Biblu’n nun ndɛ’m be bo tulɛ lika’n

A B C D E Ɛ F G I J K L M N Ɲ O Ɔ P R S T U W Y Z

A

• Aamagedɔn.

  Ebre nun’n be se kɛ Aa Megidonun, yɛ i bo’n yɛle “Megido Oka.” Be fa kan alɛ nga bé wá kún i “Ɲanmiɛn m’ɔ Kwla Like Kwlaa Yo’n i cɛn dan’n” nun’n i ndɛ. Alɛ sɔ’n nun’n “famiɛn nga be o asiɛ wunmuan’n su’n” bé yía naan be nin Zoova bé kún. (Ngl 16:14, 16; 19:11-21)​—Nian ƝRƐNNƐN DAN.

• Aarɔn i mma mun.

  Levi i anunman Aarɔn i mma mun-ɔn. I nun mɔ be di Moizi Mmla’n su’n, sran klikli ng’ɔ kacili Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n yɛle Aarɔn. Aarɔn i mma’m be dili Ɲanmiɛn ɲrun jranlɛ junman’n Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ, ɔ nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ.—1Ɲo 23:28.

• Ab.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin lɔ be bali’n, dunman nga be fa tɔnnin be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo nnun su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo blu-nin-kun (11) su’n. Ɔ fɛ i Zuie i afiɛn lele fa ju Utu i afiɛn. Dunman sɔ’n nunman Biblu’n nun. Be kpɛ i kpo be se kɛ “anglo nnun su’n.” (Kal 33:38; Ɛsd 7:9)​—Nian Nd. B15 nun.

• Abibu.

  I klikli’n nun’n, ɔ ti Zifu’m be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n i anglo klikli’n. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nso su’n. Dunman sɔ’n i bo’n yɛle kɛ “Ninnge’m be mma mɔ be nin-a bloman’n.” Ɔ fɛ i Marsi i afiɛn lele fa ju Avrili i afiɛn. Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin lɔ be bali’n, be flɛli anglo sɔ’n kɛ Nizan. (Mml 16:1)​—Nian Nd. B15 nun.

• Abonuan sa, Sa kekleekle mun.

  Sa nga be tra klɔ sran’m be kpɛn, mɔ sran’m be waan be fin aolia nun sran mun’n. Biblu’n nun’n, wie liɛ be se kɛ “sa dandan,” annzɛ “sa sroesroe.”—Tul 4:21; Yol 4:22; Ebr 2:4.

• Adaa.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin bali’n, dunman nga be fa tɔnnin be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo blu-nin-nɲɔn (12) su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nsiɛn su’n. Ɔ fɛ i Fevrie i afiɛn lele fa ju Marsi i afiɛn. (Ɛst 3:7)​—Nian Nd. B15 nun.

• Adɛsi.

  Glɛki nun-ɔn. Ebre nun’n be se kɛ “Seɔlu.” Be kacili i kɛ “Ndia” (be fa fluwa mma dan be bo i bo) be fa kan klɔ sran’m be agualiɛ’n i ndɛ.—Nian NDIA.

• Aenguɛ.

  Like mɔ sran nɲɔn be nuan sɛ su kɛ bé yó annzɛ be su yoman’n. Ɔ kwla yo Ɲanmiɛn nin klɔ sran mun yɛ be tra aenguɛ-ɔ, annzɛ klɔ sran nin i wiengu klɔ sran yɛ be tra aenguɛ-ɔ. Ɔ ju wie’n be nun kun annzɛ be nun akpasua kun yɛ ɔ yo aenguɛ’n i nuan su like-ɔ. (I sɔ’n ti nda talɛ.) Ɔ ju wie kusu’n, sran nɲɔn annzɛ sran akpasua nɲɔn mɔ be tra aenguɛ’n, be nɲɔn’n yɛ be yo i nuan su like-ɔ. Nán aenguɛ nga Ɲanmiɛn nin klɔ sran’m be tra’n i ngunmin yɛ be kɛn i ndɛ Biblu’n nun-ɔn. Biblu’n kan aenguɛ nga sran mun, ɔ nin nvlenvle mun, ɔ nin mɛnmɛn mun, ɔ nin sran akpasuaakpasua’m be trali’n i ndɛ wie. Aenguɛ nga sran’m be ɲannin su ye cɛli kpa’n, be nun wie mun yɛle aenguɛ nga Ɲanmiɛn nin Abraamun be trali’n, ɔ nin nga Ɲanmiɛn nin Davidi be trali’n, ɔ nin nga Ɲanmiɛn nin Izraɛli nvle’n be trali’n (Moizi Mmla’n i su aenguɛ’n), ɔ nin aenguɛ nga Ɲanmiɛn nin Izraɛlifuɛ nga be ti i liɛ sakpa’n be trali’n (aenguɛ uflɛ’n).—Bob 9:11; 15:18; 21:27; Tul 24:7; 2Ɲo 21:7.

• Aenguɛ’n i alaka’n.

  Akasia waka yɛ be fa yoli-ɔ. Kpɛkun be kloli sika ɔkwlɛ be guɛli i wun. Kɛ be kplannin Ɲanmiɛn i tannin sua’n, be fali alaka sɔ’n be sieli i tannin sua’n i Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun. Kɛ Salomɔn kplannin Ɲanmiɛn sua’n, be fali alaka sɔ’n be sieli i Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun. I tre’n ti sika ɔkwlɛ ngunmin. Seribɛn nɲɔn mɔ be ɲrun’n wɔ su’n, be o su. Ninnge nga be o alaka’n nun’n, be nun cinnjin mun yɛle yɔbuɛ paplaapla nɲɔn nga Mmla Blu’m be klɛ su’n. (Mml 31:26; 1Fa 6:19; Ebr 9:4)​—Nian Nd. B5 nin B8 be nun.

• Afiɛn siesiefuɛ.

  Sran ng’ɔ jran sran nɲɔn, annzɛ sran akpasua nɲɔn be afiɛn naan be afiɛn w’a sɛ ekun’n. Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, Moizi nin Zezi be ti Ɲanmiɛn nin klɔ sran’m be afiɛn siesiefuɛ. Yɛle kɛ Moizi ti Mmla’n i aenguɛ nga be trali’n i nun jranfuɛ, yɛ Zezi ti aenguɛ uflɛ’n i nun jranfuɛ.—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Afiɛn siesielɛ.

  —Nian SA TƐ’N I TI KPATALƐ.

• Akai.

  Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, Akai’n ti Rɔmun mɛn’n i liɛ. Ɔ o Glɛsi’n i ja ngua lɔ. Korɛnti klɔ’n yɛ ɔ ti i bo bia’n niɔn. Akai’n fɛ i Peloponɛzi asa wunmuan’n su lele fa ju Glɛsi mɛn’n i afiɛn lɔ. (Yol 18:12)​—Nian Nd. B13 nun.

• Aklunye dan.

  Glɛki nun ndɛ nga be kacili i sɔ’n, i bo’n yɛle kɛ like ng’ɔ ti klanman, kpɛkun ɔ yo fɛ’n. Kpɛ sunman’n, be fa kan like kpa mɔ be fa cɛ sran’n, annzɛ wafa nga be cɛ sran like klun ufue su’n i ndɛ. Sɛ be fa kan Ɲanmiɛn i aklunye’n i ndɛ’n, ɔ kle kɛ like nga Ɲanmiɛn man’n, ɔ mɛn i klun ufue su. Kpɛkun ɔ kunndɛman kɛ be yi be mɛn i. I lɛ’n kle kɛ klolɛ mɔ Ɲanmiɛn klo sran mun’n i ti yɛ ɔ man be like-ɔ. Ɔ ju wie’n, be kaci Glɛki nun ndɛ sɔ’n kɛ “aunnvɔɛ silɛ” annzɛ “like kpa mɔ be fa cɛ’n.” Nán kɛ sran kun w’a di junman wie annzɛ w’a yo like wie ti yɛ be cɛ i like-ɔ. Sanngɛ sran ng’ɔ cɛ i like’n, ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ yí i klun ufue’n i nglo ti-ɔ.—2Ko 6:1; Efɛ 1:7.

• Akoto.

  I bo’n yɛle “sran nga be sunmɛnnin i’n.” Be fa kan Zezi nin sran wie mɔ be sunmannin be kɛ be ko uka sran uflɛ’n be ndɛ. Sanngɛ kpɛ sunman’n, be fa kan Zezi i sɔnnzɔnfuɛ 12 mɔ i bɔbɔ kpali be’n, mɔ be ti i janunfuɛ’n, be ndɛ.—Mar 3:14; Yol 14:14.

• Akunndan kacilɛ.

  Nga be kɛn i ndɛ Biblu’n nun’n yɛle sa m’ɔ yo be nsisɔ mɔ i ti’n, be kaci akunndan’n. Sa sɔ’n kwla yo be ayeliɛ laa wie, annzɛ sa tɛ wie mɔ be yoli’n, annzɛ like wie mɔ b’a yoman’n. Sran ng’ɔ kaci i akunndan’n sakpa’n ɔ fa ajalɛ, yɛle kɛ ɔ kaci i ayeliɛ’n.—Mat 3:8; Yol 3:19; 2Pi 3:9.

• Alaka’n i tre’n.

  Aenguɛ’n i alaka’n i tre’n niɔn. Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun’n, Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n jrɛn i ɲrun lɛ, kpɛkun ɔ fa nnɛn nga be fa yi sa tɛ’n i ti tɛ’n i mmoja’n kpɛntɛnkpɛntɛn su. Ebre nun ndɛ nga be kacili i sɔ’n, ɔ fin ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “like (sa tɛ) su katalɛ” annzɛ “like (sa tɛ) nunnunlɛ.” Sika ɔkwlɛ ngunmin yɛ be fa yoli-ɔ, yɛ seribɛn kun o i tiwa kun su, kun o i tiwa kun su. (Tul 25:17-22; 1Ɲo 28:11; Ebr 9:5)​—Nian Nd. B5 nun.

