di kyapital siti da-mi Korint.—Aks 18:12.
Alabasta.
Di naym a wahn smaal perfyoom jaar weh mi mek owta wahn kaina stoan weh kohn fahn wahn plays kloas tu Alabaschron eena Eejip. Dehn yoostu mek dehnya jaar wid wahn naro nek weh kuda mi seel gud soh dat di preshos perfyoom noh leek owt. Laytaraan, di stoan mi geh di naym fahn di jaar.—Mk 14:3.
Alamot.
Dis da wahn myoozik term weh meen “Yong Laydi,” an ih praabli di rifaa tu wen wahn yong laydi sing eena wahn hai pich. Moa dan laikli, dehn mi yooz dis term fi shoa dat dehn mi eeda fi sing eena wahn hai pich er play hai noats pahn wahn inschrument.—1Kr 15:20; Saa 46:Hedin.
Alfa an Omayga.
Alta.
Wahn taybl weh peepl mi yooz joorin wership fi aafa op sakrifais er insens. Peepl yoostu mek di alta dehn owta difrent mateeryal, laik wud weh kova wid metal er wahn big pees a stoan er owta rak er eevn owta dert. Wahn smaal “alta weh mi mek owta goal” fi aafa insens mi deh eena di fers room eena di tabernakl an eena di templ. Ih mi mek owta wud weh mi kova wid goal. Wahn biga “alta weh mi mek owta kapa” fi bon animal sakrifais pan, mi deh owtsaid eena di koatyaad. Ih mi kaman fi mek peepl yooz wahn alta fi faals wership tu.—Ex 39:38, 39; 1Ki 6:20; Ma 5:23, 24; Lk 1:11; Aks 17:23.
Akrostik stail.
Dis da wahn stail a raitin weh yu ku fain eena som a di oal Heebroo manyuskrip dehn. Di vers dehn er di groop a vers dehn staat aaf wid wahn Heebroo leta, ahn dehndeh letaz goh wan afta di ada eena aada akaadn tu di Heebroo alfabet. (Bot sohntaim som a di leta dehn geh lef owt.) Ih pasabl dat dis raitin stail da-mi fi help peepl memba di vers dehn bai haat. Dis verzhan a di Nyoo Werl Chranslayshan shoa di Heebroo leta, ahn rait bisaid it ih ga di way how yu wuda prononks it eena Inglish. Si Saamz 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, 145; Praverbz 31; Lamentayshanz 1-4.
Anoint.
Di Heebroo werd meen ‘fi poar likwid pahn sohnting’ er ‘rob sohnting wid likwid.’ Dehn yoostu poar ail pahn wahn persn er pahn sohnting fi shoa dat ih wahn geh yooz eena wahn speshal way fi Gaad. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd “anoint” ku aalso rifaa tu wen Gaad poar owt ih hoali spirit pahn di wan dehn weh hihn chooz fi goh liv da hevn.—Ek 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.
Apasl.
Apastayt.
Eena di Baibl, dis werd di rifaa tu wahn persn weh ton weh, er weh separayt ihself an abandan chroo wership. Apastayts goh gens chroo wership.—Pr 11:9; Aks 21:21; 2Tes 2:3.
Aramayik.
Dis da wahn langwij weh simila tu di Heebroo langwij an ih ga di saym alfabet. Da mi di orijinal langwij a di Aramayan peepl, bot layta, ih geh fi bee di mayn langwij weh peepl mi yooz fi du bizniz ahn fi kamyoonikayt bitween di Asiriyan ahn Babiloanyan empaiya. Da mi aalso di ofishal langwij a di Perzhan Empaiya. (Ez 4:7) Som paats a di buk a Ezra, Jeremiah, ahn Daniel deh eena di Aramayik langwij. Di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek stil yooz sohn Aramayik werdz.—Ez 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mk 14:36; Aks 9:36.
Ariyopagos.
Wahn hai hil eena Atenz weh deh naat-wes a di Akropolis. Da mi aalso di naym a di koat weh yoostu meet deh. Wahn taim, di Epikyooryan ahn di Stoawik teechaz mi kehr Paal da di Ariyopagos fi eksplayn ih bileef dehn.—Aks 17:19.
Armagedon.
Armagedon kohn fahn di Heebroo werd Har Meghid·dohnʹ, weh meen “Mongtin a Megido.” Di werd ga fi du wid “di waar a di grayt day a Gaad di Almaiti” wehpaat “di king dehn a di ert” wahn gyada tugeda fi waar gens Jehoava. (Re 16:14, 16; 19:11-21)—Si GRAYT CHRIBYULAYSHAN.
Aselgeia.—
Si BRAYZN KANDOK.
Ashera poas.
Di Heebroo werd (ʼashe·rahʹ) di rifaa tu (1) wahn poas weh reprizent Ashera, hoo da wahn feemayl Kaynanait gaad weh reprizent fertiliti, er (2) wahn akchwal stachu a di feemayl gaad Ashera. Ih seemz dat di poas dehn mi stan op schrayt, an at lees paat a it mi mek owta wud. Dehn kuda mi bee wahn playn poas er eevn wahn chree.—Dy 16:21; Joj 6:26; 1Ki 15:13.
Ashtoret.
Wahn feemayl Kaynanait gaad weh mi reprizent waar ahn fertiliti; Bayal waif.—1Sa 7:3.
Atoanment Day.
Dis da-mi di moas impoatant day fi di Izrelait dehn. Dis day mi aalso naym Yom Kippur (fahn di Heebroo werdz yohm hak·kip·pu·rimʹ, weh meen “day fi kova [sinz]”). Da day da-mi pahn Etanim 10, ahn dat da-mi di onli day wen di hai prees kuda mi goh eena di Moas Hoali Room a di tabernakl, ahn laytaraan, eena di Moas Hoali Room a di templ. Hihn wuda goh eena da room fi aafa op di blod fahn di sakrifais dehn fi ih oan sin dehn, di sinz a di ada Leevait dehn, ahn di sinz a di peepl. Da mi wahn taim fi mek di peepl gyada tugeda fi wership Gaad, ahn pahn da day dehn neva fi eet no food. Da day da-mi wahn sabat ahn da mi wahn taim fi mek dehn res, ahn dehn neva fi du no kaina werk.—Le 23:27, 28.
Aymen.
Di werd “aymen” meenz “fi shoar” er dat yu agree. Di werd kohn fahn di Heebroo werd ʼa·manʹ, weh meen “fi bee faytful,” er “fi bee chrootful.” Wen wahn persn seh “aymen,” dis meen dat ih agree wid wahn oat, wahn pryaa, er wid weh sombadi mi seh. Eena di buk a Revilayshan, “Aymen” da wahn taitl fi Jeezas.—Dy 27:26; 1Kr 16:36; Re 3:14.
Aynjel.
Di werd “Aynjel” kohn fahn di Heebroo werd mal·ʼakhʹ ahn fahn di Greek werd agʹge·los. Dehndeh too werd meen “mesinja,” bot wen di Baibl di rifaa tu wahn spirit mesinja ih yooz di werd “aynjel.” (Ge 16:7; 32:3; Jay 2:25; Re 22:8) Di aynjel dehn da sohn powaful spirit persn weh Gaad mek lang bifoa ih mek hyoomanz. Di Baibl aalso rifaa tu di aynjel dehn az “di towznz ahn towznz a hoali aynjel,” “di son dehn a Gaad,” ahn “di maanin staar dehn.” (De 33:2; Job 1:6; 38:7; Jood 14) Gaad neva mek aynjelz fi geh marid ahn ga wahn famili, soh ih mi haftu mek dehn wan bai wan. Oava wahn honjrid milyan aynjel deh da hevn. (Da 7:10) Di Baibl seh dat eech wan a dehn ga dehn oan naym ahn difrent wayz, bot aala dehn hombl ahn dehn noh alow peepl fi wership dehn. Ahn moas a dehn noh eevn tel peepl dehn naym. (Ge 32:29; Lk 1:26; Re 22:8, 9) Di aynjel dehn ga difrent pozishan da hevn ahn dehn du lata difrent jab. Som a dehn serv fronta Jehoava chroan, ahn som a dehn diliva ih mesij dehn. Som a dehn protek ahn gaid ih servant dehn pahn di ert, ahn som a dehn kehr owt Gaad jojment dehn. Som a dehn eevn sopoat di preechin werk. (2Ki 19:35; Ps 34:7; Ma 4:11; Lk 1:30, 31; Re 5:11; 14:6) Eena di fyoocha, dehn wahn fait lang wid Jeezas eena di waar a Armagedon.—Re 19:14, 15.
Aysha.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, Aysha da-mi di naym a di Roaman dischrik weh inklood di westan paat a weh wee noa az Terki tudeh-day. Ih aalso inklood sohn ailan pahn di koas laik Saymos ahn Patmos. Di kyapital siti da-mi Efisos.—Aks 20:16; Re 1:4.
B
Bai bak.
Dis da wen wahn persn help owt wan a ih kloas famili memba bikaaz ih ga di rait er di rispansabiliti fi du dat. Di Laa weh Gaad mi gi Moaziz mi seh dat wen wahn Izrelait mi fays haad taimz, wahn kloas famili mi ga di rait er di rispansabiliti fi help ahn. Fi egzampl, if sohnbadi mi sel ihself az wahn slayv, wan a ih kloas famili fi mi bai ahn bak er if sohnbadi mi sel wahn pees a lan weh ih mi inherit bikaaz ih geh poa, den wan a ih kloas famili memba fi bai bak di pees a lan. (Levitikos 25:25-27, 47-54) If wan a ih kloas famili memba ded, ih fi geh marid tu di famili memba waif ahn ga pikni wid ahn hoo wahn laytaraan geh di inheritans weh mi bilangz tu di ded famili memba.—Rt 4:7-10; Si BRADA-IN-LAA MARIJ.
Baptizm; Baptaiz.
Baptaiz meenz “fi dip,” er fi dok sombadi anda waata. Jeezas mi seh dat fi hihn falowaz haftu geh baptaiz. Di Skripchaz aalso taak bowt difrent kaina baptizm: di wan weh Jan yoostu du, wahn baptizm wid hoali spirit, wahn baptizm wid faiya, an ada kaina baptizm tu.—Ma 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21.
Bayal.
Dis da wahn gaad weh di peepl fahn Kaynan mi wership. Tu dehn, hihn mi oan di skai an ih mi gi di rayn ahn mek tingz groa ahn mek peepl ga chiljren. Peepl yoostu aalso kaal di ada gaad dehn weh les impoatant “Bayal” tu. Di Heebroo werd aalso meen “Oana,” er “Maasta.”—1Ki 18:21; Ro 11:4.
Beet owt grayn.
Dehn ga difrent wayz fi separayt di grayn fahn di chrash ahn di stem. Wan way dehn wuda du dat da bai han; dehn wuda yooz wahn rad fi beet owt di grayn. If da mi wahn biga amonk a grayn, dehn wuda yooz wahn speshal boad er wahn nada ikwipment weh dehn kaal wahn roala fi separayt di grayn fahn di stem. Wahn animal wuda haal di ikwipment oava di grayn weh dehn spred owt pahn di grong. Dehn wuda chooz wahn ayrya weh deh pahn hai lan fi du dat. Da mi yoozhwali wahn plays weh flat ahn rong ahn wehpaat lata breez mi bloa.—Le 26:5; Ai 41:15; Ma 3:12.
Biyelzibob.
Wan a di naym dehn weh rifaa tu Saytan, di prins, er roola, a di deemon dehn. Ih pasabl dat ih kohn fahn di naym a di gaad Bayal-zeebob, di Bayal weh di Filisteen dehn yoostu wership da Ekron.—2Ki 1:3; Ma 12:24.
Bon aafrin.
Brayzn kandok.
Dis da fahn di Greek werd a·selʹgei·a, wahn frayz weh ga fi du wid wen wahn persn du wahn seeryos sin gens Gaad laa ahn dehn shoa wahn brayzn atichood ahn noh rispek Gaad standadz saym taim. Dis atichood shoa disrispek fi atariti, laa, ahn standadz. Dis frayz noh di rifaa tu bad kandok weh da noh wahn seeryos sin gens Gaad laa dehn.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.
Brespees.
Dis da-mi wahn powch weh mi ga sohn preshos stoan weh Izrel hai prees mi wayr fronta ih haat weneva hihn wuda goh eena di Hoali Room. Dehn mi kaal dis powch “di powch weh di hai prees wahn yooz fi noa Gaad disizhanz,” bikaaz ih mi gat een di Yoorim ahn di Tomim weh di prees mi yooz fi noa wat da Gaad disizhanz.—Ek 28:15-30; Si Apendiks B5.
CH
Chariyat.
Cheef Leeda.
Cheef prees.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Heebroo, wahn nada way fi seh cheef prees da “hai prees.” An eena di paat weh mi rait eena Greek, “cheef prees” rifaa tu di moas impoatant man dehn fahn monks di prees dehn. Ih mi praabli inklood di man dehn weh yoostu serv az hai prees ahn di prees dehn weh mi tek di leed monks di 24 difrent groop a prees.—2Kr 26:20; Ezr 7:5; Ma 2:4; Mk 8:31.
Cherob.
Wahn aynjel weh ga wahn hai pozishan ahn weh ga wahn speshal asainment. Da kaina aynjel difrent fahn di seraf dehn.—Jen 3:24; Ek 25:20; Ai 37:16; Hee 9:5.
Chree a laif.
Dis di rifaa tu wahn chree weh mi deh eena di gyaadn a Eedn. No way eena di Baibl seh dat di froot fahn dis chree kuda mi gi peepl laif. Rada, da chree mi stan fi di garantee a evalastin laif weh Gaad wuda mi gi tu enibadi weh hihn alow fi eet di froot fahn da chree. Eena di buk a Revilayshan, di “chree a laif” stan fi di way Gaad provaid fi wi soh dat wi ku kip aan di liv.—Ge 2:9; 3:22; Re 2:7; 22:19.