• Alamɔtu.

  Miziki bolɛ nun ndɛ kun-ɔn. I bo’n yɛle “talua mun.” Atrɛkpa’n, talua’m be nɛn’n i tɛlɛ wafa ng’ɔ tɛ mɔ be flɛ i kɛ soprano’n i ndɛ yɛ be kan-ɔn. Ɔ kle kɛ kɛ bé bó miziki sɔ’n, annzɛ kɛ bé tó su jue’n ɔ fata kɛ be siesie be nɛn’n naan ɔ yo kɛ talua nɛn sa.—1Ɲo 15:20; Ju 46:Fit.

• Albatri.

  Ɔ ti buteli kaan sa, yɛ be gua nun palifɛn. I klikli nun’n, yɔbuɛ kun m’ɔ o Ezipti i klɔ kun mɔ be flɛ i kɛ Alabastrɔn’n i su lɔ’n, yɛ be fa yi buteli sɔ’n niɔn. Buteli’m be nuan’n ti kaan. Ɔ maan be kwla tannin be ti’n naan palifɛn’n w’a sinman. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be wa flɛli yɔbuɛ sɔ’n kɛ albatri wie.—Mar 14:3.

• Alɛ ninnge.

  Yɛle ninnge nga sonja’m be wla be fa sasa be wun’n. I wie yɛle kpo­ngbo kle’n, nin like kokloko mɔ be fa kata be wue’n su’n, nin kplo nga be fa ci be bo’n, nin blalɛ nga be fa kata be ja’m be wun’n, ɔ nin ɲrɛn’n.—1Sa 31:9; Efɛ 6:13-17.

• Alfa nin Omega.

  Glɛki nun fluwa mma klikli nin kasiɛn’n yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Sa Nglo Yilɛ fluwa’n nun’n, ɔ ti Ɲanmiɛn i manmanlɛ dunman kun. Yɛ ɔ o nun kpɛ nsan. Lika sɔ’m be nun’n, fluwa mma sɔ’m be bo’n yɛle “klikli’n nin kasiɛn’n” ɔ nin “bo bolɛ’n nin awieliɛ’n.”—Ngl 1:8; 21:6; 22:13.

• Amuin, Amuin sɔlɛ.

  Sran annzɛ like wie i nzɔliɛ-ɔ. Ɔ kwla yo like jrɛiin annzɛ like wie mɔ sran’m be bu i kɛ ɔ o lɛ’n i nzɔliɛ mɔ be sɔ i’n. Kɛ be ɲin yi sran kun annzɛ like kun i nzɔliɛ’n tratra su’n, annzɛ be klo i dan tratra su’n, annzɛ be sɔ i’n, i sɔ’n ti amuin sɔlɛ.—Ju 115:4; Yol 17:16; 1Ko 10:14.

• Aɲia.

  Yialɛ mɔ sran wie’m be bo yo kun be yia’n. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, be fa ndɛ mma sɔ’n be kan yialɛ mɔ Izraɛlifuɛ’m be yia be di cɛn nga Ɲanmiɛn seli be kɛ be di be’n, annzɛ cɛn wie mɔ nvle wunmuan’n di’n i ndɛ.—Mml 16:8; 1Fa 8:5.

• Aowa.

  Ɔ ti like kun mɔ kɛ sran kun fa kalɛ sran uflɛ sa nun’n, ɔ fa man fa kle kɛ ɔ́ wá yí i like sɔ’n mɛ́n i-ɔ. Aowa wlalɛ’n i su mmla wie’m be o Moizi Mmla’n nun. Mmla sɔ’m be sasa yalɛfuɛ mun nin be nga be leman sran’n.—Tul 22:26, Eze 18:7.

• Aramun aniɛn’n.

  Aniɛn sɔ’n fa Ebre aniɛn’n, yɛ be klɛlɛ’n wafa’n ti kun. I klikli nun’n, Aramunfuɛ mun yɛ be kan aniɛn sɔ’n niɔn, sanngɛ kasiɛn su’n ɔ kacili aata difuɛ nga be wlanwlan be sin’n, nin Asiri mɛn’n nin Babilɔnin mɛn’n be nunfuɛ’m be aniɛn. Asa ekun’n, Pɛɛsifuɛ’m be siefuɛ’n i junman difuɛ’m be kannin aniɛn sɔ’n wie. (Ɛsd 4:7) Ɛsdrasi nin Zeremin nin Daniɛli be klɛli be fluwa’m be bue wie mun Aramun aniɛn’n nun.—Ɛsd 4:8–6:18; 7:12-26; Zer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Aramun, Aramunfuɛ.

  Sɛmun i wa Aramun i osu’n nunfuɛ mun-ɔn. Be trannin lika ng’ɔ fɛ i Liban Oka’m be nun lɛ lele fa ju Mezopotamin’n. Yɛ ɔ fɛ i Torisi Oka nga be o nglo lɔ lika’n nun’n be nun lɛ lele fa ju Damasi, yɛ ɔ kɔ lele ju ngua lɔ lika’n i sin lɔ. Lika sɔ mɔ Ebre nun’n be flɛ i kɛ Aramun’n, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be wa flɛli i kɛ Siri. Yɛ be flɛ be nga be tran lɔ’n be kɛ Sirifuɛ mun.—Bob 25:20; Mml 26:5; Oze 12:12.

• Areopazi.

  Kpɔlɛ fleiin kun i dunman-ɔn. Ɔ o Atɛnin klɔ’n nun lɔ lika nga be flɛ i kɛ Akropɔlu’n i nglo lɔ lika’n nun, wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su. Be fa dunman sɔ’n fa flɛ jɔlɛ difuɛ nga be yia kpɔlɛ sɔ’n su’n be wie. Sitoikifuɛ nin Epikirifuɛ mɔ be ti mɛn’n nun ngwlɛlɛfuɛ’n, be fa Pɔlu ɔli lika sɔ’n nun naan ɔ kan like ng’ɔ lafi su’n i ndɛ kle be.—Yol 17:19.

• Asɔnun.

  Sran mɔ be yia be yo like trele kun’n. Biblu’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n be flɛ Izraɛli nvle’n i sɔ. Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n be fa kan Klisifuɛ’m be asɔnun kunngunngun’m be ndɛ. Sanngɛ kpɛ sunman’n Klisifuɛ’m be kwlaa yɛ be fa kan be ndɛ-ɔ.—1Fa 8:22; Yol 9:31; Rɔm 16:5.

• Asɔnunfuɛ’m be ukafuɛ.

  Ɔ fin Glɛki nun ndɛ diakonɔsu mɔ i bo’n yɛle “ukafuɛ” annzɛ “junman difuɛ’n.” “Asɔnunfuɛ’m be ukafuɛ’n” ɔ uka asɔnun kpɛnngbɛn mun asɔnun’n nun. Ɔ fata kɛ ɔ yi nzuɛn wie mɔ Biblu’n kan be ndɛ’n be nglo naan b’a mɛn i junman sɔ’n.—1Ti 3:8-10, 12.

• Asɔnun sunianfuɛ.

  Yɛle yasua kun mɔ i junman klikli’n yɛle asɔnun’n i su nianlɛ nin i lika nianlɛ’n. Akunndan ng’ɔ o Glɛki nun ndɛ mma episkopɔsu i sin’n, yɛle sran su nianlɛ nin i sasalɛ. Klisifuɛ’m be asɔnun’n nun’n, junman kunngba’n yɛ ndɛ mma “asɔnun sunianfuɛ” nin “asɔnun kpɛnngbɛn” (prɛsbiterɔsu) be kɛn i ndɛ-ɔ. Kɛ be se kɛ “asɔnun kpɛnngbɛn’n,” ndɛ sɔ’n kle kɛ sran’n i ɲin w’a ti, yɛ kɛ be se kɛ “asɔnun sunianfuɛ’n” ndɛ sɔ’n fa e ɲin sie i junman nga sran’n di’n su.—Yol 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Asɛlgeia.

  —Nian ƝIN KEKLE AYELIƐ.

• Astaate.

  Kanaanfuɛ’m be alɛ kunlɛ nin ba wulɛ nin be ninnge’m be kpa yolɛ amuin bla-ɔ. Baali i yi-ɔ.—1Sa 7:3.

• Atin’n.

  Ɲanndra nun ndɛ-ɔ. Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, be fa kan sran kun i ninnge yolɛ wafa annzɛ i nzuɛn mɔ Zoova klo i’n annzɛ ɔ klomɛn i’n i ndɛ. Be nga be kacili Zezi Klisi i sɔnnzɔnfuɛ’n, be kan be ndɛ se kɛ be o “Atin’n” su. I bo’n yɛle kɛ like kwlaa nga be yo’n ɔ taka Zezi Klisi i su mɔ be lafi’n su. Kpɛkun be fɛ i ajalɛ’n su.—Yol 19:9.

• Awɛ.