Chrompit.
Wahn metal inschrument weh peepl yooz fi gi wahn waanin er fi mek myoozik. Di Baibl yooz di song a wahn chrompit eena wahn simbolik way tu, ahn da yoozhwali paat a wahn mesij a jojment weh kohn fahn Jehoava er ada impoatant ivents weh hihn seh fi hapm.—1Ko 15:52; Re 8:7–11:15.
D
Daystaar.
Deemonz.
Deemonz da wikid spirits weh veri powaful. Eena Genesis 6:2, di Baibl kaal dehn “di son dehn a di chroo Gaad” ahn Jood 6 kaal dehn “aynjelz.” Ahn dis shoa dat wen Jehoava mi mek dehn, dehn neva wikid, bot dehn disobay hihn ahn chooz fi bee fi hihn enimi wen dehn mi jain Saytan ahn ribel gens ahn eena Noawa dayz.—De 32:17; Lk 8:30; Aks 16:16; Jay 2:19.
Dekapolis.
Wahn groop a Greek siti; at fers, da mi ten siti. (Dis da fahn di Greek werdz deʹka, weh meen “ten,” ahn poʹlis, weh meen “siti.”) Da mi aalso di naym fi di ayrya weh mi deh ees a di See a Gyalilee ahn di Jaadn Riva, wehpaat moas a dehnya siti mi deh. Dehndeh siti da-mi wahn ayrya wehpaat wahn persn kuda mi si di Greek kolcha ahn du bizniz. Jeezas mi did paas chroo dis ayrya, bot di Baibl noh seh dat hihn mi akchwali stap een da eni a dehndeh siti.—Ma 4:25; Mk 5:20.
Denayriyos.
Devl.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, dis naym di diskraib weh kaina persn Saytan. Di werd “Devl” meen “Wahn Persn Weh Slanda Adaz.” Saytan mi geh dis naym bikaaz hihn da di mayn wan weh taak gens Jehoava ahn mek faals akyoozayshan gens ahn, gens Ih gud werd, ahn gens Ih hoali naym.—Ma 4:1; Jn 8:44; Re 12:9.
E
Efod.
Ees.
Wahn persn ad ees tu flowa soh dat di doa ku rayz er tu joos fi mek ih ton tu alkohol. Peepl aalso yoostu tek wahn smaal amonk a di fers bach a flowa an ad it tu wahn neks bach fi mek ih rayz. Moas a taim, di Baibl yooz ees fi stan fi sin ahn koropshan, bot ih aalso yooz it fi shoa how sohnting ku groa widowt wahn persn riyalaiz it.—Ex 12:20; Ma 13:33; Ga 5:9.
Elda.
Dis di rifaa tu wahn oalda machoar man. Bot eena di Skripchaz, ih di rifaa tu wahn persn weh ga atariti ahn rispansabiliti eena di kamyooniti er nayshan weh ih liv. Di buk a Revilayshan aalso taak bowt di “24 eldaz” weh deh da hevn. Wen di Greek werd pre·sbyʹte·ros geh chranslayt az “elda,” ih di rifaa tu di bradaz weh rispansabl fi tek di leed eena di kangrigayshan.—Ek 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Re 4:4.
En a di sistem a tingz.
Da wahn lent a taim weh leed op tu di en a di werl, er di en a di sichuwayshan eena di werl, weh Saytan di kanchroal. Dis da aalso di taim wen Jeezas di rool az King. Jeezas wahn koman di aynjel dehn fi “separayt di wikid fahn monks di raichos wan dehn” ahn dischrai dehn. (Ma 13:40-42, 49) Jeezas disaipl dehn mi inchrestid wen di “en” mi wahn kom. (Ma 24:3) Bifoa ih gaahn bak da hevn, ih mi pramis ih falowaz dat hihn wuda deh wid dehn til da taim.—Ma 28:20.
Di Enimi a Krais.
Di Greek werd ga too meenin. Ih meen fi “goh gens” Krais. Ih ku aalso rifaa tu wahn faals Krais, sombadi weh “di chrai tek di plays a” Krais. Di Enimi a Krais ku bee wahn persn, wahn aaganaizayshan, er wahn groop weh klaym fi bee di Krais er weh klaym fi bee di Mesaiya er weh goh gens Krais an ih disaipl dehn.—1Jn 2:22.
Epikyooryan teechaz.
Dehnya teechaz yoostu fala wahn Greek teecha weh mi naym Epikyooryos (341-270 B.C.E.). Dehn yoostu bileev dat wahn persn mayn goal eena laif da fi satisfai ih oan dizaiya dehn.—Aks 17:18.
F
Faas.
Dis da wen wahn persn chooz fi noh eet fi wahn wail. Di Izrelait dehn yoostu faas pahn Atoanment Day, wen dehn mi-di goh chroo sohn haad taim, ahn wen dehn mi need gaidans fahn Gaad. Di Jooz mi faas foa taimz fi di yaa; dehn mi du dat fi memba di haad taimz weh dehn mi gaahn chroo eena dehn hischri. Kristyanz noh need fi faas.—Ezr 8:21; Ai 58:6; Lk 18:12.
Farisee.
Dis di rifaa tu wahn powaful rilijos groop weh mi egzis eena di dayz a di apasl dehn. Dehn neva kohn fahn di famili lain a di prees dehn, bot dehn yoostu bee schrik wen ih kohn tu fala di Laa. Dehn yoostu fala evri lee ting eena di Laa; dehn mi eevn tink dat fi dehn chradishanz mi az impoatant az di Laa. (Ma 23:23) Dehn neva waahn eniting fahn di Greek kolcha bee paat a fi dehn kolcha, ahn sins dehn da-mi teechaz a di Laa ahn di chradishan dehn, dehn mi ga wahn lata atariti oava di peepl. (Ma 23:2-6) Som a dehn da-mi membaz a di Sanhejrin. Dehn yoostu aagyu wid Jeezas oava di Sabat ahn fi dehn chradishanz, ahn bikaaz hihn mi spen taim wid di sinaz ahn di taks kalekta dehn. Som a dehn, laik Saal fahn Tarsos, mi staat tu fala Krais laytaraan.—Ma 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lk 6:2; Aks 26:5.
Fayro.
Fernikayshan.—
Fernis.
Wahn kaina oavn weh peepl yooz fi melt difrent rak er metal. Peepl aalso yooz it fi bayk klay pat an ada seramik tingz. Eena Baibl taimz, di fernis dehn mi mek owta brik er stoan.—Jen 15:17; Da 3:17; Re 9:2.
Fersbaan.
Dis di rifaa tu wahn man oaldis son. Eena Baibl taimz, di fersbaan son mi ga wahn speshal pozishan eena wahn famili. Ahn wen di pa ded, di fersbaan son tek oava. Jeezas da Jehoava fersbaan son, ahn hihn da aalso di fersbaan owta evriting weh Gaad mek ahn di fersbaan fi kohn bak fahn di ded.—Ge 25:33; Ex 11:5; Kol 1:15; Re 1:5.
Fers haavis.
Dis di rifaa tu di fers froots fahn wahn haavis er tu di fers rizolt er prodok weh kohn fahn sohnting er sombadi. Jehoava mi koman di nayshan a Izrel fi gi hihn dehn fers haavis, weda da mi di fersbaan chail, di fers animal, er di fers froots er grayn fahn dehn haavis. Az wahn nayshan, di Izrelait dehn mi aafa op tu Gaad dehn fers haavis joorin di Festival a di Bred Widowt Ees ahn pahn di day a Pentikaas. Di Baibl aalso yooz di werdz “fers haavis” fi rifaa tu Krais an ih anointid falowaz.—1Ko 15:23; Nu 15:21; Pr 3:9; Re 14:4.
Festival a Bred Widowt Ees.
Di Izrelait dehn mi ga chree impoatant festival weh dehn mi selibrayt fi di yaa; dis da-mi di fers ahn moas impoatant wan. Ih mi staat pahn di day afta di Paasoava, pahn Naisan 15, an ih mi kantinyu fi sevn dayz. Joorin da taim deh, di peepl kuda mi eet onli bred widowt ees, ahn dehn mi du dat fi memba di taim wen dehn mi lef Eejip.—Ek 23:15; Mk 14:1.
Festival a Dedikayshan.
Di aniversri a di day wen di templ a Jehoava mi geh kleen afta Antiyokos Epifaneez mi disrispek it. Di selibrayshan mi staat pahn Kizlev 25 an ih mi laas fi ayt dayz.—Jn 10:22.
Festival a Tents.
Di Izrelait dehn mi selibrayt dis festival joorin di Heebroo mont a Etanim 15-21. Dis okayzhan da-mi fi selibrayt di laas haavis a di seezn. Ahn da mi wahn taim fi mek di peepl rijais ahn gi Gaad tanks fi bles dehn haavis. Joorin di dayz a di festival, peepl mi liv eena sohn tent fi rimain dehn a di taim wen dehn mi-di lef Eejip. Dis da-mi wan a di chree festival dehn weh di man dehn mi haftu goh selibrayt da Jeroosalem.—Le 23:34; Ezr 3:4; Jn 7:2.
Frankinsens.
Dis da di jrai sap fahn sertn chree ahn shrob weh deh eena di Boswellia famili a plaants. Wen peepl bon di sap, ih giv aaf wahn sweet smel. Frankinsens da-mi paat a di hoali insens weh di Izrelait dehn mi yooz da di tabernakl ahn di templ. Sohntaim, di Izrelait dehn yoostu put frankinsens oava di grayn aafrin ahn pahn eech roa a di hoali bred eensaida di Hoali Room.—Ek 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Ma 2:11.
G
Gaad Kingdom.
Gehena.
Dis da di Greek naym fi di Vali a Hinom weh yoostu deh sowt ahn sowtwes fahn Jeroosalem. (Jer 7:31) Wahn prafesi mi seh dat peepl mi wahn skyata bowt ded badi eena Gehena. (Jer 7:32; 19:6) Som peepl bileev dat Gehena stan fi helfaiya wehpaat peepl an animal wahn geh taacha fareva wail dehn stil alaiv. Bot dehn neva yoostu chroa peepl er animal weh mi alaiv intu Gehena, soh ih kyaahn stan fi dat. Insted, Jeezas an ih disaipl dehn mi kompyaa Gehena tu evalastin dischrokshan, weh da di “sekant det.”—Re 20:14; Ma 5:22; 10:28.
Gifs tu di poa.
Di paat a di Baibl weh mi rait eena Heebroo noh taak bowt dis kaina gif, bot di Laa mi gi spesifik inschrokshanz tu di Izrelait dehn bowt weh aal dehn mi need fi du fi help owt di poa.—Ma 6:2.
Gitit.
Dis da wahn myoozik term weh noh ga wahn klyaa meenin. Ih seemz dat dis werd kohn fahn di Heebroo werd gath. Sins gath di rifaa tu di plays wehpaat dehn mash grayps fi mek wain, sohn peepl bileev dat di term ‘gitit’ da wahn choon weh yu hyaa eena di difrent sang weh peepl mi sing joorin di grayp haavis.—Saa 81:Hedin.
Gleen.
Dis da wen peepl mi pik op wateva mi lefoava afta wahn haavis, weda di peepl weh mi-di haavis mi disaid fi lef it bihain er weda dehn mi lef it bai mistayk. Akaadn tu di Laa weh Gaad mi gi Moaziz, di peepl neva fi gyada op evriting weh mi groa pahn di ej a dehn lan ner tek dong aala di aliv er grayp dehn. Gaad mi gi poa peepl, peepl weh sofa, di wido dehn, ahn di pikni dehn weh noh ga no pa di rait fi gyada op wateva mi lefoava joorin di haavis seezn.—Rt 2:7.
Grayn aafrin.
Di Izrelait dehn wuda aafa op sohn grayn aafrin lang wid sohn pees sakrifais, bon aafrin, ahn sin aafrin. Ahn sohntaim dehn wuda aafa op di grayn aafrin bai ihself. Di Izrelait dehn mi aafa op dis kaina aafrin bikaaz dehn mi rekonaiz dat Gaad mi-di bles dehn. Dehn kuda mi aafa op sohn gud flowa, sohn grayn weh dehn roas, sohn rong bred, er sohn tin flat bred az wahn grayn aafrin.—Le 2:1-15.
Grayt chribyulayshan.
Di Greek werd fi “chribyulayshan” ku rifaa tu wen wahn persn di goh chroo chraiyalz er sofarin fahn wahn sertn sichuwayshan. Jeezas mi taak bowt wahn “grayt chribyulayshan” weh mi wahn kohn pahn Jeroosalem, wahn kaina chribyulayshan weh neva hapm bifoa. Hihn mi seh dat eena di fyoocha wahn grayt chribyulayshan wahn kohn pahn aal hyoomanz wen hihn ‘kohn bak wid powa ahn lata gloari.’ (Ma 24:21, 29-31) Di apasl Paal mi diskraib dis chribyulayshan az wahn raichos jojment fahn Gaad gens “dehn wan weh noh noa Gaad ahn dehn wan weh noh noa di gud nyooz” bowt Jeezas Krais. Di buk a Revilayshan chapta 19 seh dat Jeezas da di wan weh di leed di aami dehn fahn hevn gens “di wail bees ahn di king dehn a di ert ahn fi dehn aami.” (2Tes 1:6-8; Re 19:11-21) Di Baibl aalso seh dat “wahn big krowd a peepl” wahn servaiv da chribyulayshan. (Re 7:9, 14)—Si ARMAGEDON.
Grayt kainis.