  Ɔ ti like kun mɔ be fita nun-ɔn. Wie liɛ’n, be fa bo miziki annzɛ be fa bo ndolo. Be fa blalɛ annzɛ ninnge nga be ti kɛ blalɛ sa’n yɛ be fa yo-ɔ. Kalɛ 10:2 nun’n Zoova seli kɛ be fa sika be yo awɛ nɲɔn naan kɛ bé yíayía nvlefuɛ mun’n, annzɛ kɛ bé tú be bo be nanmue’n nun’n bé kɔ́ lika uflɛ’n, annzɛ kɛ bé wá kɔ́ alɛ kunlɛ’n be bo. Atrɛkpa’n, awɛ sɔ’m be ti trolo, be timan kɛ awɛ nga be fa “nnɛn wɛ” be yo m’ɔ bli’n sa. Awɛ wie mɔ be yoli be’n be o Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ miziki bolɛ ninnge’m be nun. B’a kanman wafa nga be ti’n i ndɛ. Biblu’n nun ndɛ wie mɔ be ti akunndan nun ndɛ’n be nun’n, kɛ bé bó jɔlɛ nga Zoova dí sran mun’n be jɔ’n, annzɛ kɛ sa cinnjin wie mɔ be fin Ɲanmiɛn’n be ju’n, be bo awɛ.—2Ɲo 29:26; Ɛsd 3:10; 1Ko 15:52; Ngl 8:7–11:15.

• Awɛ nzraama.

  Ɔ nin “nglɛmun nzraama” be bo’n ti kun. Nzraama nga be fi wia afiliɛ lɔ lika’n nun’n, i yɛ ɔ fi kasiɛn ka naan wia’n w’a fite-ɔ. Ɔ kle kɛ aliɛ su wa cɛn.—Ngl 22:16; 2Pi 1:19.

• Awlo klun.

  Lika gbawun ng’ɔ sin yia tannin sua’n, mɔ i wun ti sisiwa’n niɔn. Kɛ be wa kplannin Ɲanmiɛn sua’n be yoli awlo klun kpanngban wie mun sua bɔbɔ ba’n i wun. Tɛ yiwlɛ nga i su yɛ be yi tɛ nga kɛ bé yí’n be yra nnɛn i kɔlikɔli’n taka tannin sua’n i awlo klun’n nun. I sin’n be fa tɛkɛli i Ɲanmiɛn sua’n i awlo klun kaan’n nun. (Nian Nd. B5, B8, B11 be nun.) Biblu’n nun’n, be kannin sua dandan wie mun nin famiɛn sua wie mɔ be le awlo klun’n be ndɛ.—Tul 8:13; 27:9; 1Fa 7:12; Ɛst 4:11; Mat 26:3.

• Azazɛli.

  Atrɛkpa’n, Ebre nun’n dunman sɔ’n i bo’n yɛ: “Boli m’ɔ mlin’n.” Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun’n, be fa boli ng’ɔ ti Azazɛli liɛ’n kɔ aawlɛ flɛnnɛn’n nun lɔ. I sɔ’n ti nzɔliɛ like. Sɛ é kwlá sé’n, ɔ sua nvle’n i sa tɛtɛ ng’ɔ yoli be afuɛ sɔ’n nun’n kɔ.—San 16:8, 10.

• Azi.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, Rɔmun mɛn’n i bue kun yɛ be flɛ i Azi’n niɔn. Andɛ’n yɛle nvle nga be flɛ i Tiiki’n i wia atɔliɛ lɔ lika’n, ɔ nin lika kɛ Samɔsu nin Patimɔsu mɔ nzue bo sin yia be’n. Azi i klɔ dan’n yɛle Efɛzi. (Yol 20:16; Ngl 1:4.)​—Nian Nd. B13 nun.

AN

• Anglo le kun.

  Zifu’m be kananndrie’n nun’n, anglo kwlaa i cɛn ba klikli’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Cɛn sɔ’n nun’n, be kwlaa be ti yia be di cɛn. Tɛ nga be yi i cɛn sɔ’n nun’n ti i liɛ ngunmin. Kɛ ɔ cɛli kan’n, ɔ wa kacili nvle wunmuan’n i cɛn dan kpa. Ɔ maan sran’m be diman junman cɛn sɔ’n nun.—Kal 10:10; 2Ɲo 8:13; Kol 2:16.

• Anpan.

  Kɛ be trɛtrɛ be sa mma’m be nun kpa’n, be sa mma kokotre’n i ti’n nin be sa mma kasiɛn’n i ti’n be afiɛn’n nun’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Sɛ kude ng’ɔ ti santimɛtri 44,5 yɛ be fa’n, anpan kun ti santimɛtri 22,2. (Tul 28:16; 1Sa 17:4)​—Nian Nd. B14 nun.

• Ansan.

  Be fa ayre fannin be sɛnngɛn i nin waka bue nzue. Ɔ yra blɛblɛblɛ, kpɛkun ɔ bɔn fannin kpa. Ansan ngunmin kun nga be yrɛ i Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, be fali ninnge nnan yɛ be fa yoli-ɔ. Be yrɛ i ansan yrawlɛ’n su Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun nglɛmun nin kɔnguɛ. Yɛ Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun’n, be yrɛ i Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun lɔ. Ɔ ti Ɲanmiɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be srɛlɛ mɔ Ɲanmiɛn sɔ nun’n, i nzɔliɛ. Ɔ nunman nun kɛ Klisifuɛ’m be fa wlɛ i be Ɲanmiɛn sulɛ nun.—Tul 30:34, 35; San 16:13; Ngl 5:8.

• Ansan ufue.

  Yɛle waka dandan annzɛ waka kanngan wie’m be bue nzue mɔ w’a wu kee’n. Be flɛ waka sɔ mun wie kɛ Bɔsvelia. Kɛ be yra waka bue nzue kee sɔ’n, ɔ bɔn fannin kpa. Waka bue nzue sɔ’n yɛ be fa yo ansan nga laa’n be yrɛ i Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin Ɲanmiɛn i sua’n nun’n niɔn. Kɛ sran’m be fa ninnge kɛ ble sa be man Ɲanmiɛn’n, be fa waka bue nzue kee sɔ’n be fa sie su. Asa kusu’n, kpanwun nga be siesie be Ɲanmiɛn ɲrun Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n i nun lɔ’n, be fa waka bue nzue kee sɔ’n be sie i tiwatiwa.—Tul 30:34-36; San 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Anzi mun.

  Ebre nun’n be se kɛ malak, yɛ Glɛki nun’n be se kɛ agelɔsu. Ndɛ mma nɲɔn sɔ’m be bo’n yɛle “sran mɔ be sunmɛnnin i’n.” Sanngɛ sɛ aolia nun sran kun mɔ be sunmɛnnin i’n i ndɛ yɛ be su kan’n, be se kɛ “anzi.” (Bob 16:7; 32:3; Zak 2:25; Ngl 22:8) Ɲanmiɛn dun mmua yili be lele naan w’a yi klɔ sran mun. Be ti aolia nun sran, yɛ be le wunmiɛn kpa. Biblu’n se kɛ be ti “kpanngban kpa,” yɛ ɔ flɛ be kɛ “Ɲanmiɛn i mma mun” nin “aliɛ njɛnniɛn su nzraama mun.” (Mml 33:2; Zɔb 1:6; 38:7) Be kwlá wuman ba. Ɲanmiɛn yɛ ɔ yili be kunngunngun-ɔn. Be tra miliɔn ya. (Dan 7:10) Biblu’n kle kɛ be tinuntinun be le dunman, kpɛkun ɔ le kun nin i ninnge yolɛ wafa. Asa kusu’n, be ti wun ase kanfuɛ, yɛle kɛ be kplinman su kɛ sran’m be su be. I kpa bɔbɔ’n be nun sunman b’a boman be dunman b’a kleman sran. (Bob 32:29; Lik 1:26; Ngl 22:8, 9) Wie’m be le ɲrun tra wie mun, yɛ be junman’n ti fanunfanun. I wie yɛle kɛ wie’m be su Zoova i famiɛn bia’n i ɲrun lɛ, wie’m be ko kan ndɛ nga Ɲanmiɛn fa wlali be nuan’n, wie’m be uka Zoova i sufuɛ nga be o asiɛ’n su wa’n, wie’m be yo jɔlɛ nga Ɲanmiɛn di sran mun’n i nuan su like yɛ wie’m be suan jasin fɛ bolɛ’n i bo. (2Fa 19:35; Ju 34:7; Lik 1:30, 31; Ngl 5:11; 14:6) Kɛ Zezi wá kún Aamagedɔn alɛ’n, bé súɛn i bo.—Ngl 19:14, 15.

• Anzi’m be su kpɛn.

  Sran kunngba cɛ yɛ be flɛ i sɔ Biblu’n nun-ɔn. I sɔ’n kle kɛ anzi’m be su kpɛn’n ti kunngba cɛ. Biblu’n nun’n, be boli anzi’m be su kpɛn’n i dunman. Be flɛ i kɛ Misɛli.—Dan 12:1; Zid 9; Ngl 12:7.

B

• Ba klikli’n.

  Biblu’n nun’n, ba klikli’n yɛle siɛ kun i wa yasua kpɛnngbɛn’n. (Nán bla’n i wa klikli ng’ɔ wu i’n niɔn.) Laa’n, ba yasua klikli’n yɛ ɔ le ɲrun kpa ba’m be nun-ɔn. Kɛ siɛ’n wu’n, i yɛ ɔ kaci awlo kpɛn-ɔn. Be fa ndɛ mma sɔ’n be kan nnɛn’m be wa yasua klikli nga be wu be’n, be ndɛ wie.—Tul 11:5; 13:12; Bob 25:33; Kol 1:15.

• Baali.