Di orijinal Greek werd fi “grayt kainis” rifaa tu sohnting weh pleez Gaad ahn peepl, er tu sohnting weh song gud. Di werd yoozhwali rifaa tu wahn jenaros gif, er tu di kain way how wahn persn giv wahn gif. Wen di Baibl taak bowt Gaad grayt kainis, ih di rifaa tu wahn free gif weh Gaad gi tu peepl eena wahn jenaros way, ahn hihn noh ekspek notn bak fahn dehn. Soh den, Gaad grayt kainis shoa wi dat hihn da wahn jenaros Gaad. Hihn jenaros wid ih lov ahn kainis tuwaadz hyoomanz. Di Baibl aalso chranslayt di Greek werd az “pleez wid” ahn “kain gif.” Ih rifaa tu sohnting weh wahn persn gi tu sombadi els eevn doa dehn neva du notn fi dizerv it ner fi get it. Soh den, di persn wuda gi da gif jos bikaaz ih da wahn jenaros persn.—2Ko 6:1; If 1:7.
Grayv.
Wen di fers leta a di werd “grayv” spel wid wahn smaal “g,” ih di rifaa tu wan singl grayv er toom. Bot wen ih spel wid wahn kyapital “G,” ih di rifaa tu di simbolik plays er kandishan weh ded peepl deh eena, wahn plays weh dehn noh noa notn ner dehn kyaahn du notn. Di Heebroo werd fi Grayv da “Sheeyol,” ahn di Greek werd fi Grayv da “Haydeez.”—Jen 47:30; Ik 9:10; Aks 2:31.
Greek.
Di langwij weh peepl fahn Grees taak; da aalso wahn persn weh baan da Grees er ga famili weh kohn fahn deh. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd ku aalso rifaa tu peepl hoo da noh Joo er tu peepl hoo fala di Greek kolcha ahn taak di langwij.—Joe 3:6; Jn 12:20.
Di gud nyooz.
H
Haan.
Dis di rifaa tu wahn animal haan. Eena Baibl taimz, peepl yoostu yooz dehn fi jrink waata, ahn stoar ail, ink, ahn maykop. Peepl mi aalso yooz dehn fi mek myoozik er fi gi wahn waanin signal. (1Sa 16:1, 13; 1Ki 1:39; Iz 9:2) Di Baibl aalso yooz di werd “haan” fi reprizent schrent ahn vikchri.—Dy 33:17; Mai 4:13; Zek 1:19.
Di haan dehn a di alta.
Hai prees.
Anda di Laa a Moaziz, di hai prees yoostu reprizent di peepl fronta Gaad. Di hai prees yoostu soopavaiz di ada prees dehn. Onli hihn kuda mi goh intu di Moas Hoali, di mayn room a di tabernakl. Ahn laytaraan, wen dehn mi bil di templ, onli di hai prees kuda mi goh intu di Moas Hoali room a di templ. Ih kuda mi goh intu da room onli wans a yaa, pahn Atoanment Day. Di frayz “hai prees” ku aalso rifaa tu Jeezas Krais.—Le 16:2, 17; 21:10; Ma 26:3; Hee 4:14.
Haydeez.
Dis da wahn Greek werd weh meen di saym az “Sheeyol” eena Heebroo. Wen di Baibl yooz “Grayv” wid wahn kyapital “G,” ih di rifaa tu di simbolik plays er kandishan weh ded peepl deh eena, wahn plays weh dehn noh noa notn ner dehn kyaahn du notn.—Si GRAYV.
Heebroo.
Aybram (Aybraham) da-mi di fers persn weh di Baibl kaal wahn Heebroo. Dis da-mi fi shoa dat hihn mi difrent fan ih nayba dehn hoo da-mi Amorait. Di werd “Heebroo” mi rifaa tu Aybraham disendant dehn chroo ih granson Jaykop; an ih mi aalso rifaa tu di langwij weh dehn taak. Bai di taim Jeezas mi kohn tu di ert, di Heebroo langwij mi inklood wahn lata Aramayik werdz, ahn da mi di langwij weh Krais an ih disaipl dehn mi taak.—Ge 14:13; Ex 5:3; Aks 26:14.
Helpa fi di kovenant.
Hermeez.
Hermeez da wahn Greek gaad, ahn da di son a Zoos. Da Lischra, di peepl mi tink dat Paal da-mi Hermeez; dis da-mi bikaaz dehn mi bileev dat Hermeez da-mi wahn mesinja a di gaad dehn ahn dat hihn da-mi di gaad weh help peepl fi taak gud eena poblik.—Aks 14:12.
Herod.
Di famili naym a di roola dehn weh Roam mi put fi rool oava di Jooz. Herod di Grayt mi faymos bikaaz ih mi bil op bak di templ eena Jeroosalem. Ahn da hihn mi aada sohn soalja fi slaata di chiljren anda too yaaz oal kaaz ih mi waahn kil Jeezas. (Ma 2:16; Lk 1:5) Di Roaman dehn mi aalso apoint Herod Arkilayos ahn Herod Antipas, hoo da-mi too a Herod di Grayt son dehn, fi rool oava wahn sekshan a dehn pa kingdom. (Ma 2:22) Antipas da-mi wan a di foa roola dehn weh mi rool oava di Jooz joorin Krais chree-an-a-haaf-yaa minischri an op tu di taim a di tingz weh mi hapm eena Aks chapta 12; peepl yoostu kaal hihn “king.” (Mk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Aks 4:27; 13:1) Afta dat, Herod Agripa I, hoo da-mi di granson a Herod di Grayt, mi rool fi jos wahn shaat taim, kaaz wan a Gaad aynjel mi kil ahn. (Aks 12:1-6, 18-23) Den fi hihn son, Herod Agripa II, staat tu rool. Ahn hihn mi rool til di taim wen di Jooz mi ribel gens di Roaman dehn.—Aks 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Herod paati falowaz.—
Higayon.
Dis da wahn term weh dehn yooz eena myoozik. Saam 9:16 yooz dis term fi eeda reprizent dat di persn weh di play di haap fi play wahn seeryos ahn loa noat er ih ku reprizent wahn paaz weh dehn ku yooz fi meditayt.
Hisop plaant.
Dis da-mi wahn kaina plaant weh mi ga sohn tin branch ahn sohn tin leef, ahn dehn mi yooz it fi sprinkl blod er waata joorin di kleenin serimoni dehn weh di Laa mi seh fi du. Di Greek ahn Heebroo werd weh di Baibl yooz fi hisop praabli di rifaa tu difrent kaina hisop plaant. Di hisop plaant weh Jan 19:29 taak bowt da-mi praabli wahn kaina plaant weh mi groa taal inof soh dat dehn kuda mi yooz it fi gi Jeezas sowa wain pahn wahn sponj.—Ek 12:22; Saa 51:7.
Di hoali.
Di fers room eena di tabernakl an eena di templ; ih difrent fahn di Moas Hoali, an ih mi biga tu. Eena di tabernakl, di Hoali room mi gat een di taybl wid di hoali bred, di goal lampstan, di goal alta fi bon insens, an ada tingz weh mek owta goal weh di prees dehn yoostu yooz. Eena di templ, di Hoali room mi gat een di goal alta, di ten goal lampstan, ahn di ten taybl wid di hoali bred.—Ex 26:33; Hee 9:2.
Hoali; Hoalinis.
Jehoava da wahn hoali Gaad; dis da bikaaz hihn kleen bai naycha an ih shoa it eena evriting weh ih du. Hihn kleen ahn hoali eena aala ih wayz. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11) Wen di Baibl rifaa tu hyoomanz (Mk 6:20; Aks 3:21), tingz (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), sohn plays (Ma 4:5; Aks 7:33; Hee 9:1), ahn werk (Ex 36:4) az hoali, di orijinal Heebroo ahn Greek werd dehn gi di aidyaa a sohnting weh set wan said az wahn kleen gif tu di hoali Gaad, er sohnting weh set wan said fi Jehoava servis. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd “hoali” ahn “hoalinis” ku aalso rifaa tu wahn persn kleen kandok.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Hoali bred.
Eena di Hoali Room a di tabernakl ahn di templ, dehn mi ga too stak a bred pahn wahn taybl, an eech stak mi ga siks loaf a bred. Dehn mi aalso kaal dis bred “shoabred.” Di hoali bred da-mi wahn aafrin tu Gaad, ahn pahn eech Sabat, di prees yoostu put fresh bred pahn di taybl. Ahn yoozhwali onli di prees dehn mi eet di bred weh dehn tek owta di Hoali Room.—2Kr 2:4; Ma 12:4; Ek 25:30; Le 24:5-9; Hee 9:2; Si Apendiks B5.
Hoali seekrit.
Hoali servis.
Hoali spirit.
Hosk.
I
Ilirikom.
Ilirikom da-mi wahn Roaman dischrik weh mi deh naatwes a Grees. Paal mi reech az faar az Ilirikom, bot di Baibl noh seh if hihn mi preech deh er if hihn mi jos reech op tu da plays.—Ro 15:19.
Insens.
Wahn mikscha a balsam ail wid chree sap weh smel nais. Ih bon sloa ahn giv aaf wahn sweet smel. Eena di tabernakl ahn templ, dehn mi yooz wahn speshal insens weh da-mi wahn mikscha a foa difrent ingreedyants. Eena di Hoali room, dehn yoostu bon di insens joorin di day ahn di nait pahn di alta fi bon insens. Pahn Atoanment Day, dehn yoostu bon it eena di Moas Hoali room. Insens mi aalso reprizent pryaaz weh Gaad aksep fan ih faytful servant dehn. Kristyanz noh need fi bon insens.—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Re 5:8.
Insens berna.
Kantaynaz weh mi mek owta goal, silva, ahn kapa. Dehn mi yooz dehndeh kantayna eena di tabernakl ahn templ fi bon insens ahn fi hoal di koal weh kohn fahn di alta weh dehn aafa op sakrifais pan. Dehn mi aalso yooz dehndeh kantayna fi gyada op di wik dehn weh mi don bon op fahn di goal lampstan. Wahn neks naym fi dehndeh kantayna da-mi faiya hoalda.—Ex 37:23; 2Ch 26:19; Hee 9:4.
Izrel.
Dis da-mi di naym weh Gaad gi Jaykop. Da aalso di naym weh peepl mi kaal aala Jaykop disendant dehn at difrent taimz eena hischri. Di Baibl rifaa tu di disendant dehn a Jaykop 12 son az di son dehn a Izrel, di hows a Izrel, di peepl a Izrel, er di Izrelait dehn. Izrel da-mi aalso di naym fi di ten-chraib naadan kingdom weh mi separayt fahn di sodan kingdom. Laytaraan, di Baibl rifaa tu anointid Kristyanz az “di Izrel a Gaad.”—Ga 6:16; Ge 32:28; Aks 4:10; Ro 9:6.
J
Jaykop.
Wahn son a Aizak ahn Ribeka. Laytaraan, Gaad mi gi Jaykop di naym Izrel, ahn hihn da-mi di famili hed fi di peepl a Izrel, weh dehn mi aalso kaal di Izrelait dehn, ahn laytaraan, di Jooz. Hihn da-mi di pa a di 12 son dehn a Izrel. Dehn ahn fi dehn chiljren mek op di 12 chraib a di nayshan a Izrel. Di Baibl kantinyu fi yooz di naym Jaykop fi rifaa tu di nayshan er peepl a Izrel.—Ge 32:28; Ma 22:32.
Jedooton.
Dis da wahn term weh noh ga wahn klyaa meenin. Dis term deh eena di hedin dehn da Saamz 39, 62, ahn 77. Dehnya hedin seemz fi bee inschrokshanz pahn how fi perfaam di sang. Dehndeh inschrokshanz mi praabli help peepl fi noa wich inschrument fi yooz er wich stail a myoozik fi play. Dehn mi ga wahn Leevait myoozishan weh mi naym Jedooton, soh weda dis term di rifaa tu wahn inschrument er wahn stail a myoozik, ih praabli ga wahn kanekshan tu hihn er ih son dehn.
Jehoava.
Di Nyoo Werl Chranslayshan yooz di naym “Jehoava” 237 taimz eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek. Di disizhan fi inklood Gaad naym eena di Baibl bays pahn dehnya proof:
1. Di kapiz a di Skripchaz weh mi rait eena Heebroo mi gat een di Techragramaton chroo ahn chroo. Ahn peepl weh mi liv eena di dayz a Jeezas an ih apasl dehn mi yooz dehndeh kapiz. Di Techragramaton da Gaad naym eena Heebroo letaz יהוה.
2. Eena di dayz a Jeezas an ih apasl dehn, di Techragramaton mi aalso deh eena di Greek chranslayshan a di Heebroo Skripchaz.
3. Di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek shoa dat Jeezas yooz Gaad naym sevral taimz ahn dat hihn mi teech it tu adaz.—Jan 17:6, 11, 12, 26.
4. Di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek da paat a di Hoali Werd weh kohn fahn Gaad, jos laik di Heebroo sekshan. Soh if aal af a sodn Jehoava naym wuda disapyaa fahn di Greek sekshan, den dat wudn mek no sens.
5. Di shaata way fi seh Gaad naym deh eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek tu.—Revilayshan 19:1, 3, 4, 6.
6. Jooish raitinz fahn way bak shoa dat di Jooish Kristyanz mi yooz Gaad naym wen dehn mi rait.
7. Som peepl weh stodi hischri ahn di Baibl seh dat ih veri pasabl dat Gaad naym mi deh eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek weneva ih gat een wahn pasij fahn di Heebroo sekshan.
8. Ada Baibl chranslayshanz eena oava wan honjrid difrent langwij gat een Gaad naym eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek.
Soh wi si dat widowt wahn dowt, Gaad naym, Jehoava, bilangz eena di Baibl. Ahn dis da egzakli weh di chranslaytaz a di Nyoo Werl Chranslayshan mi du. Dehn ga deep rispek ahn wahn helti fyaa fi Gaad naym, soh dehn wuda neva waahn tek owt eniting weh mi deh eena di orijinal teks.—Revilayshan 22:18, 19.
Jojment Day.
Wahn spesifik day, er taim, weh Gaad set fi joj sertn groops a peepl, er nayshanz, er aal hyoomanz. Ih ku bee wahn taim wen Gaad wahn dischrai dehn wan weh hihn seh dizerv fi ded. Ih ku aalso bee wahn jojment weh ku gi som peepl di chaans fi geh sayv ahn liv fareva. Jeezas an ih disaipl dehn mi seh dat eena di fyoocha, “Jojment Day” wahn inklood di jojment a peepl weh livin ahn peepl weh don ded.—Ma 12:36.
Jojment seet.
Moas a di taim, dis da-mi wahn smaal stayj weh mi deh owtsaid ahn weh mi ga steps. Pahn di stayj, di ofishal dehn yoostu sidong pahn wahn chyaa fi taak tu wahn krowd a peepl an anonks dehn disizhan. Di frayz “jojment seet” aalso rifaa tu Jehoava araynjment fi joj peepl chroo Jeezas Krais.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Jn 19:13.
Joo.
Da wahn werd weh rifaa tu wahn persn weh kohn fahn di chraib a Jooda. Dis werd staat tu geh yooz afta di ten-chraib kingdom a Izrel mi faal apaat. (2Ki 16:6) Afta di Jooz lef Babilan, wehpaat dehn mi deh az prizna, di werd “Joo” mi rifaa tu di Izrelait dehn weh da-mi fahn aal di difrent chraib dehn weh mi gaahn bak tu Izrel. (Ezr 4:12) Laytaraan, peepl mi yooz di werd “Joo” fi tel di difrens bitween di Izrelait dehn ahn di peepl a di nayshan dehn. (Es 3:6) Di apasl Paal mi yooz di werd “Joo” eena wahn simbolik way fi eksplayn dat wahn persn noh haftu bee wahn Joo fi bee paat a di Kristyan kangrigayshan.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.
Jooda.
Jaykop foat son wid ih waif Leeya. Wen Jaykop mi wahn soon ded, hihn mi prafesai dat wahn grayt roola, weh mi wahn rool fareva, mi wahn kohn chroo Jooda famili lain. Wen Jeezas mi baan, hihn mi kohn fahn di famili lain a Jooda. Di naym Jooda aalso rifaa tu di chraib, ahn laytaraan, tu di kingdom weh geh di naym Jooda.—Ge 29:35; 49:10; Hee 7:14.
Jrakma.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, dis werd di rifaa tu wahn Greek silva koin; ahn bak den, ih mi way 0.109 oz t (3.4 g).—Ma 17:24.
Jrink aafrin.
K
Kaanastoan.
Di kaanastoan mi aalwayz deh pahn di kaana a wahn bildin wehpaat too waal meet. Widowt wahn kaanastoan, di too waal dehn kudn jain ahn hoal op tugeda. Di mayn kaanastoan da-mi di fongdayshan kaanastoan. Moas a di taim, wahn bilda wuda pik wahn schrang kaanastoan fi wahn poblik bildin er fi di siti waal dehn. Di Baibl yooz di werd eena wahn simbolik way fi taak bowt di staat a di hyooman famili. Di Baibl aalso kaal Jeezas “di kaanastoan a di fongdayshan” a di Kristyan kangrigayshan, weh da laik wahn spirichwal hows.—If 2:20; Job 38:6.
Kaldeeyanz.
Dis di rifaa tu di peepl weh mi liv lang di sodan banks a di Taigris ahn Yoofraytis riva dehn, aal di way dong tu wehpaat di riva dehn kom owt intu di see. Eena Baibl taimz, Er, weh da-mi Aybraham hoamtong, da-mi di moas impoatant siti eena di lan a di Kaldeeyanz.—Aks 7:4.
Kangrigayshan.
Wahn groop a peepl weh kohn tugeda fi wahn spesifik reezn er aktiviti. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Heebroo, di werd “kangrigayshan” yoozhwali rifaa tu di nayshan a Izrel. An eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd yoozhwali rifaa tu aala di Kristyan kangrigayshan dehn az wahn groop, bot sohntaim ih ku aalso rifaa tu jos wan kangrigayshan.—1Ki 8:22; Aks 9:31; Ro 16:5.
Kankyubain.
Kasha.
Kers.
Di werd “kers” meen fi chretn er kaal dong eevl pahn sombadi er sohnting. Dis da noh di saym az wen sombadi di kos bad werd er geh beks an insolt op wahn neks persn. Moas a di taim, wahn kers da wahn ofishal anonksment er mesij bowt sohnting bad weh wahn hapm. Ahn wen Gaad er wahn persn weh hihn sen anonks wahn kers, ih serv az wahn prafesi.—Jen 12:3; Nm 22:12; Ga 3:10.
Kertn.
Kleen.
Eena di Baibl, dis werd noh onli di rifaa tu fizikal kleenis bot ih aalso di rifaa tu sohnting er sombadi weh stay kleen, pyoar, ahn weh noh korop eena wahn moaral er spirichwal way. Anda di Laa a Moaziz, di werd rifaa tu peepl er tingz weh kleen akaadn tu di Laa.—Le 10:10; Ps 51:7; Ma 8:2; 1Ko 6:11.
Koar.
Wahn mezhament weh peepl mi yooz fi mezha likwid er jrai gudz. Wahn koar da-mi bowt 58 gyalan er 200 jrai kwaat (220 L), bays pahn humoch deh eena wahn baat mezhament moa er les.—1Ki 5:11; Lk 16:7, futnoat.
Koaral.
Dis da sohnting weh haad laik wahn stoan an ih faam fahn di skeletan dehn a sohn smaal see animal. Yu ku fain dehn eena di oashan, ahn dehn ga difrent kala laik red, wait, ahn blak. Peepl kuda mi fain lata koaral eena di Red See. Eena Baibl taimz, red koaral da-mi sohnting preshos, ahn peepl mi yooz dehn fi mek beedz an ada juwelri.—Pr 8:11.
Koatyaad.
Wahn oapm ayrya rong di tabernakl weh mi ga wahn fens rong it. Laytaraan, wan a di koatyaad rong di mayn bildin a di templ da-mi wahn oapm yaad wid wahn waal rong it. Di alta wehpaat dehn yoostu bon animal sakrifais mi deh eena di koatyaad a di tabernakl an eena di mayn koatyaad a di templ. (Si Apendiks B5, B8, B11.) Di Baibl aalso seh dat som hows ahn palis mi ga koatyaad tu.—Ek 8:13; 27:9; 1Ki 7:12; Es 4:11; Ma 26:3.
Kopbayra.
Wan a di king servants weh mi ga wahn hai pozishan ahn weh mi serv wain an ada jrinks tu di king. Sombadi weh mi ga dis rispansabiliti mi ga lata aana, ahn peepl mi chros ahn. Soh ih mi naamal fi mek wahn kopbayra en op di bee wahn advaiza tu di king weh di king mi chros.—Jen 40:1, 2, 11; Ne 1:11; 2:1.
Di kova.
Dis di rifaa tu di kova a di aak a di kovenant. Pahn Atoanment day, di hai prees wuda sprinkl blod pahn tap a di kova az wahn sin aafrin. Di Heebroo werd kohn fahn wahn verb weh meen “kova oava (sin)” er “waip weh (sin).” Ih mi mek owta salid goal, wid too cherob pan it, wan pahn eech en. Di Greek werd fi “kova” ku aalso meen wahn sakrifais weh wahn man aafa op soh dat Gaad ku fergiv ahn.—Ex 25:17-22; 1Ch 28:11; Hee 9:5.
Kovenant.
Wahn ofishal er leegal agreement, er kanchrak, bitween Gaad ahn hyoomanz er bitween too persn er too groop a peepl. Di agreement ku bee fi du sohnting er fi noh du sohnting. Sohntaim, onli wan persn er wan groop mi rispansabl fi du weh deh eena di agreement; dis kaina kovenant da wahn pramis. Ada taimz, di too persn er too groop a peepl mi haftu du weh deh eena di agreement. Apaat fahn di kovenant dehn weh Gaad mi mek wid hyoomanz, di Baibl taak bowt kovenant bitween too man, too chraib, too nayshan, er bitween too groop a peepl. Owta aala di kovenant dehn weh Gaad mi mek, som a dehn laas langa ahn bring moa benifit tu peepl. Sohn egzampl a dis da di kovenant weh Gaad mi mek wid Aybraham, di wan ih mek wid Dayvid, di wan ih mek wid di nayshan a Izrel (di Laa kovenant), ahn di wan ih mek wid di Izrel a Gaad (di nyoo kovenant).—Jen 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Kr 21:7.
Krais.
Krais Eevnin Meel.
Wahn meel wid wain ahn bred widowt ees. Di bred stan fi Krais badi ahn di wain stan fi ih blod. Da wahn memoaryal a Jeezas det, ahn sins da wahn selibrayshan weh di Baibl seh Kristyanz haftu kip, wi kaal it “di Memoaryal.”—1Ko 11:20, 23-26.
Kristyan.
Wahn naym weh Gaad gi tu aala Jeezas Krais falowaz.—Aks 11:26; 26:28.
Kyoobit.
L
Laa.
Di Laa a Moaziz.
Laas dayz.
“Di laas dayz” ahn “di laas paat a di dayz” ku rifaa tu wahn taim wen sertn ivent eena hischri wahn soon kohn tu wahn en. (Eze 38:16; Da 10:14; Aks 2:17) Bays pahn weh di prafesi di taak bowt, ih ku tek eeda jos wahn kopl yaaz er lata yaaz fi mek ih kohn chroo. Moas a di taim, di Baibl yooz dis frayz, “di laas dayz,” fi rifaa tu di en a di werl, weh da joorin di taim wen Jeezas kohn bak fi deh wid ih peepl dehn.—2Ti 3:1; Jay 5:3; 2Pe 3:3.
Laayal lov.
Dis frayz naamali geh chranslayt fahn di Heebroo werd cheʹsedh, ahn di reezn wai sombadi shoa dis kaina lov da bikaaz ih faytful, laayal, an ih ga deep afekshan tuwaadz sombadi. Moas a di taim, dis frayz geh yooz wen ih di rifaa tu lov weh Gaad ga fi hyoomanz, bot ih aalso ku rifaa tu lov weh hyoomanz gat fi wan anada.—Ek 34:6; Rt 3:10.
Lats.
Sohn smaal stoan er smaal peesiz a wud weh mi luk laik dais weh peepl mi yooz fi mek disizhanz. Wahn persn wuda foal di front pees a ih kloaz ahn put dehn een deh, er put dehn eena wahn lee kantayna, ahn den shayk dehn. Den di pees weh jrap owt, er weh dehn tek owt, wuda tel dehn wich disizhan fi mek. Af koars, dehn yoostu pray bifoa dehn du dis. Di frayz “lats” geh yooz eena wahn literal ahn simbolik way weh meen “shayr” er “wahn paat.”—Jas 14:2; Saa 16:5; Pr 16:33; Ma 27:35.
Lay han pahn sombadi.
Layk a faiya.
Dis da wahn simbolik plays weh “bon wid solfa.” Di Baibl aalso diskraib it az “di sekant det.” ‘Di Persn weh di sidong pahn di grayt wait chroan’ wahn chroa enibadi weh rifyooz fi ripent intu di layk a faiya. Hihn wahn aalso chroa di Devl, an eevn det ahn di Grayv (er Haydeez) intu di layk a faiya. Di fak dat faiya kyaahn bon wahn spirit kreecha, an ih kyaahn bon op det er Haydeez, shoa dat dis layk a faiya da wahn simbol weh rifaa tu evalastin dischrokshan. Ih noh di rifaa tu wahn plays weh peepl wahn geh taacha fareva.—Re 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Leevai; Leevait.
Leevai da-mi Jaykop ahn Leeya terd son; da aalso di chraib weh naym afta hihn. Fi hihn chree son dehn mi staat op di chree mayn groops a di Leevait dehn. Ada taimz, di werd “Leevait” rifaa tu di hoal chraib, bot ih noh aalwayz rifaa tu di prees dehn fahn Ayron famili lain. Di chraib a Leevai neva geh wahn pees a lan eena di Pramis Lan bot dehn mi geh 48 siti owta di lan weh di ada chraib dehn mi get.—De 10:8; 1Ch 6:1; Hee 7:11.
Levaiyatan.
Dis da wahn animal weh yu ku fain eena di waata. Da Joab 3:8 ahn 41:1, ih praabli di rifaa tu wahn krakadail er som ada animal weh big ahn schrang ahn weh liv eena waata. Da Saam 104:26, ih ku bee wahn kaina wayl. Eena ada paats a di Baibl, ih geh yooz eena wahn simbolik way ahn ih noh di rifaa tu wahn spesifik animal.—Saa 74:14; Ai 27:1.
Leprosi.
Lepton.
Loakos.
M
Maanin staar.—
Si DAYSTAAR.
Maina.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, wahn maina mi eekwal tu 100 jrakma. Ih mi way bowt 10.9 oz t (340 g).—Lk 19:13.
Majischrayt.
Eena di difrent Roaman kamyooniti dehn, di majischrayt dehn yoostu reprizent di govament. Dehn yoostu mek shoar dat di peepl fala di laa ahn dehn yoostu handl ahn kanchroal di govament moni. An if enibadi mi brok di laa, dehn wuda joj da persn ahn ponish dehn.—Aks 16:20.
Mana.