  Kanaanfuɛ’m be amuin kun-ɔn. Be waan i liɛ yɛle ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n naan i yɛ maan nzue’n tɔ-ɔ, kpɛkun i yɛ maan be fie’m be yo ye, yɛ be nnɛn’m be trɛ-ɔ. Be flɛ be lɔ amuin kanngan wie mun “Baali” wie. Ebre nun ndɛ mma sɔ’n i bo’n yɛle kɛ “Sran mɔ like’n ti i liɛ’n” annzɛ “Miɛn.”—1Fa 18:21; Rɔm 11:4.

• Bae dilɛ.

  Kɛ sran kun bu i kɛ be nga be wuli’n b’a wuman sakpa naan be nin sran nga be o nguan nun’n be kwla ijɔ’n, m’ɔ sin sran kun mɔ i waan ɔ nin be nga be wuli’n be ijɔ’n i lika naan ɔ nin be nga be wuli’n bé íjɔ’n yɛ be flɛ i bae dilɛ’n niɔn. Glɛki nun ndɛ faamakia mɔ be kacili i kɛ “bae dilɛ’n” i bo’n yɛle “ayre tɛtɛ’m be nɔnlɛ.” Be fa ndɛ mma sɔ’n be kan bae dilɛ ndɛ afin laa’n, kɛ sran’m bé flɛ́ mmusu mun naan be man be tinmin naan bé fá yó bae ninnge mun’n, be nɔn ayre tɛtɛ mun.—Gal 5:20; Ngl 21:8.

• Bajɛ tralɛ.

  Tannin wafa kun-ɔn. Ɔ ti kpukplukpu kpa, be fa yo bajɛ nga be fa ninnge kɛ ble sa’n be gua nun’n. Titi’n, boli ng’ɔ ti ble’n i wun ndrɛ yɛ be fa yo-ɔ. Ɔ ti sɛ tralɛ.—Bob 37:34; Lik 10:13.

• Batɛmun, Batɛmun yolɛ.

  I bo’n yɛle kɛ “nzue nun mlɔnlɛ.” Zezi waan ɔ fata kɛ be yo i sɔnnzɔnfuɛ’m be batɛmun. Ɲanmiɛn Ndɛ’n kan Zan Batɛmun Yofuɛ’n, ɔ nin batɛmun nga be fa Ɲanmiɛn wawɛ’n be yo’n, ɔ nin batɛmun nga be fa sin be yo’n, ɔ nin batɛmun wie mun ekun be ndɛ.—Mat 3:11, 16; 28:19; Zan 3:23; 1Pi 3:21.

• Bati.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ngo sa’n. Be nga be fufu asiɛ’n nun be kunndɛ laa ninnge mun’n, be wunnin sɛ buebue wie mun yɛ ndɛ ng’ɔ klɛ su’n yɛle “bati.” Be waan bati kun’n ju litri kɔe 22. Biblu’n nun’n, bati’n su yɛ blɛ sunman’n be nian naan b’a kwla si ninnge nga be fa sunnzun ninnge kɛ ble nin ɔɔzu nin ngo mun sa’n be nuan-ɔn. (1Fa 7:38; Eze 45:14)​—Nian Nd. B14 nun.

• Be nga be nian Rɔmun famiɛn’n su’n.

  Rɔmunfuɛ’m be sonja akpasua kun-ɔn. Be nian Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ dan’n su. Be le kwlalɛ kpa, be kwla suan Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ dan kun bo, annzɛ kusu be kwla tu i famiɛn bia’n su.—Fip 1:13.

• Be nga be nin Ɲanmiɛn b’a bu’n.

  Glɛki nun’n be se kɛ apɔstazia. Ɔ fin ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “be wun cuɛnlɛ.” Asa kusu’n, ndɛ kun ekun m’ɔ fin ndɛ sɔ’n nun’n, i bo’n yɛle “wanndilɛ annzɛ sran wun jasolɛ.” Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, sɛ be se kɛ “sran kun nin Ɲanmiɛn b’a bu’n,” yɛle kɛ sran sɔ’n w’a yaci Ɲanmiɛn sulɛ kpafuɛ’n.—Ɲan 11:9; Yol 21:21; 2Te 2:3.

• Be nga be o Erɔdu sin’n

  —Nian ERƆDU, BE NGA BE O I SIN’N.

• Be nga be su fu kɔ’n be jue.

  Ndɛ sɔ’n yɛ be fa fitili Jue Mun 120-134 su’n i su-ɔ. Wafa nga sran’m be fa yiyi jue sɔ’m be su fitilɛ ndɛ sɔ’n nun’n, ɔ sɔnnin. Sanngɛ sran kpanngban be waan kɛ Izraɛlifuɛ’m bé fú kɔ́ Zerizalɛmun m’ɔ o Zida oka’n su lɔ’n, naan bé kó dí be cɛn mun’n yɛ be to jue 15 sɔ mun-ɔn. Be di cɛn sɔ mun kpɛ nsan afuɛ nuan kwlaa nun.

• Be niaan bian’n i angbeti’n i jalɛ.

  Lalafuɛ nun’n, ɔ ti sran’m be nzuɛn. I sin’n be fa wlali Moizi Mmla’n nun. Yɛle kɛ sɛ sran kun i niaan bian m’ɔ leman ba’n ɔ wu’n, ɔ kwla ja i niaan sɔ’n i angbeti’n. Be waan ba ng’ɔ nin angbeti’n bé wú be’n, be ti sran ng’ɔ wuli’n i osu’n nunfuɛ.—Bob 38:8; Mml 25:5.

• Be sa sran su fualɛ.

  Laa’n, be fa be sa fua sran su naan bé fɛ́ i bé dí junman ngunmin kun. Asa ekun’n, be yo sɔ naan Ɲanmiɛn yrɛ i su, annzɛ ɔ yo i juejue, annzɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n cɛ i like kun. Wie liɛ’n, be fa be sa fua nnɛn’m be su ka naan b’a fa be b’a yi tɛ.—Tul 29:15; Kal 27:18; Yol 19:6; 1Ti 5:22.

• Be wla kpɛnlɛ ndia.

  Asieliɛ nga be sie be nga be wuli’n be nun’n. Glɛki nun’n be se kɛ mnɛmeiɔn. I bo’n yɛle “be wla kpɛnlɛ.” I sɔ’n kle kɛ be wla kpɛn sran ng’ɔ wuli’n i su.—Zan 5:28, 29.

• Be wue nun pɔsu.

  Tannin tanmue yɛ be fa yoli pɔsu sɔ’n niɔn. Yɛ yɔbuɛ kpakpa’m be tata su. Kɛ Izraɛli lɔ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n wlú Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun’n ɔ wlɛ i i wue nun. Be flɛ i kɛ “Be wue nun jɔlɛ dilɛ pɔsu” afin i nun yɛ Urimun nin Tumimun mɔ be fa si jɔlɛ nga Zoova di be’n be o-ɔ. (Tul 28:15-30)​—Nian Nd. B5 nun.

• Be wun mɔ be fa mantan Ɲanmiɛn’n.

  Yɛle be ɲin m’ɔ yi Ɲanmiɛn Zoova’n, ɔ nin i sulɛ’n, ɔ nin junman mɔ be di mɛn i’n. Yɛ be nin i nanti klanman afin i yɛ ɔ sie like kwlakwla-ɔ.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Bɛlzebubu.

  Satan m’ɔ ti mmusu’n be min’n annzɛ be siefuɛ’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Kɔlɛ’n Baali-Zebubu mɔ yɛle Baali nga Filistifuɛ’m be sɔ i Ekrɔn lɔ’n i dunman’n yɛ be kpɛli i wun sɔ-ɔ.—2Fa 1:3; Mat 12:24.

• Bla nin bian kunndɛlɛ sukusuku nin i wunsu ɲannzuɛn sa mun.

  Ɔ fin Glɛki nun ndɛ pɔɔneia. Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, be fa kan bla nin bian kunndɛlɛ kwlaa ng’ɔ timan Ɲanmiɛn liɛ’n su’n i ndɛ. I wie yɛle be yi bo bla kunndɛlɛ’n, annzɛ be wun bo bian kunndɛlɛ’n, nin tekle bolɛ’n, ɔ nin be nga b’a jaman mɔ be si sua’n, nin yasua nga be nin be wiengu yasua be la’n, ɔ nin bla nga be nin be wiengu bla be la’n, ɔ nin be nga be nin nnɛn’m be la’n. Sa Nglo Yilɛ fluwa’n nun’n, be fa kan “Babilɔnin Klɔ Dan’n” m’ɔ ti Ɲanmiɛn sulɛ wafawafa nga be timan su’n be nzɔliɛ’n i ndɛ. Be kɛn i ndɛ se kɛ ɔ nin mɛn siefuɛ’m be san nun naan w’a ɲan kwlalɛ nin aɲanbeun ninnge mun. Ɲanmiɛn ɲrun’n, ɔ ti kɛ tekle bla sa. (Ngl 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Yol 15:29; Gal 5:19)​—Nian TEKLE.

• Ble bolɛ, ble bowlɛ.

  Kɛ be bo ble’n i mma ng’ɔ o i waka’n su’n kpɔngbɔ gua. Lika nga be bo ble lɛ’n yɛ be flɛ i ble bowlɛ’n niɔn. Sɛ w’a sɔnman’n waka yɛ be fa bo-ɔ. Sɛ kusu ɔ sɔnnin’n be fa blalɛ paplaapla wie mun, annzɛ kakaklolo mɔ be le ja’n be sin su. Nnɛn mun yɛ be cuɛn be-ɔ. Be trɛ ble’n nun ble bowlɛ’n nun yɛ be fa sin su-ɔ. Lika’n ti kukluku. Blɛ sunman’n be yo i lika nglonglo kun su, kɛ ɔ ko yo naan aunmuan’n w’a fita lɔ kpa’n ti.—San 26:5; Eza 41:15; Mat 3:12.

• Blɛ kasiɛn.

  Ndɛ sɔ’n nin ndɛ uflɛ wie mun kɛ “Mɛn’n i awieliɛ blɛ’n” sa’n be bo’n ti kun. Biblu’n nun’n, Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be fa ndɛ sɔ’n be fa kan blɛ mɔ mɛn’n nun sa wie’m b’a ju be bue nuan’n be ndɛ. (Eze 38:16; Dan 10:14; Yol 2:17) Wie liɛ’n blɛ sɔ’n diman afuɛ kpanngban, wie liɛ kusu ɔ di afuɛ kpanngban kpa. Kpɛ sunman’n, Biblu’n fa ndɛ sɔ’n fa kan “mɛn’n i awieliɛ blɛ’n,” mɔ i nun’n, Zezi o lɛ sanngɛ be wunmɛn i’n i ndɛ.—2Ti 3:1; Zak 5:3; 2Pi 3:3.

• Blusu.

  Be bubu like nga be le i’n nun blu, kpɛkun be fɛ i bue kun be man. Blɛ sunman’n, be fa di Ɲanmiɛn junman’n. (Mal 3:10; Mml 26:12; Mat 23:23) I nun nga Izraɛlifuɛ’m be di Moizi Mmla’n su’n, ɔ fata kɛ afuɛ nuan kwlaa’n, be fa be fie’m be su ninnge’m be blusu’n be man Levifuɛ mun be fa suan be bo. Asa ekun’n, sɛ be nnɛn’m be trɛ’n, be fa be blusu’n be man wie. Levifuɛ’m be kusu, be fa ninnge nga Izraɛlifuɛ’m be mannin be’n, be blusu’n be man Aarɔn i mma mɔ be ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n. Be yo sɔ fa suan be bo. Izraɛlifuɛ’m be yi ninnge uflɛ wie’m be blusu. Ɔ nunman nun kɛ Klisifuɛ’m be yi blusu.

• Bo kun yolɛ tɛ’n.

  Be yi tɛ sɔ’n be man Zoova naan bé fá klé kɛ be kunndɛ kɛ be nin i be afiɛn sɛ ekun. Sran ng’ɔ man like naan be fa yi tɛ sɔ’n nin i awlofuɛ mun, nin Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ ng’ɔ yili tɛ’n, ɔ nin Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ nga be di junman cɛn sɔ’n nun’n be kwlaa be di wie. Zoova liɛ’n, kɛ bé yrá tɛ nnɛn’n i lui lika’n, sin wunsrɛn ng’ɔ fite m’ɔ bɔn i bue nun fannin’n yɛ ɔ ti i liɛ-ɔ. Asa ekun’n, be fa mmoja m’ɔ ti nguan’n i nzɔliɛ’n be fa mɛn i. Kɛ be yo sɔ’n ɔ ti kɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ mun nin sran ng’ɔ mannin like’n be nin Zoova be su di like likawlɛ sa. I sɔ’n kle kɛ be afiɛn w’a sɛ.—San 7:29, 32; Mml 27:7.

• Bomie ngo.

  Waka bue nzue m’ɔ ti kɛ ngo sa’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Be fa yo ayre, be fa yi palifɛn, yɛ ɔ ti like cinnjin kpa.—Bob 37:25; Zer 8:22.

• Bulu.

  Zifu’m be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo mɔcuɛ su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nɲɔn su’n. Ɔ fɛ i Ɔktɔblu i afiɛn lele fa ju Novanblu i afiɛn. Ndɛ mma “bulu’n” fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “fie su ninnge.” (1Fa 6:38)​—Nian Nd. B15 nun.

C

• Cɔnjɔ su yɔbuɛ.

  Kɛ bé kplán sua’n yɔbuɛ nga be fa taka talɛ nɲɔn be cɔnjɔ’n su’n niɔn. Yɔbuɛ sɔ’n yo maan talɛ nɲɔn’m be sa su, kpɛkun ɔ tra be ase. Cɔnjɔ su yɔbuɛ cinnjin kpafuɛ’n yɛ kɛ bé wlá sua’n i bo ase’n, be fa sie i sua’n i cɔnjɔ’n su-ɔ. Kɛ bé sísí klɔ’m be wun annzɛ bé kplán sua nga sran kpanngban wlu nun’n, be fa yɔbuɛ nga be ti kekleke kpa’n be yo cɔnjɔ su yɔbuɛ. Be fa ndɛ sɔ’n be kan asiɛ’n i bo m’ɔ wla ase kpa’n i ndɛ. Asa ekun’n, be kan Zezi i ndɛ be se kɛ ɔ ti Klisifuɛ’m be asɔnun mɔ be kwla fa sunnzun sua’n i ‘yɔbuɛ cinnjin kpafuɛ mɔ be fa trɛ i cɔnjɔ’n i ase’n.’—Efɛ 2:20; Zɔb 38:6.

D

• Dagɔn.

  Filistifuɛ’m be ɲanmiɛn-ɔn. E siman dunman sɔ’n i bo trele’n. Sanngɛ fluwa sifuɛ wie’m be waan dunman sɔ’n fin Ebre nun ndɛ mma dagh (jue).—Jɔl 16:23; 1Sa 5:4.

• Dariki.

  Pɛɛsifuɛ’m be sika mma kun-ɔn. Ɔ ti sika ɔkwlɛ yɛ ɔ ti gramun 8,4. (1Ɲo 29:7)​—Nian Nd. B14 nun.

• Davidi i Wa.

  Kpɛ sunman’n, Zezi yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. I sɔ’n kle kɛ Zezi yɛ ɔ ti Famiɛn dilɛ’n nga ɔ nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be trali su aenguɛ’n i aja difuɛ’n niɔn. Afin Davidi i osu’n nunfuɛ yɛ ɔ fata kɛ ɔ yo naan aenguɛ sɔ’n i nuan yia-ɔ.—Mat 12:23; 21:9.

• Davidi Klɔ.

  Kɛ Davidi fali Zebisi klɔ’n, dunman ng’ɔ fa tɔnnin i’n, yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Ɔ kplɛnnin i famiɛn sua’n lɛ. Be flɛ klɔ’n sɔ’n ekun kɛ Siɔn. Ɔ o Zerizalɛmun i ngua lɔ, wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su. I yɛ ɔ ti klɔ’n i bue ng’ɔ o lɛ w’a cɛ kpa’n niɔn.—2Sa 5:7; 1Ɲo 11:4, 5.

• Dekapɔlu.

  Ɔ fin Glɛki nun ndɛ mma deka, ɔ nin polis. Deka i bo’n yɛle “blu,” yɛ polis i bo’n yɛle “klɔ.” Glɛki klɔ akpasua kun yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. I klikli nun’n, ɔ ti klɔ blu. Be wa fa flɛli Galile Jenvie’n nin Zurdɛn Nzue’n be wia afiliɛ lɔ mɛn’n i wie. Afin lɔ yɛ klɔ sɔ’m be dan lika be wo-ɔ. Lika sɔ’n ti Glɛki’m be lika dan, yɛ ɔ ti be aata diwlɛ dan. Zezi sinnin mɛn sɔ’n nun ɔli lika uflɛ. Sanngɛ like fi kleman kɛ ɔ ɔli klɔ sɔ’m be su. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Nian Nd. A7 nin B10 be nun.

• Delɛ Cɛn.

  Be di cɛn sɔ’n afuɛ nuan kwlaa Abibu anglo’n (i sin’n, be wa flɛli i kɛ Nizan) i cɛn ba 14 su. Izraɛlifuɛ’m be di cɛn sɔ’n be fa kle kɛ be wla kpɛn delɛ mɔ Ɲanmiɛn deli be Eziptifuɛ’m be sa nun’n su. Be kun bua ba (annzɛ boli ba), be ɲintɔn kpɛkun be di i nin nɲa wiwi nin kpanwun mɔ levii nunman nun’n.—Tul 12:27; Zan 6:4; 1Ko 5:7.

• Denie.

  Rɔmunfuɛ’m be sika mma-ɔ. Ɔ ti gramun kɔe 3,85. Sezaa i ti’n i desɛn o i bue kun su. Kɛ sran kun di junman cɛn ba kun’n, sika mma sɔ’n yɛ be fa tannin i kalɛ-ɔ. ‘Sran kun i ti lapo’ nga Rɔmunfuɛ’m be waan Zifu’m be tua’n, sika mma sɔ’n yɛ be fa tua-ɔ. (Mat 22:17; Lik 20:24)​—Nian Nd. B14 nun.

• Diewa.

  Rɔmunfuɛ’m be blɛ su’n, sran ng’ɔ ti “diewa’n,” ɔ fɛ i sɔ’n fin i nin klun. Like kwlaa nga be yo i nvle’n nun’n, ɔ le atin yo wie. Sanngɛ be nga be ti kanga laa mɔ be ɲannin be ti’n, be liɛ’n timan sɔ. I sɔfuɛ’m be kwla kaci Rɔmunfuɛ, sanngɛ be leman atin be yoman politikifuɛ. Ɔ maan, nvle’n nun ninnge kwlaa nga sran’m be yo’n, nán be ngba yɛ kanga nga be ɲannin be ti’n, be kwla yo-ɔ.—1Ko 7:22.

• Draki.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, draki’n ti Glɛki’m be sika mma kun. I nɔnnin’n ti gramun 3,4. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, be kannin Pɛɛsifuɛ’m be blɛ su sika ɔkwlɛ draki’n i ndɛ, yɛ ɔ nin dariki’n be sɛ. (Nee 7:70; Mat 17:24)​—Nian Nd. B14 nun.