Di mayn food weh Jehoava mi provaid fi di Izrelait dehn joorin di 40 yaaz wen dehn mi-di liv eena di wildanes. Evri maanin, eksep pahn di Sabat, Jehoava yoostu du wahn mirakl ahn mek di mana apyaa pahn di grong andaneeta di maanin dyoo. Wen di Izrelait dehn mi fers see’t, dehn mi seh, “Da weh dat?” er, eena Heebroo, “man huʼ?” (Ex 16:13-15, 35) Jeezas mi aalso yooz mana eena wahn simbolik way fi rifaa tu ihself.—Jn 6:49, 50.
Masidoanya.
Wahn ayrya naat a Grees weh mi geh faymos anda di roolaship a Alegzanda di Grayt ahn weh neva looz ih indipendens til di Roamanz mi kanka it. Masidoanya da-mi wahn Roaman dischrik wen Paal mi fers vizit Yoorop. Hihn mi vizit dis ayrya chree taimz.—Aks 16:9.
Maskil.
Dis da wahn Heebroo term weh shoa op eena di hedin dehn eena 13 difrent saam, an ih noh ga wahn klyaa meenin. Ih pasabl dat dis term meenz “poawem fi meditayt pan.” Sohn peepl tink dat wahn simila werd, weh geh chranslayt az ‘serv wid wizdom,’ praabli meen di saym ting.—2Kr 30:22; Saa 32:Hedin.
Mayhalat.
Dis da praabli wahn myoozik term, an ih deh eena di hedin dehn da Saamz 53 ahn 88. Ih pasabl dat dis term rilaytid tu wahn Heebroo verb weh meenz “fi geh week” er “fi geh sik,” soh ih gi di aidyaa dat di toan fi bee sad. Dis wuda mach op wid di sad liriks eena dehndeh too sang.
Meedz.
Di Meedz da-mi di disendant dehn fahn Jafet son Madai. Dehn mi gaahn liv eena di ayrya weh mi en op wid di naym Meedya, eena di naatwes a di konchri weh wee noa az Iran tudeh day. Di Meedz mi deh monks di peepl fahn difrent konchri weh mi deh da Jeroosalem pahn di day a Pentikaas eena 33 C.E.—Aks 2:9.
Meetin tent.
Memoaryal toom.
Di plays wehpaat dehn beri wahn ded persn. Di Greek werd mne·meiʹon weh chranslayt az “memoaryal toom,” kohn fahn di verb “fi rimain.” Dis shoa dat peepl kantinyu fi memba wahn persn weh ded.—Jn 5:28, 29.
Mer.
Dis da-mi wahn kaina sap weh mi smel gud, an ih mi kohn fahn difrent kaina chree weh ga prikl ahn sohn smaal chree laik di Commiphora chree dehn. Mer da-mi wan a tingz weh dehn mi yooz fi mek di ail fi anoint di prees. Peepl mi yooz it fi mek dehn bed ahn dehn kloaz smel nais. Dehn mi aalso yooz it eena ail fi du masaaj ahn fi mek loashan. Dehn mi aalso yooz mer fi pripyaa wahn ded badi bifoa dehn beri it.—Ek 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39.
Miktam.
Milstoan.
Too rong stoan weh peepl mi yooz fi grain flowa. Dehn yoostu put wan stoan pahn tap a di ada wan wid wahn peg da di senta fi mek di stoan weh mi deh pahn tap ku ton. Eena Baibl taimz, moas peepl yoostu ga sohn smaala han mil weh di laydi dehn mi yooz. If sombadi mi baro wahn loan fahn wahn nada persn, di Laa weh Gaad mi gi Moaziz neva alow da persn fi tek dehn han mil er eevn jos wan a di stoan dehn fahn di mil az sohnting weh ih mi wahn hoal til dehn pay bak di loan, bikaaz wahn famili mi dipen pan it fi food. Sohn biga milstoan mi egzis tu, bot wahn dongki yoostu ton dehndeh wan.—Dy 24:6; Mk 9:42.
Ministeeryal servant.
Dehnya werdz kohn fahn di Greek werd di·aʹko·nos, an ih yoozhwali geh chranslayt az “minista” er “servant.” Di “ministeeryal servant dehn” rifaa tu bradaz weh help owt di eldaz eena di kangrigayshan. Wahn brada need fi meet Baibl standadz fi kwalifai fi dis privilij.—1Ti 3:8-10, 12.
Miraklz; Powaful werks.
Moalok.
Wahn gaad a di Amonait peepl; sohn ada naym mait bee Malkam, Milkom, ahn Moalek.—Aks 7:43.
Moarn.
Dis da di way wahn persn shoa sadnis wen sombadi ded er wen sohnting bad hapm. Eena Baibl taimz, da mi di kostom fi mek peepl moarn owta sadnis fi wahn sertn lent a taim. Peepl weh mi moarn laik dis yoostu baal fi mek evribadi hyaa, ahn dehn mi put aan sohn speshal kloaz fi shoa dat dehn di moarn. Dehn yoostu put ashiz pahn dehn hed ahn tayr dehn kloaz ahn beet op dehn ches. Dehn yoostu ga peepl weh du dis fi wahn livin, ahn peepl yoostu invait dehn tu wahn finaral fi moarn.—Jen 23:2; Es 4:3; Re 21:4.
Di Moas Hoali.
Di sekant room eena di tabernakl ahn eena di templ, wehpaat di aak a di kovenant mi deh; dehn mi aalso kaal dis room di Hoali a Hoaliz. Akaadn tu di Laa a Moaziz, onli di hai prees kuda mi goh eena dis room, an ih kuda mi onli enta da room wans a yaa pahn di Day a Atoanment.—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ki 6:16; Hee 9:3.
Mot-laben.
Dis da wahn term weh deh eena di hedin da Saam 9. Ih yoostu meen “bowt di son det.” Sohn peepl bileev dat dis term mi mek di myoozik dairekta noa di naym er di werdz weh staat aaf wahn papyula sang weh mi provaid di choon weh dehn mi wahn yooz fi sing dis saam.
N
Naad.
Wahn veri ekspensiv ail weh kohn fahn di spaiknaad plaant (Nardostachys jatamansi); ih ga wahn lait-redish kala. Bikaaz ih mi soh ekspensiv, peepl yoostu miks it wid sohn ada cheepa ail. Ada peepl yoostu mek fayk naad ail ahn sel it az di reel ting. Bot ih inchrestin, doh, dat Maak ahn Jan mi seh dat wahn laydi mi poar “reel naad” pahn Jeezas.—Mk 14:3; Jn 12:3.
Naisan.
Afta di Jooz gaahn hoam fahn Babilan, Naisan da-mi di nyoo naym fi di mont a Aybib, weh da-mi di fers mont pahn di Jooish hoali kalinda ahn di sevent mont pahn di regyula kalinda. Naisan da-mi fahn di midl a Maach tu di midl a Aypril. (Ne 2:1) Di Jooz yoostu selibrayt di Jooish Paasoava pahn Naisan 14, ahn Jeezas mi staat op di selibrayshan a Krais Eevnin Meel pahn da day. (Lk 22:15, 19, 20) Dehn mi heng Jeezas pahn di taacha stayk pahn da saym day deh tu.—Lk 23:44-46.
Nazarait.
Dis werd kohn fahn wahn Heebroo werd weh meenz “Di Wan Weh Geh Singl Owt,” “Di Wan Weh Dedikayt Ihself,” “Di Wan Weh Geh Set Wan Said.” Dehn mi ga too kaina Nazarait: di wan dehn weh valantyaa fi bee wahn Nazarait ahn di wan dehn weh Gaad pik fi bee wahn Nazarait. Wahn laydi er wahn man kuda mi mek wahn speshal vow tu Jehoava fi liv az wahn Nazarait fi wahn sertn amonk a taim. Di wan dehn weh mi chooz fi mek di vow mi ga chree mayn roolz weh dehn mi fi fala: dehn kudn jrink no alkohol ner eet eniting weh mek owta grayps, dehn kudn kot dehn hyaa, ahn dehn kudn toch wahn ded badi. Di Nazarait dehn weh Gaad mi pik mi wahn stay wahn Nazarait fi di res a dehn laif, ahn Jehoava gi dehn spesifik roolz weh dehn mi fi fala.—Nm 6:2-7; Joj 13:5.
Nazareen.
Neehilot.
Dis da wahn term weh noh ga wahn klyaa meenin, an ih deh eena di hedin da Saam 5. Sohn peepl bileev dat ih di rifaa tu wahn inschrument weh yu bloa, bikaaz dehn link dis term tu wahn Heebroo werd weh rilaytid tu di werd cha·lilʹ, weh meenz floot. Bot ih ku aalso bee wahn choon.
Nefilim.
Dehnya da-mi di son dehn weh di aynjel dehn weh mi kohn dong fahn hevn mi gat wid di laydi dehn. Dehn mi baan bifoa di Flod ahn dehn mi vailent.—Jen 6:4.
Netinim.
Dehnya da templ servants er helpaz weh da noh wahn Izrelait. Di Heebroo werd meen “Dehn Wan Weh Dehn Set Wan Said.” Dis meenz dat dehn set dehn wan said fi werk da di templ. Moa dan laikli, lata di Netinim da-mi disendant fahn di Gibyanait dehn. Dehn da di wan weh Jashwa mi put fi “chap wud ahn bak waata . . . fi di hoal asembli a peepl ahn fi Jehoava alta.”—Jas 9:23, 27; 1Kr 9:2; Ezr 8:17.
Nyoo moon.
Di fers day a eech mont pahn di Jooish kalinda. Pahn dis day, peepl yoostu gyada tugeda ahn ga wahn fees ahn aafa op speshal sakrifais tu Gaad. Yaaz layta, di hoal nayshan yoostu set dis day wan said fi selibrayt di Festival a di Nyoo Moon, ahn dehn neva yoostu werk pahn dis day needa.—Nu 10:10; 2Ch 8:13; Kol 2:16.
O
Oat.
Wahn oat da wen wahn persn swayr dat sohnting da chroo, er wen wahn persn pramis fi du sohnting er noh fi du sohnting. Moas a di taim, wahn oat da wahn vow weh wahn persn mek tu sombadi weh haiya dan ihself, laik tu Gaad. Jehoava bak op ih kovenant wid Aybraham wen ih swayr bai wahn oat.—Ge 14:22; Hee 6:16, 17.
Oavaseeya.
Dis di rifaa tu wahn man weh ga di mayn rispansabiliti fi wach oava di kangrigayshan ahn fi bee laik wahn shepad tu di membaz a di kangrigayshan. Di baysik aidyaa a di Greek werd e·piʹsko·pos da fi wach oava ahn protek. Di werdz “oavaseeya” an “elda” (pre·sbyʹte·ros) rifaa tu di saym pozishan eena di Kristyan kangrigayshan. Di werd “elda” rifaa tu di brada az wahn machoar persn weh shoa spirichwal kwalitiz; ahn di werd “oavaseeya” rifaa tu di werk weh kohn lang wid dis apointment.—Aks 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
P
Paasoava.
Wahn festival weh di Jooz yoostu selibrayt pahn Aybib 14; laytaraan, dehn mi naym dis mont Naisan. Dehn mi selibrayt it fi memba how Gaad mi sayv di Izrelait dehn fahn Eejip. Di peepl yoostu kil wahn lam er wahn goat ahn roas it, den dehn yoostu eet it lang wid sohn bita green vejitabl an bred widowt ees.—Ex 12:27; Jn 6:4; 1Ko 5:7.
Di paati falowaz a Herod.
Dis da-mi wahn politikal paati weh mi sopoat di roolaship a di difrent Herod dehn weh mi-di rool anda Roam. Som a di Sadyusee dehn mi praabli jain dis paati tu. Membaz a dis paati mi eevn jain di Farisee dehn ahn ton gens Jeezas.—Mk 3:6.
Paradais.
Wahn byootiful paak, er wahn gyaadn weh luk laik wahn paak. Di fers Paradais da-mi Eedn, weh Jehoava mi mek fi Adam ahn Eev. Jeezas mi tel wan a di kriminal dehn pahn di taacha stayk saida hihn dat ih wuda deh eena Paradais, ahn dis help wi fi andastan dat di ert wahn bee wahn paradais eena di fyoocha. Da 2 Korintyanz 12:4, di werd di rifaa tu wahn fyoocha paradais, ahn da Revilayshan 2:7, ih di rifaa tu wahn paradais da hevn.—Ca 4:13; Lk 23:43.
Pees sakrifais.
Dis da-mi wahn sakrifais weh sombadi mi aafa op tu Jehoava fi shoa dat dehn mi ga pees wid ahn. Di prees weh mi aafa op di sakrifais, di prees dehn weh mi-di tek kayr a dehn asainment, di wan weh mi bring di sakrifais an ih famili mi eet paat a di sakrifais. Di smoak fahn di fat da-mi fi Jehoava. Ih mi smel nais, an ih mi mek Jehoava hapi. Di blod, weh mi reprizent laif, da-mi fi Jehoava tu. Da mi laik if di prees, di wan weh mi bring di sakrifais lang wid ih famili mi-di sidong tugeda wid Jehoava fi eet wahn meel, ahn dat mi shoa dat dehn ga wahn peesful rilayshanship wid ahn.—Le 7:29, 32; Dy 27:7.
Pentikaas.
Pentikaas da-mi di sekant moas impoatant festival weh di Jooish man dehn mi haftu goh selibrayt da Jeroosalem. Di werd Pentikaas meen “50th (Day),” ahn dis da di Greek naym fi di Festival a Haavis er Festival a Weeks weh di Izrelait dehn yoostu selibrayt. Dehn yoostu selibrayt it 50 dayz afta Naisan 16.—Ex 23:16; 34:22; Aks 2:1.
Porneia.—
Prafesi.
Wahn prafesi da wahn mesij fahn Gaad bowt fi hihn wil. Ih ku bee chroo wahn vizhan er chroo wahn anonksment. Wahn prafesi ku bee wahn moaral teechin, wahn koman er jojment fahn Gaad, er wahn anonksment a sohnting weh wahn hapm eena di fyoocha.—Ma 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Prastichoot.
Wahn persn weh ga seks owtsaida di marij araynjment, espeshali fi moni. (Di Greek werd fi “prastichoot,” porʹne, kohn fahn wahn werd weh meen “fi sel.”) Di werd yoozhwali di rifaa tu wahn laydi, bot ih ku rifaa tu wahn man tu, kaaz di Baibl taak bowt sohn man weh da-mi prastichoot. Di paygan nayshan dehn rong di Izrelait dehn yoostu yooz prastichoots fi mek moni fi dehn templ. Bot di buk a di Laa weh Gaad gi Moaziz mi kandem dis praktis; Jehoava wudn aksep di moni weh wahn prastichoot mek az wahn doanayshan tu fi hihn templ. (Dy 23:17, 18; 1Ki 14:24) Di Baibl aalso yooz di werd eena wahn simbolik way fi rifaa tu peepl, nayshanz, er eni aaganaizayshan weh wership aidol wail dehn di klaym fi wership Gaad. Fi egzampl, di Baibl kaal di rilijos aaganaizayshan weh naym “Babilan di Grayt” wahn prastichoot kaaz shee ga deelinz wid di roola dehn a dis werl fi powa ahn moni.—Re 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25.
Praverb.
Wahn waiz sayin er wahn shaat stoari weh teech wahn lesn er seh wahn deep chroot wid jos wahn fyoo werdz. Wahn praverb eena di Baibl ku bee wahn sayin er wahn ridl. Yoozhwali wahn praverb mek wahn persn picha sohnting eena ih main er kompyaa wan ting tu sohnting els fi teech wahn chroot. Som peepl yooz praverbz az wahn way fi teez adaz er fi shoa dat dehn noh laik sertn peepl.—Ec 12:9; 2Pe 2:22.
Prees.
Wahn man weh mi reprizent Gaad tu di peepl weh hihn mi-di serv. Di prees yoostu teech di peepl hoo da Gaad ahn wat da fi Hihn laa dehn. Wahn prees mi aalso reprizent di peepl fronta Gaad. Hihn mi aafa op sakrifais ahn bayg fi fergivnis fi dehn. Bifoa di Laa a Moaziz mi egzis, di hed a di famili mi serv az di prees fi da famili. Anda di Laa a Moaziz, di prees dehn da-mi di man dehn fahn di famili lain a Ayron ahn di chraib a Leevai. Di res a man dehn fahn di Leevait chraib mi serv az helpa fi di prees dehn. Wen di nyoo kovenant mi staat, spirichwal Izrel mi ton intu wahn nayshan a prees, wid Jeezas Krais az di Hai Prees.—Ex 28:41; Hee 9:24; Re 5:10.
Preparayshan Day.
Prezens.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, Krais prezens di rifaa tu di taim staatin fahn wen Jeezas Krais geh powa az King da hevn aal di way dong tu di en a di laas dayz a dis sistem a tingz. Joorin da taim deh, Krais foakos ih atenshan pahn aal weh hyoomanz di du. An eena da way, da laik if hihn “kohn bak fi deh wid ih peepl.” Soh dis help wi fi andastan dat Krais prezens da noh wahn shaat taim, rada, ih kova wahn moch langa taim.—Ma 24:3.
R
Raichosnis.
Ransom.
Di prais weh sombadi haftu pay fi free wahn persn er wahn animal weh mi geh kyapcha, er fi free da persn er animal fahn sofarin, fahn sin, er fahn wahn pramis er vow. Di prais da noh aalwayz moni. (Ai 43:3) Wahn persn wuda mi haftu pay wahn ransom eena wahn nomba a difrent sichuwayshan. Fi egzampl, eena di dayz a di Izrelait dehn, aala di fersbaan son ahn di mayl animal dehn mi bilangz tu Jehoava, bot if di peepl neva waahn dehn son er animal geh yooz eena Jehoava servis, dehn mi haftu pay wahn ransom fi eech wan a dehn. (Nm 3:45, 46; 18:15, 16) If wahn persn mi ga wahn daynjaros bul weh kil sombadi, di oana a da bul wuda mi haftu pay wahn ransom soh dat dehn neva kil hihn tu. (Ek 21:29, 30) Bot if wahn persn mi komit merda, nobadi kuda mi pay wahn ransom fi free hihn. (Nm 35:31) Bot di moas impoatant ransom weh di Baibl taak bowt da di ransom weh Krais mi pay wen hihn mi ded soh dat wi ku bee free fahn sin ahn det.—Saa 49:7, 8; Ma 20:28; If 1:7.
Reed.
Rezorekshan.
Di Greek werd a·naʹsta·sis meen “rayz op;” er “stan op.” Di Baibl menshan nain rezorekshan, inkloodin di taim wen Jehoava Gaad mi rezorek Jeezas. Eevn doa Ilaija, Ilaisha, Jeezas, Peeta, ahn Paal mi rezorek peepl, di Baibl seh dat da Gaad mi du dehndeh rezorekshan. Di Baibl seh dat wahn lata “peepl weh mi raichos ahn di peepl weh neva raichos” wahn kohn bak tu laif ahn liv rait ya pahn di ert, ahn dis chroot veri impoatant fi mek Gaad perpos, er plan, kohn chroo. (Aks 24:15) Di Baibl aalso taak bowt wahn groop a peepl weh wahn kohn bak tu laif ahn goh liv da hevn; dis groop da Jeezas anointid bradaz. Ahn di Baibl kaal dis rezorekshan di “fers rezorekshan.”—Fil 3:11; Re 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.
Ripent.
Eena di Baibl, di werd ripent di rifaa tu wen wahn persn shoa dat ih reeli sari bowt di way ih yoostu liv, di tingz ih yoostu du, ahn di tingz ih neva du weh ih mi sopoas tu du. Wahn persn weh ripent bowt sohnting wahn shoa it bai ih akshanz. Ih wahn chaynj di way ih yoostu liv.—Ma 3:8; Aks 3:19; 2Pe 3:9.
S
Saam.
Wahn sang fi prayz Gaad. Eech a di saam dehn mi ga myoozik fi goh lang wid it az peepl mi-di sing, ahn dehn yoostu sing dehn fi wership Jehoava eena evriday laif ahn da di templ da Jeroosalem.—Lk 20:42; Aks 13:33; Jay 5:13.
Sabat.
Dis kohn fahn wahn Heebroo werd weh meen “fi res,” er “fi stap.” Da di sevent day a di Jooish week (fahn wen di son goh dong pahn Fraideh tu wen ih goh dong pahn Satideh). Som dayz eena di yaa weh peepl yoostu selibrayt da-mi wahn sabat tu. Aalso, evri sevent yaa an evri 50th yaa da-mi wahn sabat. Di Laa neva alow nobadi fi werk pahn di Sabat day; onli di prees kuda mi du fi hihn werk eena di tabernakl er di templ. Joorin wahn Sabat yaa, di Izrelait mi sopoaz tu mek di lan res, ahn wahn Izrelait kudn foas wahn nada Izrelait fi pay bak wahn loan. Anda di Laa a Moaziz, di tingz weh di peepl kuda mi du ahn kudn du pahn di Sabat da neva wahn berdn, bot laytaraan, di rilijos leeda dehn ad aan lee bit bai lee bit tu di Laa, soh dat bai di taim Jeezas mi deh pahn di ert, di Laa mi haad fi mek peepl kip.—Ex 20:8; Le 25:4; Lk 13:14-16; Kol 2:16.
Sadyusee.
Wahn powaful groop a leedaz eena di Jooish rilijan. Sohn rich man fahn monks di Jooish peepl ahn sohn prees da-mi paat a dis rilijan. Dehn mi ga lata atariti ahn kanchroal oava weh mi hapm eena di templ. Dehn mi rijek aal di chradishan ahn bileef dehn weh di Farisee dehn yoostu fala. Di Sadyusee dehn neva bileev eena di rezorekshan ner dat aynjelz mi eevn egzis. Ahn dehn mi deh gens Jeezas tu.—Ma 16:1; Aks 23:8.
Sain.
Sak klaat.
Wahn rof kaina klaat weh peepl yoostu mek sak er bag owta, laik di kain weh dehn mi yooz fi put weet eena. Dehn mi yoozhwali mek it owta daak goat hyaa, ahn dehn mi yooz it fi mek di kaina kloaz weh peepl mi wayr fi shoa dat dehn di moan bikaaz sombadi ded er sohnting bad hapm.—Jen 37:34; Lk 10:13.
Sakrifais.
Wahn aafrin tu Gaad fi seh tanks, fi admit dat wahn persn gilti a sin, ahn fi geh bak wahn gud rilayshanship wid Gaad. Staatin wid Aybl, hyoomanz mi aafa op aal difrent kaina sakrifais tu Gaad, inkloodin animal sakrifais. Bot anda di Laa a Moaziz, peepl mi haftu aafa op sakrifais az paat a dehn wership. Afta Jeezas mi giv ih laif az wahn perfek sakrifais fi hyoomanz, peepl neva need fi aafa op animal sakrifais nohmoh. Bot Kristyanz kantinyu fi aafa op spirichwal sakrifais tu Gaad.—Ge 4:4; Hee 13:15, 16; 1Jn 4:10.
Salaman Kolonayd.
Eena di templ joorin Jeezas taim, Salaman Kolonayd da-mi wahn waakway weh mi gat aan wahn roof oava it. Ih mi deh pahn di ees said a di templ, weh peepl mi bileev da-mi di rooinz a Salaman templ. Jeezas yoostu waak pahn dis waakway joorin di winta taim, ahn di bradaz ahn sistaz bak den yoostu meet deh tu.—Jn 10:22, 23; Aks 5:12.
Samaritan.
Peepl mi fers yooz di werd “Samaritan” fi rifaa tu di Izrelait dehn fahn di naadan ten-chraib kingdom. Bot afta di Asiriyan dehn mi kanka Samayrya eena 740 B.C.E., ih mi aalso inklood di farin peepl weh di Asiriyan dehn mi kehr deh. Eena Jeezas day, di naym no langa mi rifaa tu peepl fahn Samayrya er tu wahn politikal paati. Rada, ih mi rifaa tu peepl weh mi bilangz tu wahn rilijos groop weh mi liv eena di ayrya weh peepl yoostu noa az Sheekem ahn Samayrya. Di peepl weh da-mi paat a dis groop mi fala sohn bileef weh mi difrent fahn di Jooish rilijan.—Jn 8:48.
Samayrya.
Fi bowt 200 yaaz, dis da-mi di kyapital siti a di naadan ten-chraib kingdom a Izrel. Samayrya da-mi aalso di naym a di hoal ayrya weh di kingdom mi rool oava. Di siti mi geh bil pahn wahn mongtin wid di saym naym. Eena Jeezas dayz, Samayrya da-mi di naym a wahn dischrik weh mi deh tu di sowt a Gyalilee ahn di naat a Judeeya. Naamali, wen Jeezas mi chravl, ih neva yoostu preech deh. Bot kopl taimz ih mi did paas chroo Samayrya ahn preech tu di peepl deh. Peeta mi yooz di sekant simbolik kee a di Kingdom wen Gaad mi yooz hihn fi gi di fers Samaritan dehn di apachooniti fi geh di hoali spirit.—1Ki 16:24; Jn 4:7; Aks 8:14.
Sang fi di Jerni Op tu di Siti.
Dis da di hedin weh deh da Saamz 120-134. Eevn doa peepl ga difrent aidyaaz a weh dis frayz meen, lata peepl bileev dat dehndeh 15 saam da weh di hapi Izrelait dehn mi-di sing az dehn mek dehn “jerni op” tu Jeroosalem, weh deh hai op eena di mongtin dehn da Jooda. Dehn wuda goh op deh fi goh da di chree big festival weh hapm evri yaa.
Sanhejrin.
Saytan.
Seed.
Moas a di taim, di Baibl yooz dis werd wen ih di rifaa tu sohnbadi disendant.
Seel.
Wahn seel da sohnting weh peepl mi yooz fi mek wahn maak, yoozhwali eena klay er waks. Dis da-mi wahn leegal tool fi shoa dat sohnting bilangz tu wahn persn, fi maak sohnting az reel er orijinal, er fi sain wahn agreement. Wahn seel pahn wahn dakyument, wahn doa, er wahn toom, wuda stap adaz fahn oapm it. Di kaina seel weh peepl mi yooz eena di paas mi mek owta sohn haad mateeryal, laik stoan, aivri, er wud, an ih mi ga letaz er wahn dizain kaav owt bak way pan it, jos laik wahn stamp nowadayz. Di Baibl sohntaim yooz di werd “seel” eena wahn simbolik way fi shoa dat sohnting da chroo er reel, fi shoa hoo oan sohnting er sombadi, er fi shoa dat sohnting deh haid weh er dat da wahn seekrit.—Ma 27:66; Jn 6:27; If 1:13; Re 5:1; 9:4.
Seeyer.
Wahn persn weh Gaad mi alow fi andastan fi Hihn wil. Wahn seeyer kuda mi si er andastan tingz weh no ada hyooman kud. Di Heebroo werd kohn fahn wahn nada werd weh meenz “fi si,” ahn dis ku bee eeda eena wahn literal er simbolik way. Wahn persn weh ga wahn prablem wuda goh tu wahn seeyer fi geh waiz advais.—1Sa 9:9.
Seeza.