• Duvɛn yiwlɛ.

  Blɛ sunman’n, ɔ ti kunman nɲɔn. Be kpɛ be yɔbuɛ nun. Kun o nglo, yɛ kun o ngua. Kɛ be kpɔtɔ viɲin’n kunman ng’ɔ o nglo lɔ’n nun’n, i nzue’n sin buɛ kun nun kpɛkun ɔ gua kunman ng’ɔ o ngua wa’n nun. Be fa jɔlɛ nga Ɲanmiɛn di’n be sunnzun duvɛn yiwlɛ.—Eza 5:2; Ngl 19:15.

E

• E Min’n i nnɔsua nun aliɛ’n.

  Be di kpanwun mɔ levii nunman nun’n, yɛ be nɔn duvɛn. Kpanwun’n ti Klisi i wunnɛn’n i nzɔliɛ, yɛ duvɛn’n ti i mmoja’n i nzɔliɛ. Be di i sɔ be fa kle kɛ be wla kpɛn Zezi i wie’n su. Kɛ mɔ Ɲanmiɛn Ndɛ’n waan Klisifuɛ’m be nian su be yo i titi’n ti’n, kɛ be flɛ i kɛ “E Wla Kpɛnlɛ’n,” i sɔ’n ti su.—1Ko 11:20, 23-26.

• Ebre.

  Abramun (Abraamun) yɛ be dun mmua be flɛli i sɔ-ɔ. Ngbaciɛ ng’ɔ o Abraamun nin i mantanfuɛ Amɔɔfuɛ’m be afiɛn’n, i ti yɛ be flɛli i sɔ-ɔ. I sin’n, be wa flɛli Abraamun i osu’n nunfuɛ nga be fin i anunman Zakɔbu i awlobo’n nun’n, ɔ nin be aniɛn’n i sɔ wie. Zezi i blɛ su’n, kɛ sran’m bé kán Ebre’n, be fa Aramun aniɛn’n i nun ndɛ kpanngban be wla nun. Ebre wafa sɔ’n yɛ Zezi nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be kannin-ɔn.—Bob 14:13; Tul 5:3; Yol 26:14.

• Edɔmun.

  Izaaki i wa Ezau i dunman kun ekun-ɔn. Ezau (Edɔmun) i osu’n nunfuɛ’m be ko fali okaoka lika nga be flɛ i kɛ Seii’n. Lika sɔ’n wo Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n nin Akaba be afiɛn’n nun. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa flɛli lika sɔ’n kɛ Edɔmun. (Bob 25:30; 36:8)​—Nian Nd. B3 nin B4 be nun.

• Efa.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ble annzɛ ɔɔzu sa’n. Efa nin bati’n be sɛ. Ɔ ti litri 22. (Tul 16:36; Eze 45:10)​—Nian Nd. B14 nun.

• Efɔdu.

  Tralɛ nga Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be wla’n. Efɔdu nga Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n wla’n ti i liɛ ngunmin. Be yoli pɔsu kun i wue nun, yɛ yɔbuɛ kpakpa 12 be tata su. (Tul 28:4, 6)​—Nian Nd. B5 nun.

• Efraimun.

  Zozɛfu i wa nɲɔn su’n i dunman-ɔn. Be fali dunman sɔ’n sieli i Izraɛli akpasua’m be nun kun su. Kɛ Izraɛli i nun wa bubuli’n, Efraimun akpasua m’ɔ le ɲrun dan’n i dunman’n wa kali akpasua blu’m be famiɛn diwlɛ’n su.—Bob 41:52; Zer 7:15.

• Efrati.

  Nzue dan kun-ɔn. Ɔ sonji kɔ mmuammua kpa. Ɔ o Azi mɛn’n i ngua lɔ wia atɔliɛ lɔ. Yɛ ɔ ti nzue dandan nɲɔn nga be o Mezopotamin lɔ’n, be nun kun. Bo Bolɛ 2:14 nun yɛ be dun mmua kɛnnin i ndɛ-ɔ. Be waan ɔ ti nzue nga be sin Edɛnin fie’n nun’n, be nun kun. Blɛ sunman’n be flɛ i kɛ “Nzue’n.” (Bob 31:21) Nzue sɔ’n ti mɛn nga be fa mannin Izraɛlifuɛ mun’n i nglo lɔ lika’n i awɛ. (Bob 15:18; Ngl 16:12)​—Nian Nd. B2 nun.

• Elili.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin bali’n, dunman nga be fa tɔnnin be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo nsiɛn su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo blu-nin-nɲɔn (12) su’n. Yɛ ɔ fɛ i Utu i afiɛn lele fa ju Sɛptanblu i afiɛn. (Nee 6:15)​—Nian Nd. B15 nun.

• Eniki.

  Yasua nga be sɛli i’n. Blɛ sunman’n, yasua sɔ’m be di junman famiɛn’n i awlo lɔ, yɛ be nian famiɛn bla’n nin famiɛn’n i yi onga’m be lika. Sanngɛ wie liɛ’n, be flɛ yasua nga b’a sɛman be’n mɔ sanngɛ be di junman famiɛn’n i awlo lɔ’n be sɔ wie. Asa ekun’n, Biblu’n nun ndɛ mma wie’m be nun’n, be fa kan sran wie mɔ be nian be wun su kpa naan b’a kwla tu be klun b’a di Ɲanmiɛn junman’n be ndɛ.—Mat 19:12; Ɛst 2:15; Yol 8:27.

• Epikirifuɛ mun.

  Be su Glɛki bian kun m’ɔ ti ngwlɛlɛ sifuɛ mɔ be flɛ i Epikiri’n (341-270 K.N.K.) i su. Akunndan nga be bu’n yɛle kɛ like ng’ɔ fata kɛ ɔ yo sran kun i cinnjin dan’n yɛle fɛ dilɛ.—Yol 17:18.

• Epotri.

  Ble wafa kun-ɔn (Triticum spelta). Ble’n ti kpa trɛ i. I silɛ yo ya kpa.—Tul 9:32.

• Erɔdu.

  Osu kun i nunfuɛ mɔ Rɔmun famiɛn’n kpali be kɛ be sie Zifu mun’n be dunman-ɔn. I klikli’n yɛle Erɔdu Dan. I dunman’n truli kpa, afin i yɛ ɔ kplannin Ɲanmiɛn i sua ng’ɔ o Zerizalɛmun lɔ’n i uflɛ-ɔ. Asa ekun’n, kɛ mɔ i waan ɔ́ kún Zezi’n ti’n, ɔ yoli maan be kunnin ba kanngan mun. (Mat 2:16; Lik 1:5) Erɔdu Aakelaisi nin Erɔdu Antipasi be ti Erɔdu Dan i mma mun. Yɛ be sieli be be si i mɛn’n i bue wie’m be su. (Mat 2:22) Antipasi sieli nvle’n i asa kun mɔ be bubuli nun nnan’n i bue kun, yɛ sran kpanngban flɛli i “famiɛn.” Afuɛ nsan nga Klisi dili i junman’n nun’n, i yɛ ɔ ti mɛn siefuɛ’n niɔn. Ɔ yoli sɔ lele fa juli blɛ nga be klɛli Sa Nga Be Yoli’n i ndɛ tre 12 nun. (Mar 6:14-17; Lik 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Yol 4:27; 13:1) I sin’n, Erɔdu Agripa Klikli m’ɔ ti Erɔdu Dan i anunman’n ɔ sieli mɛn’n, sanngɛ w’a cɛman. Afin Ɲanmiɛn i anzi’n kunnin i. (Yol 12:1-6, 18-23) Erɔdu Agripa Nɲɔn su m’ɔ ti i wa’n, ɔ sinnin i osu. Ɔ sieli mɛn’n lele fa juli blɛ nga Zifu’m be jasoli Rɔmunfuɛ’m be wun’n nun.—Yol 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Erɔdu, be nga be o i sin’n.

  Be flɛ be ekun kɛ Erɔdufuɛ. Ɔ ti politiki anuannzɛ. Be nga be o nun’n be nvle’n ti be cinnjin kpa. Be suan be nga Rɔmunfuɛ’m be sieli be famiɛn’n, mɔ be flɛ be Erɔdu’n be bo. Sadisefuɛ wie’m be o politiki anuannzɛ sɔ’n nun. Erɔdufuɛ nin Farizifuɛ’m be bo yoli kun be tanndannin Zezi i ɲrun.—Mar 3:6.

• Etanimun.

  Zifu’m be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo nso su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo klikli’n. Ɔ fɛ i Sɛptanblu i afiɛn lele fa ju Ɔktɔblu i afiɛn. Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin bali’n, be wa flɛli anglo sɔ’n kɛ Tisri. (1Fa 8:2)​—Nian Nd. B15 nun.

• Etiopi.

  Laa’n, mɛn sɔ’n wo Ezipti mɛn’n i ngua lɔ. Mɛn sɔ’n fɛ i nvle nga andɛ’n be flɛ i kɛ Ezipti’n i ngua kpa lɔ lele fa ju nvle nga andɛ’n be flɛ i kɛ Sudan’n nun. Biblu’n nun’n, wie liɛ’n be fa ndɛ mma “Etiopi’n” be kaci Ebre nun ndɛ mma ‘Kisi’n.’—Ɛst 1:1.

Ɛ

• Ɛɛmɛsi.