Wahn Roaman famili naym weh mi en op fi bee wahn taitl fi di Roaman roola dehn. Di Baibl menshan Agostos, Taibeeryos, ahn Klaadiyos bai naym. Eevn doa di Baibl noh menshan Neero bai naym, di taitl stil aplai tu hihn. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd “Seeza” ku aalso reprizent di atariti a di govament er di konchri.—Mk 12:17; Aks 25:12.
Sekshwal imoraliti.
Dis kohn fahn di Greek werd por·neiʹa. Di Baibl yooz dis werd fi rifaa tu eniting sekshwal weh Gaad seh wi noh fi du. Sekshwal imoraliti rifaa tu seks bitween wahn man ahn wahn uman hoo noh marid tu eech ada. Ih aalso inklood sekshwal aktiviti bitween man ahn man, uman ahn uman, ahn seks bitween hyoomanz an animal. Eena di buk a Revilayshan, di Baibl seh dat “Babilan di Grayt,” weh da wahn prastichoot, di komit sekshwal imoraliti eena wahn simbolik way wid di roolaz a dis werl kaaz shee waahn powa ahn moni. (Re 14:8; 17:2; 18:3; Ma 5:32; Aks 15:29; Ga 5:19)—Si PRASTICHOOT.
Serkomsizhan.
Di proseeja weh dehn mi du fi kot aaf di skin rong di tip a wahn mayl praivit paat. Aala Aybraham disendant dehn mi haftu fala dis proseeja, bot Kristyanz noh haftu du it. Di Baibl aalso yooz di werd eena wahn simbolik way.—Jen 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3.
Sertis.
Dis di rifaa tu too big shalo bay pahn di koas a Libya eena Naat Afrika. Eena Baibl taimz, di sayla dehn yoostu frayd fi di Sertis kaaz di see taid yoostu aalwayz di moov di sanbank dehn.—Aks 27:17.
Shailo.
Wahn prafesi bowt dis naym deh da Jenisiz 49:10, ahn dis naym meenz “Di Wan Weh Ih Bilang Tu.” Shailo mi wahn kohn fahn Jooda chraib ahn hihn mi wahn ga di leegal rait fi bee king, an “evribadi wahn haftu obay hihn.” Shailo reprizent Jeezas Krais hoo da “di Laiyan weh da fahn di chraib a Jooda.”—Re 5:5.
Sheminit.
Dis da wahn myoozik term weh meenz “di 8th” weh mait rifaa tu wahn loawa myoozik noat. Wen ih kom tu wahn inschrument, ih praabli di rifaa tu dehndeh inschrument weh dehn yooz fi play sohn loawa noat. Wen ih kom tu wahn sang, ih praabli meenz dat di inschrument weh dehn play lang wid di sang fi deh eena wahn loawa noat ahn dat hooeva di sing di sang fi sing eena da saym noat tu.—1Kr 15:21; Saa 6:Hedin; 12:Hedin.
Sin aafrin.
Wahn sin aafrin da wahn sakrifais weh wahn persn wuda aafa op fi wahn sin weh ih neva meen fi du; maybi ih mi komit di sin bikaaz a wahn weeknis. Wahn persn kuda mi yooz difrent animal fi mek dis sakrifais; fi egzampl, ih kuda mi yooz wahn bul er eevn wahn pijin, dipendin pahn di pozishan er sichuwayshan a di persn weh mi sin.—Le 4:27, 29; Hee 10:8.
Sinagag.
Dis werd “sinagag” ku meen “wahn krowd a peepl weh kohn tugeda” er “wahn asembli.” Bot moas a di taim, eena di Baibl, ih di rifaa tu wahn bildin er wahn plays wehpaat di Jooz yoostu meet tugeda fi reed di Skripchaz, teech, preech, ahn pray. Eena Jeezas day, eech wan a di biga tong dehn mi ga wahn sinagag, ahn di biga siti dehn mi ga moa dan wan.—Lk 4:16; Aks 13:14, 15.
Siriya; Siriyanz.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, Siriya da-mi wahn Roaman dischrik, an Antiyak da-mi di kyapital. Di govna a Siriya mi aalso rool oava di hoal a Izrel. Eena di Heebroo Skripchaz, peepl mi kaal Siriya “Ayram.” Ahn di hoal teritori a Siriya mi inklood moas a di ayrya weh Ayram mi kova.—Lk 2:2; Aks 18:18; Ga 1:21.
Sistem a tingz.
Di Greek werd da ai·on,ʹ an ih di rifaa tu how di werl stan now er how ih mi stan joorin wahn spesifik taim eena hischri. Eena di Baibl, di frayz ‘di sistem a tingz,’ di rifaa tu how tingz stan eena di hoal werl ahn di way how peepl liv. (2Ti 4:10) Gaad mi yooz di Laa kovenant fi inchrojoos wahn sistem a tingz weh som peepl mait kaal di hischri a di Izrelait dehn, er di Jooish peepl. Ahn chroo di ransom, Gaad mi yooz Jeezas fi inchrojoos wahn difrent sistem a tingz, ahn di kangrigayshan a anointid Kristyanz da-mi di mayn wan dehn weh mi involv eena da sistem. Dis da-mi di biginin a wahn nyoo taim eena Baibl hischri wen sertn tingz fahn di Laa kovenant mi staat tu kohn chroo.—Ma 24:3; Mk 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.
Skin batl.
Dis da-mi sohnting weh mi mek owta animal skin, laik wahn goat er sheep, an ih mi shayp laik wahn bag. Ahn peepl yoostu put wain er ada likwid een deh. Dehn mi haftu put wain eena nyoo leda bag, bikaaz az di wain mi-di ferment, ih projoos karbon daiyoksaid gyas ahn dat mi put presha pahn di leda bag. Wahn nyoo leda bag mi fleksibl ahn kuda mi schrech, bot wahn oal wan neva mi wahn fleksibl, ahn di presha wuda mi mek ih bos.—Jas 9:4; Ma 9:17.
Skraib.
Wahn skraib da-mi wahn persn weh yoostu mek kapiz a di Heebroo Skripchaz. Bot bai di taim Jeezas mi kohn tu di ert, di skraib dehn da-mi wahn groop a man weh mi reeli noa di Laa, ahn dehn neva laik Jeezas.—Ezr 7:6, Mk 12:38, 39; 14:1.
Skripcha(z).
Skroal.
Joorin di taim wen dehn mi-di rait dong di Baibl, wahn skroal er wahn roal da-mi di kaman way fi mek buks. Di man dehn weh mi rait dong di Skripchaz mi kapi dehn dong pahn sohn roal er skroal weh mi mek owta animal skin er wahn speshal kaina graas. Peepl yoostu gloo tugeda peesiz a dehndeh mateeryal fi mek wahn lang sheet, den dehn roal it rong wahn stik. Wahn skroal onli ga raitin pahn wan said.—Lk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Soal.
“Soal” da di kaman way fi chranslayt di Heebroo werd neʹphesh ahn di Greek werd psy·kheʹ. Wen wi egzamin di way di Baibl yooz dehnya werdz, wi geh fi andastan dat dehn ku rifaa tu (1) peepl, (2) animalz, er (3) di laif weh wahn persn er animal gat. (Jen 1:20; 2:7; Nm 31:28; 1Pe 3:20; aalso di futnoat dehn.) Wahn lata rilijan yooz di werd “soal” fi sohnting difrent fahn weh di Baibl teech. Bot di Baibl shoa wi dat weneva ih yooz di werd neʹphesh er psy·kheʹ, ih di taak bowt livin tingz ya pahn di ert, tingz weh wahn persn ku si ahn toch, er livin tingz weh ku ded. Dis chranslayshan a di Baibl aalwayz chranslayt dehnya orijinal werdz akaadn tu di meenin eena di kanteks a eech vers. Soh werdz laik “laif,” “animal,” “persn,” ahn “wid yu hoal soal,” da opshanz weh wi yooz fi di werd “soal,” dipendin pahn di vers ih deh eena. Sohntaim, wahn persnal proanong ku tek di plays a di werd “soal,” fi egzampl, “mi soal” ku chranslayt az “Ai” er “mee.” Moas a di taim, wahn futnoat deh fi shoa how di werd “soal” geh chranslayt. Weneva di Baibl yooz di werd “soal,” weda if da eena di mayn teks er eena di futnoat, wi fi aalwayz andastan it eena wan a dehndeh wayz weh wi jos eksplayn. Wen di Baibl taak bowt du sohnting wid yu hoal soal, ih meen dat wahn persn du it wid evriting weh ih gat, wid ih hoal haat, er wid ih hoal laif. (Dy 6:5; Ma 22:37) Eena som paats a di Baibl, dehnya orijinal werdz ku aalso rifaa tu di dizaiya, er krayvin, weh wahn persn er animal gat. Dehnya werdz ku aalso rifaa tu wahn ded persn er wahn ded badi.—Nm 6:6; Pr 23:2; Ai 56:11; Hag 2:13.
Solfa.
Dis da sohnting laik wahn stoan weh luk yelo ahn weh eezi fi bon an ih ga wahn schrang sent. Di Baibl yooz dis werd wen ih di taak bowt dischrokshan.—Jen 19:24; Re 19:20.
Son a Dayvid.
Son a man.
Dis frayz deh bowt 80 taimz eena di Gaspl dehn. Ih di rifaa tu Jeezas an ih shoa dat wen hihn mi kohn tu di ert az wahn hyooman, hihn mi akchwali baan di naamal way wahn baybi baan. Hihn da neva wahn spirit wid wahn hyooman badi. Dis frayz aalso shoa dat Jeezas wuda mi mek di prafesi da Daniel 7:13, 14 kohn chroo. Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Heebroo, dis frayz di rifaa tu Izeekyel ahn Danyel, ahn da mi fi mek peepl si di difrens bitween dehn az hyoomanz weh mi-di bring Gaad mesij, ahn Gaad hoo di mesij akchwali kohn fram.—Eze 3:17; Da 8:17; Ma 19:28; 20:28.
Span.
Wahn mezhament fi mezha distans. Wahn span mi eekwal tu di distans fahn di tip a di big tom op tu di tip a di lee finga wail wahn persn han deh spred owt. Bays pahn weh wi noa da di mezhament a wahn kyoobit, weh da-mi bowt 17.5 in. (44.5 cm), wahn span da-mi bowt 8.75 in. (22.2 cm).—Ex 28:16; 1Sa 17:4.
Spirit.
Di Heebroo werd fi “spirit” da ruʹach, ahn di Greek werd fi “spirit” da pneuʹma. Eena di Baibl, dehnya werdz ku meen difrent tingz. Bot ih aalwayz di rifaa tu sohnting weh wee, az hyoomanz, kyaahn si. Eevn doa wi kyaahn see’t, wi noa ih egzis bikaaz wi ku si proof a di powa weh ih gat. Di Heebroo ahn Greek werd dehn ku rifaa tu siks difrent tingz; (1) di breez, (2) di enerji weh kaaz wahn livin ting fi moov ahn liv, (3) di atichood weh wahn persn ga weh kaaz ahn fi seh ahn du tingz eena wahn sertn way, (4) wahn mesij weh kohn fahn wahn spirit persn, (5) wahn spirit persn, ahn (6) Gaad powaful enerji, er hoali spirit.—Ex 35:21; Ps 104:29; Ma 12:43; Lk 11:13.
Spiritizm.
Spiritizm da wen wahn persn bileev dat di spirit a wahn ded persn servaiv det ahn dat di ded persn ku stil taak wid peepl, espeshali chroo wahn oabya-man er oabya-uman. Di Greek werd fi “di praktis a spiritizm” da phar·ma·kiʹa, weh meen “di yoos a jrogz.” Peepl mi yooz dis Greek werd fi rifaa tu spiritizm, bikaaz fahn way bak, peepl yoostu yooz jrogz fi geh di powa fahn di deemonz fi praktis spiritizm.—Ga 5:20; Re 21:8.
Staks.
Dis da-mi wahn hevi wud fraym weh ga sohn hoal weh peepl mi yooz fi taacha er ponish sohnbadi. Dehn mi yooz it fi lak op wahn persn fut er sohntaim fi lak op ih han dehn an ih nek.—Jer 20:2; Aks 16:24.
Stayk.
Dis di rifaa tu wahn poas weh dehn yoostu heng peepl pan. Eena som plays, peepl yoostu yooz wahn stayk fi heng wahn kriminal er fi heng wahn ded badi az wahn insolt tu dehn er az wahn waanin tu adaz. Bak eena Baibl taimz, peepl fahn Asiriya mi faymos fi laik goh da waar ahn fi kil peepl eena sohn kruwil way. Dehn wuda heng priznaz pahn sohn stayk wid shaap point weh wuda goh rait chroo di midl a di prizna badi; fan ih beli rait op tu ih ches. Pahn di ada han, anda di Jooish Laa, if wahn persn mi gilti a wahn seeryos kraim, laik fi insolt Gaad er wership aidol, dehn wuda stoan ahn tu det, er kil ahn eena som ada way fers. Den dehn wuda heng di ded badi pahn wahn stayk er chree az wahn waanin tu adaz. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Sohntaim di Roamanz wuda jos tai op wahn persn tu wahn stayk. Eena dis kays, di persn wuda kip aan di liv fi dayz bifoa ih ded. Da persn wuda ded eeda fahn di payn weh ih feel, er fahn no food ahn waata, er fahn di heet a di son. Eena sohn ada kays, laik wen di Roamanz mi kil Jeezas, dehn wuda nayl wahn persn tu wahn stayk chroo ih han an ih fut dehn. (Lk 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Aks 2:23, 36)—Si TAACHA STAYK.
Stoawik teechaz.
Teechaz fahn wahn Greek skool weh mi bileev dat wahn persn ku onli bee hapi if ih andastan di laa dehn weh kanchroal di yoonivers ahn liv akaadn tu dehndeh laa. Akaadn tu dehnya Stoawik teechaz, wahn man weh waiz fi chroo noh pay no main tu payn ner plezha.—Aks 17:18.