  Glɛki’m be ɲanmiɛn’m be nun kun-ɔn, yɛ ɔ ti Zesi i wa. Listri lɔ’n, sran’m be flɛli Pɔlu kɛ Ɛɛmɛsi. Afin be buli i kɛ ɲanmiɛn sɔ’n yɛle Pɔlu naan ɔ ti be ɲanmiɛn’m be nuan ndɛ kanfuɛ, naan ɲanmiɛn sɔ’n ti yɛ sran si ndɛ kan-ɔn.—Yol 14:12.

F

• Famiɛn dilɛ kpɔnman.

  Ɔ ti famiɛn mɔ sran kun di’n i nzɔliɛ.—Bob 49:10; Ebr 1:8.

• Famiɛn’n i janunfuɛ.

  Ɔ ti famiɛn’n i mantanfuɛ. Ɔ ti Babilɔnin nin Pɛɛsi lɔ akpasua kun su kpɛn. Famiɛn’n yɛ ɔ fɛ i sie akpasua’n su-ɔ.—Ɛsd 8:36; Dan 6:1.

• Faraɔn.

  Kɛ be flɛ Ezipti famiɛn’m be sɔ-ɔ. Be boli Faraɔn nnun be dunman Biblu’n nun (Sisaki, So, Tiraka, Neko nin Ofra). Sanngɛ b’a boman be nun wie’m be dunman. I wie yɛle Faraɔn nga be o lɛ Abraamun nin Moizi nin Zozɛfu be blɛ su’n.—Tul 15:4; Rɔm 9:17.

• Farizifuɛ mun.

  Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n, Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa cinnjin kun-ɔn. Be timan Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be osu’n nunfuɛ, sanngɛ be nian Mmla’n i ngbɛsungbɛsu kanngan kwlaa su be nanti. Kpɛkun be bu i kɛ ndɛ nga be nannan’m be kannin be’n be nin Mmla’n be sɛ. (Mat 23:23) Be tanndannin Glɛki’m be ninnge yolɛ wafa kwlaa ɲrun. Yɛ kɛ mɔ be si Mmla’n nin be nannan’m be nzuɛn’n be kpa’n ti’n, be le ɲrun kpa nvle’n nun. (Mat 23:2-6) Be nun wie’m be o Zifu’m be Jɔlɛ Difuɛ Dandan’m be nun. Ninnge wie’m be ti’n be nin Zezi be nuan w’a sɛman. I wie yɛle Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n, ɔ nin be nannan be nzuɛn’n i wun akunndan nga Zezi bu’n, ɔ nin sa tɛ yofuɛ nin lapo defuɛ m’ɔ nin be sannin nun’n. Be nun wie’m be kacili Klisifuɛ. I wie yɛle Sɔlu m’ɔ fin Tasi’n.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lik 6:2; Yol 26:5.

• Fiawlɛ klɔ mun.

  Levifuɛ’m be klɔ mun-ɔn. Sɛ sran kun kun sran naan nɛ́n i ɲinfu’n, ɔ kwla ko fia lɔ naan klunngbɔ tufuɛ’n w’a kunmɛn i wie. Klɔ sɔ’m be ti nsiɛn. Be o Mɛn nga Ɲanmiɛn fa mannin Izraɛlifuɛ mun’n i lika kwlaa. I klikli nun’n, Zoova maan Moizi kpali klɔ sɔ mun. I sin’n, ɔ yoli maan Zozie wa kpali be ekun. Kɛ sran kunfuɛ’n ju fiawlɛ klɔ’n i anuan’n nun lɛ’n, ɔ yiyi sa ng’ɔ juli’n nun kle klɔ’n i su kpɛnngbɛn mun. Kpɛkun be sɔ i nun. Kɛ ɔ ko yo naan sran kunfuɛ mun (nga be ɲinfu yɛ be kunnin sran’n) b’a ɲanman ajalɛ sɔ’n i su ye wie’n, ɔ fata kɛ be di be jɔlɛ klɔ nga i su yɛ be kunnin sran’n i nun lɔ. I liɛ’n sɛ nán be ɲinfu yɛ be kunnin sran’n, be kwla kle. Sɛ nán be ɲinfu’n, be fa be sa be sin fiawlɛ klɔ’n nun lɔ. Be ka lɔ lele be wie cɛn annzɛ kusu saan Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n w’a wu.—Kal 35:6, 11-15, 22-29; Zoz 20:2-8.

• Fie su ninnge ng’ɔ kali be sin’n i isalɛ.

  Ninnge nga ninnge kpɛfuɛ’m be ɲinfu annzɛ nán be ɲinfu yɛ be yacili be lɛ’n, sran wie’m be ko isa. Moizi Mmla’n se Izraɛlifuɛ’m be kɛ nán be kpɛ be fie su ninnge mun nin be olivie mma’m be sekeseke. Ɲanmiɛn mannin yalɛfuɛ mun, nin be nga be leman wie’n, nin aofuɛ mun nin aika ba mun, nin angbeti bla’m be atin kɛ be isa fie’m be su ninnge nga be kali lɛ’n.—Rit 2:7.

• Fiɛn.

  Ɔ kwla yo be wunnɛn’n su fiɛn, annzɛ like mɔ mmla’n waan be yo mɔ be yoman’n, annzɛ like nga i waan nán be yo mɔ be yo’n. Sanngɛ Biblu’n nun’n, kpɛ sunman’n be fa kan like nga Moizi Mmla’n waan ɔ timan kpa annzɛ ɔ ti fiɛn’n i ndɛ. (San 5:2; 13:45; Mat 10:1; Yol 10:14; Efɛ 5:5)​—Nian SANWUN.

• Filisti mɛn’n, Filistifuɛ mun.

  Laa Izraɛli i ngua lɔ lika ng’ɔ o nzue nuan’n yɛ be flɛ i Filisti’n niɔn. Be nga be fin Krɛti mɔ be wa trannin lɛ’n yɛ be flɛ be Filistifuɛ mun-ɔn. Davidi kwlali be, sanngɛ nvle uflɛ w’a sieman be. Be nin Izraɛlifuɛ’m be nuan w’a sɛman le. (Tul 13:17; 1Sa 17:4; Amɔ 9:7)​—Nian Nd. B4 nun.

• Fluwa ɲɔnɲɔnwa.

  Nnɛn kplo annzɛ papirisi yɛ be fa yo fluwa wafa sɔ’n niɔn. Blɛ sunman’n be fa blɛblɛ i waka kun wun, yɛ be klɛ i bue kunngba su. Blɛ mɔ bé klɛ́ Biblu’n, i su yɛ sran’m be klɛ fluwa-ɔ. Ɔ maan i su yɛ be klɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n niɔn.—Zer 36:4, 18, 23; Lik 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Fɔtɔ.

  Yɔbuɛ annzɛ waka sama kanngan annzɛ owie kanngan wie mɔ sran’m be fa fa ajalɛ’n. Be fa guɛ i tannin annzɛ sɛ kun nun kpɛkun be kejekeje nun. Ng’ɔ fin sɛ’n nun tɔ’n, annzɛ nga be sa’n tɔ su’n, yɛ ɔ kle ajalɛ ng’ɔ fata kɛ be fa’n niɔn. Kpɛ sunman’n be srɛ Ɲanmiɛn naan b’a yo.—Zoz 14:2; Ju 16:5; Ɲan 16:33; Mat 27:35.

• Fuu.

  I nun yɛ be klo blalɛ nin aaba mun-ɔn. Yɛ i nun yɛ be ɲintɔn ufa sɛ nin ninnge wie mun ekun-ɔn. Laa’n bliki nin yɔbuɛ yɛ be fa yo fuu mun-ɔn. Asa ekun’n, be sie ninnge nga be di be’n fuu nun, kpɛkun be be.—Bob 15:17; Dan 3:17; Ngl 9:2.

G

• Galaadi.

  Laa’n, lika ng’ɔ fɛ i Zurdɛn Nzue’n i wia afiliɛ lɔ lele fa ju Zabɔku Kongo’n i nglo lɔ’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Lɔ asiɛ’n yo like ye kpa. Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Izraɛli mɛn’n i lika wunmuan ng’ɔ o Zurdɛn’n i wia afiliɛ lɔ’n, m’ɔ ti Ribɛnin nin Gadi, nin Manase akpasua bue kun be tranwlɛ’n yɛ be wa flɛli i sɔ-ɔ. (Kal 32:1; Zoz 12:2; 2Fa 10:33)​—Nian Nd. B4 nun.

• Gera.

  Be fa sunnzun like. Ɔ ti gramun 0,54 yɛ ɔ ti sikli 1/20. (San 27:25)​—Nian Nd. B14 nun.

• Gititi.

  Miziki kun-ɔn. be simɛn i bo trele’n. Sanngɛ sran wie’m be bu i kɛ, kɛ bé yí duvɛn’n yɛ be bo miziki sɔ’n niɔn, afin ɔ fin Ebre nun ndɛ mma gath.—Ju 81:Fit.

• Glɛki.

  Aniɛn nga Glɛki’m be kan’n niɔn. Be flɛ be nga be wu be Glɛsi nvle’n nun’n be sɔ wie. Asa ekun’n, be flɛ sran nga i awlobofuɛ’m be fin Glɛsi’n i sɔ wie. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, be flɛ sran nga be timan Zifu’n be kwlaa, ɔ nin be nga be kan Glɛki’n annzɛ be yo ninnge mun kɛ be sa’n be sɔ wie.—Zoɛ 3:6; Zan 12:20.

• Grenadie mma.