T
Taacha stayk.
Dis da weh wi yooz fi chranslayt di Greek werd stau·rosʹ, weh meen wahn poas er stayk weh di stan op schrayt, laik di wan weh dehn mi yooz fi heng Jeezas pan. No proof egzis dat di Greek werd “stau·rosʹ” mi eva meen wahn “kraas,” laik weh faals rilijan di yooz az wahn rilijos simbol fi honjridz a yaaz, eevn bifoa Krais mi deh ya pahn ert. Di frayz “taacha stayk” gi di ful meenin a di orijinal werd, bikaaz di werd stau·rosʹ ku aalso rifaa tu di fak dat Jeezas falowaz wuda sofa, fays shaym, ahn geh taacha. (Ma 16:24; Hee 12:2)—Si STAYK.
Taartaros.
Eena di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek, di werd Taartaros rifaa tu wahn kandishan weh da laik wahn prizn; dis da di kandishan weh Jehoava mi put di aynjel dehn weh neva obay hihn joorin di dayz a Noawa. Da 2 Peeta 2:4, di verb tar·ta·roʹo (weh meen fi “chroa eena Taartaros”) noh meen dat Gaad chroa “di aynjel dehn weh mi sin” eena di kaina Taartaros weh faals rilijan teech bowt. Dehn teech dat Taartaros da wahn prizn weh deh anda grong ahn da wahn plays a daaknis fi di gaadz weh noh impoatant. Bot ih meen dat Gaad mi tek weh dehn pozishan ahn privilij weh dehn mi ga da hevn. Hihn put dehn eena spirichwal daaknis soh dat dehn kyaahn andastan fi hihn wandaful perpos. Daaknis aalso shoa dat pahn di en, laik weh di Skripchaz seh, dehn wahn geh dischrai fareva lang wid dehn roola, Saytan di Devl. Soh den, Taartaros rifaa tu di loa spirichwal kandishan weh Gaad put di aynjel dehn weh ribel. Taartaros da noh di saym az “di abis” weh Revilayshan 20:1-3 taak bowt.
Tabernakl.
Dis da-mi wahn tent fi wership Gaad weh dehn kuda mi moov rong er chravl wid. Di Izrelait dehn mi yooz dis wen dehn mi lef fahn Eejip. Ih mi gat een Jehoava aak a di kovenant, weh mi shoa dat Jehoava deh wid dehn. Ahn di tabernakl da-mi aalso wahn plays fi wership Gaad ahn fi mek sakrifais. Wahn nada naym fi di tabernakl da “meetin tent.” Di waal fraym fi di tabernakl mi mek owta wahn fraym weh mek owta wud. Ahn dehn mi kova it wid sohn kovarin weh mek owta linen weh mi ga sohn cherob dizain pahn dehn. Ih mi ga too room. Di fers room da-mi di Hoali Room, ahn di sekant room da-mi di Moas Hoali Room.—Jas 18:1; Ek 25:9; Si Apendiks B5.
Tach Shed Festival.
Dehn mi aalso kaal dis festival di Festival a Tabernakl, er di Festival a di En a di Haavis Seezn. Di Izrelait dehn mi selibrayt dis festival pahn di 15th tu di 21st a Etanim. Dis okayzhan da-mi fi selibrayt di laas haavis a di seezn. Ahn da mi wahn taim fi mek di peepl rijais ahn gi Gaad tanks fi bles dehn haavis. Joorin di dayz a di festival, peepl mi liv eena sohn tach shed fi rimain dehn a di taim wen dehn mi-di lef Eejip. Dis da-mi wan a di chree festival dehn weh di man dehn mi haftu goh selibrayt da Jeroosalem.—Le 23:34; Ezr 3:4.
Talent.
Wahn Heebroo talent da di bigis way fi mezha humoch sohnting way ahn humoch ih wert. Wahn talent mi way 75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t er (34.2 kg). Wahn Greek talent mi smaala, ih mi way bowt 44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t er (20.4 kg).—1Ch 22:14; Ma 18:24.
Templ.
Dis da-mi wahn bildin eena Jeroosalem weh mi tek di plays a di tabernakl weh di Izrelait dehn mi yooz fi wership. Salaman mi bil di fers templ, ahn di Babiloanyan dehn mi dischrai it. Zerobabel mi bil di sekant templ afta di Jooz mi kohn bak fahn Babilan, ahn laytaraan, Herod di Grayt mi bil it bak. Sohntaim, di Baibl kaal it di “hows.”—Ma 21:13; Lk 11:51; 1Ch 29:1; 2Ch 2:4; Ma 24:1.
Ten persent.
Eena di Baibl, peepl yoostu gi ten persent a weh dehn gat az wahn gif tu Gaad. (Mal 3:10; Dy 26:12; Ma 23:23) Di Laa a Moaziz mi koman dat di peepl gi ten persent a weh dehn lan projoos, ahn ten persent a dehn animalz tu di Leevait dehn evri yaa fi sopoat dehn. Den di Leevait dehn wuda gi ten persent fahn owta weh di peepl mi gi dehn fi sopoat di prees dehn hoo da-mi fahn Ayron famili lain. Di peepl mi aalso gi ten persent a ada tingz weh dehn mi gat. Kristyanz noh need fi gi ten persent a di tingz weh dehn gat.
Terafim.
Dehnya da-mi sohn gaad er aidol weh wahn famili mi gat, ahn sohn peepl wuda yooz dehn fi chrai fain owt weh wahn hapm eena di fyoocha. (Iz 21:21) Som a dehnya aidol da-mi di saiz ahn shayp a wahn man, ahn som a di ada aidol mi moch smaala. (Jen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Peepl weh stodi hischri mi fain sohn terafim da Mesopotaymya, ahn dis shoa dat enibadi weh mi oan dehnya aidol mi ga di rait fi geh di famili inheritans. (Dis ku bee wai Raychel mi tek ih pa aidol dehn.) Bot di Izrelait dehn neva fala da kostom. Ahn joorin di taim a di joj ahn king dehn, peepl wuda wership di terafim aidol dehn. Ahn dehndeh da-mi som a di tingz weh King Josaiya mi dischrai.—Joj 17:5; 2Ki 23:24; Hos 3:4.
Testimoni.
V
Vow.
Wahn vow da wahn seeryos pramis weh wahn persn mek tu Gaad. Di persn wuda pramis fi du sohnting fi Gaad, aafa wahn gif, serv Gaad eena wahn speshal way, er fi kip weh fahn sertn tingz. Wahn vow az seeryos az wahn oat.—Ma 5:33.
Vow aafrin.
W
Wachman.
Wahn persn hoo protek peepl fahn haam er protek wahn prapati. Moas a di taim, wahn wachman werk joorin di nait; an if eni daynja deh, ih gi wahn waanin lowd inof fi mek peepl hyaa. Eena Baibl taimz, wahn wachman yoostu stay pahn di tap a di waal ahn towa dehn rong di siti fi si if enibadi di kom. Eena di aami, dehn kaal wahn wachman wahn gyaad.—Ma 27:65; 28:4.
Wadi.
Wahn vali er schreem weh yoozhwali jrai eksep joorin di rayni seezn; di werd ‘wadi’ kud aalso rifaa tu di akchwal schreem. Som a di schreem dehn geh waata fahn di waata spring dehn, soh dehn wuda ga waata aal yaa rong.—Jen 26:19; Nm 34:5; Dy 8:7; 1Ki 18:5; Jb 6:15.
Wahn persn weh mek klay pat.
Wahn persn weh mek klay pat ga atariti oava di klay. Di Baibl yooz di atariti weh dis persn gat az wahn iloschrayshan fi shoa dat Jehoava ga di atariti er rait fi rool oava peepl ahn nayshanz.—Isa 64:8; Ro 9:21.
Wahn persn weh pridik di fyoocha.
Warp ahn Wuf.
Wen peepl weev klaat, di chred dehn weh ron dong di pees a klaat da di warp. Ahn di set a chred weh goh oava an andaneeta dehndeh chred da di wuf.—Le 13:59.
Di Way.
Di Baibl yooz di frayz “di Way” eena wahn simbolik way fi rifaa tu di way peepl ak er bihayv. Ih ku rifaa tu akshanz er bihayvya weh Jehoava eeda pleez wid er nat. Enibadi weh mi fala Jeezas Krais mi bilang tu “Di Way.” Dis meen dat dehn mi liv dehn laif akaadn tu dehn fayt eena Jeezas Krais; dehn mi fala fi hihn egzampl.—Aks 19:9.
Wermwud.
Dehnya da sohn difrent plaants weh ga wahn haad stem, weh tays reeli bita, ahn weh ga wahn schrang smel. Di Baibl yooz di werd “wermwud” eena wahn way fi eksplayn di bad tingz weh kohn fahn sekshwal imoraliti, slayvri, injostis, ahn fahn di tingz weh apastayts du.—Dy 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Ay 5:7.
Wildanes.
Di werd “wildanes” eena di Baibl noh onli meen wahn dezert weh ga san, bot ih ku aalso rifaa tu wahn plays wehpaat nobadi liv ahn wehpaat notn groa. Moas a di taim, da wahn plays weh ga lata stoan, wehpaat no waata deh, bot wehpaat yu ku stil fain lata graas weh di sheep ahn goat dehn ku eet.—Jer 23:10; Mk 1:4.
Di wikid wan.
Wip.
Joorin di taim a di apasl dehn, peepl yoostu wip wahn persn az wahn way fi taacha dehn. Dehnya wip mi gat aan sohn aiyan baal er sohn shaap pees a boan pahn di en.—Jn 19:1.
Y
Yoak.
Wahn yoak da wahn pees a wud weh wahn persn put kraas dehn too shoalda soh dat dehn kuda mi bak wahn load pahn di too en. Sohntaim peepl put wahn yoak pahn too animal (yoozhwali too kow) fi mek dehn pul wahn wagan er wahn tool fi di faam. Bikaaz peepl weh da-mi slayv yoostu yooz wahn yoak fi kehr hevi load, di Baibl yooz di werd “yoak” eena wahn simbolik way fi stan fi slayvri er obeedyans tu wahn nada persn. Ih ku aalso rifaa tu sofarin. Wen di Baibl seh dat wahn persn geh rid a ih yoak, ih meen dat dehn free fahn slayvri ahn bad chreetment.—Le 26:13; Ma 11:29, 30.
Yoofraytis.
Dis da di langis ahn moas impoatant riva eena di sowtwes paat a Aysha. Da aalso wan a di mayn riva dehn eena Mesopotaymya. Di fers taim di Baibl menshan dis riva da eena Genesis 2:14, ahn da wan a di foa riva dehn eena Eedn. Lata taimz, di Baibl jos kaal it “di Riva.” (Ge 31:21) Di Yoofraytis Riva da-mi di naadan boada a di teritori weh di Izrelait dehn mi liv.—Ge 15:18; Re 9:14; 16:12.
Yoonok.
Di literal meenin a di werd da wahn man weh mi geh kaschraytid. Dehnya kaina man yoostu serv eena di raiyal koat, er dehn yoostu tek kayr a di kween ahn di ada waif dehn a di king. Di werd kuda mi aalso meen wahn raiyal ofishal hoo werk fi di king. Eena dis sens, ih noh reeli haftu bee wahn man weh mi geh kaschraytid. Eena di Baibl ih taak bowt “som man weh noh marid er ga chiljren” bikaaz dehn chooz da way a laif “sayka di Kingdom a hevn.” —Ma 19:12; Es 2:15; Aks 8:27.
Yoorim ahn Tomim.
Dehnya da tingz weh di hai prees mi yooz, ahn dehn mi yooz dehn simila tu how dehn yooz lats soh dat dehn kuda mi noa wat da Jehoava disizhanz. Ahn wen sombadi wuda aks impoatant kweschanz, di hai prees wuda yooz dehn fi noa wat da Jehoava ansa. Di Yoorim ahn di Tomim mi deh eena di powch weh di hai prees mi wayr weneva hihn wuda goh eena di tabernakl. Bot ih luk laik dehn mi stap yooz dehndeh tingz wen di Babiloanyan dehn mi dischrai Jeroosalem.—Ek 28:30; Ne 7:65.
Z
Zaiyan; Mongt Zaiyan.
Di naym a di siti a Jebyus weh di Jebyusait dehn mi bil pahn di sowtees hil da Jeroosalem. Afta Dayvid mi kyapcha dis siti, hihn mi bil ih palis rait deh, ahn peepl mi kaal it “di siti a Dayvid.” (2Sa 5:7, 9) Wen Dayvid mi kehr di Aak a di kovenant deh, dis mongtin mi geh fi bee wahn hoali plays tu Jehoava. Laytaraan, di naym Mongt Zaiyan mi inklood di ayrya weh di templ mi deh, weh akchwali mi deh pahn Mongt Moraiya, an ada taimz di naym di rifaa tu di hoal siti a Jeroosalem. Moas a di taim, di paat a di Baibl weh mi rait eena Greek yooz di werdz “Mongt Zaiyan” eena wahn simbolik way.—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Re 14:1.
Zoos.
Di Greek peepl yoostu bileev eena moa dan wan gaad, ahn Zoos da-mi fi dehn mayn gaad. Wen Baarnabas mi deh da Lischra, di peepl mi tink dat hihn da-mi Zoos. Eena fi wee dayz, peepl fain sohn oal raitinz kloas tu Lischra weh menshan di “prees a Zoos” ahn “Zoos, di gaad a di son.” Di ship weh Paal mi chravl pan fahn di ailan a Malta mi ga di stachu a di son dehn a Zoos pahn di fronta it. Dehn too son da-mi twin, ahn dehn mi naym Kaster ahn Poloks.—Aks 14:12; 28:11.