  Ɔ ti kɛ pɔmun sa, yɛ i bo lika’n kpuke kɛ like nɲrɛ sa. I wun bui’n ti kekleke, yɛ nzue o i klun mma’m be nun. Be yoli grenadie mma wie mun Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i tralɛ tɛnndɛn m’ɔ leman sa’n i nuan su. Be yoli wie be sieli i like kukluuklu nga be o sua ja mlomlo nga be flɛ be Zakɛn nin Boazi’n be ti su nglo’n be wun. Sua ja mlomlo sɔ’m be o Ɲanmiɛn sua’n i ɲrun lɛ.—Tul 28:34; Kal 13:23; 1Fa 7:18.

I

• I su fitilɛ.

  Yɛle ndɛ nga be kan be fa fiti Jue Mun fluwa’n i nun jue’m be su’n. Ɔ kle sran ng’ɔ klɛli’n, annzɛ sa nga ti yɛ ɔ klɛli’n, annzɛ ɔ kle miziki bolɛ like ng’ɔ fata kɛ be bo’n, annzɛ blɛ ng’ɔ fata kɛ be to jue’n, annzɛ sa nga i ti yɛ be to’n.—Nian Jue Mun 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102 be su fitilɛ’n nun.

• Igayɔn.

  Be fa ndɛ mma sɔ’n be kan wafa ng’ɔ fata kɛ be bo miziki kun’n i ndɛ. Ɔ o Jue Mun 9:16 nun.

• Ijre wiwi.

  I wafa’n sɔnnin. Be yo wi kpa, yɛ be bɔn kpa. Biblu’n nun’n, ɔ ti nzɔliɛ like. Be fa kan bla nin bian kunndɛlɛ sukusuku’n nin i wunsu ɲannzuɛn sa mun, nin like annzɛ sran mɔ be kaci i kanga’n, nin sran lufle bulɛ’n, ɔ nin ɲin kekle mɔ be yo i Ɲanmiɛn su’n be sin afɛ’n i ndɛ. “Ijre wiwi” nga be kɛn i ndɛ Sa Nglo Yilɛ 8:11 nun’n, ɔ ti like m’ɔ kwla kun-ɔn, kpɛkun ɔ yo wi kpa liɛ su. Be flɛ i ekun kɛ absɛnti.—Ngl 8:11; Mml 29:18; Ɲan 5:4; Zer 9:15; Amɔ 5:7.

• Iliri.

  Yɛle Rɔmunfuɛ’m be nvle’n i bue ng’ɔ o Glɛsi’n i nglo lɔ lika’n i wia atɔliɛ lɔ’n. Pɔlu dili Ɲanmiɛn junman’n lele juli lika sɔ’n nun. Sanngɛ sɛ ɔ boli jasin fɛ’n lɔ annzɛ ɔ boli jasin lele mɛntɛnnin i’n, i liɛ’n b’a kanman. (Rɔm 15:19)​—Nian Nd. B13 nun.

• Inin.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ngo sa’n. Ɔ ti litri 3,67. (Tul 29:40)​—Nian Nd. B14 nun.

• Izɔpu.

  Ijre kun m’ɔ le nɲa kpa’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Kɛ bé yó ninnge’m be sanwun’n, be fa bo i mmoja annzɛ nzue nun, kpɛkun be fa kpɛntɛnkpɛntɛn ninnge’m be su. Atrɛkpa’n, ijre nga be flɛ i maazolɛnin’n (Origanum maru, Origanum syriacum) i ndɛ yɛ be kan-ɔn. Zan 19:29 nun’n, kɔlɛ’n maazolɛnin’n yɛ be cicili i waka sama kun, annzɛ dura m’ɔ ti kɛ kalɔ sa’n (Sorghum vulgare) su-ɔ. Kɛ mɔ kalɔ ja’n ti tɛnndɛn’n ti’n, atrɛkpa’n, i su yɛ be fali mlɛn mɔ be boli i duvɛn ɲanwa nun’n be sieli naan w’a ju Zezi i nuan’n i wun lɔ-ɔ.—Tul 12:22; Ju 51:7.

• Izraɛli.

  Dunman nga Ɲanmiɛn fa tɔnnin Zakɔbu’n niɔn. I sin’n, be wa flɛli i osu’n nunfuɛ’m be kwlaa be sɔ blɛ kwlaa nun. Kpɛ sunman’n, be flɛli Zakɔbu i mma 12 mun be osu’n nunfuɛ’m be kɛ Izraɛli i mma mun, annzɛ Izraɛli i awlo, annzɛ Izraɛli yasua mun, annzɛ Izraɛlifuɛ mun. Kɛ nvle’n i nglo lɔ lika’n m’ɔ ti akpasua blu’n be nin nvle onga’n be buli’n, be flɛli i kɛ Izraɛli wie. I sin’n be wa fa flɛli Klisifuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n. Be flɛli be kɛ “Izraɛli ng’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ’n.”—Gal 6:16; Bob 32:28; 2Sa 7:23; Rɔm 9:6.

J

• Jasin fɛ’n.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, jasin fɛ sɔ’n yɛle Ɲanmiɛn Sielɛ’n, ɔ nin sran’m be delɛ mɔ Zezi Klisi i su lafilɛ’n ti’n bé dé be’n be su jasin fɛ’n.—Lik 4:18, 43; Yol 5:42; Ngl 14:6.

• Jeliwafuɛ.

  Yɛle sran mɔ Ɲanmiɛn maan ɔ wun Ɲanmiɛn i klun sa’n i wlɛ’n. Ɲanmiɛn yoli maan sran sɔ’n kwla wun ninnge wie mɔ sran onga’m be kwlá wunman be’n, annzɛ kusu ninnge wie mɔ sran onga’m be wunman be wlɛ’n, ɔ kwla wun be wlɛ. Ndɛ sɔ’n fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “ase wunlɛ’n.” Kɛ sa tɔ sran’m be su mɔ bé kúnndɛ ngwlɛlɛ afɛ’n be ko wun jeliwafuɛ’n i wun.—1Sa 9:9.

• Jese.

  I yɛ be fa wu tannin tanmue mun-ɔn.—Tul 39:27.

• Jɔlɛ difuɛ mun.

  Ka naan klɔ sran w’a yo famiɛn Izraɛlifuɛ nvle’n su’n, Zoova kpali sran sɔ mun naan be de i nvle’n nunfuɛ mun.—Jɔl 2:16.

• Jɔlɛ difuɛ’m be mantanfuɛ mun.

  Babilɔninfuɛ’m be blɛ su’n, sran sɔ mun be di junman Babilɔnin akpasua’m be su. Be si mmla’n kpa, yɛ be kwla di be akpasua’m be nun jɔlɛ wie mun. Nvle nga Rɔmun sieli be’n be nun’n, jɔlɛ difuɛ’m be mantanfuɛ’m be ti awa i janunfuɛ. Be yo maan lika’n yoman yekeyeke, be nian sika’n su, be di be nga be fɔn mmla’n be jɔlɛ, yɛ be yo maan sran’m be di mmla nga jɔlɛ difuɛ’m be kpɛ’n be su.—Dan 3:2; Yol 16:20.

• Jɔlɛ Dilɛ Cɛn.

  Ɔ ti cɛn trele kun, annzɛ blɛ trele kun mɔ i nun’n, Ɲanmiɛn di sran akpasua kun, annzɛ nvle kun, annzɛ klɔ sran’m be kwlaa be jɔlɛ-ɔ. Blɛ sɔ’n nun’n, be nga be di be jɔlɛ mɔ be nin kunlɛ fata’n, be kun be. Annzɛ kusu be man be nga be nin delɛ fata’n be atin naan be ɲan nguan m’ɔ leman awieliɛ’n. Zezi Klisi nin i akoto’m be kannin “Jɔlɛ Dilɛ Cɛn” kun m’ɔ te o e ɲrun lɔ’n i ndɛ. Blɛ sɔ’n nun’n bé dí be nga be o nguan nun’n be jɔlɛ. Sanngɛ nán be ngunmin-ɔn. Bé dí be nga be wuli’n be jɔlɛ wie.—Mat 12:36.

• Jɔlɛ diwlɛ.

  Kpɛ sunman’n ɔ ti cenje, yɛ be yo asikalie fa fu lɔ. Ɔ o lika gbawun kun nun. Lɔ yɛ siefuɛ’m be tran be kan ndɛ kle sran mun-ɔn. Asa ekun’n, kɛ be ko fa ajalɛ kun’n, lɔ yɛ be tran be kan kle sran mun-ɔn. Kɛ be kan “Ɲanmiɛn i jɔlɛ diwlɛ’n” nin “Klisi’n i jɔlɛ diwlɛ’n” be ndɛ’n, i sɔ’n ti ajalɛ kwlaa nga Zoova fa be naan w’a di klɔ sran’m be jɔlɛ’n i nzɔliɛ.—Rɔm 14:10; 2Ko 5:10; Zan 19:13.

• Jue.

  Ɲanmiɛn manmanlɛ jue mun-ɔn. Be bo miziki fa suan jue sɔ’m be bo yɛ jue tofuɛ’m be to-ɔ. Ɲanmiɛn i sua m’ɔ o Zerizalɛmun lɔ’n i nun’n, kɛ bé sú Ɲanmiɛn Zoova’n be to jue be mɛnmɛn i.—Lik 20:42; Yol 13:33; Zak 5:13.

• Jue tofuɛ’m be su kpɛn.

  Jue Mun fluwa’n nun yɛ be wun ndɛ sɔ’n niɔn. Ebre nun’n, be fa ndɛ sɔ’n be kan sran ng’ɔ siesie jue mun’n, m’ɔ dun jue tofuɛ mun nin miziki bofuɛ’m be ɲrun’n i ndɛ. Sran sɔ’n kle Levifuɛ nga be to jue mun’n be jue tolɛ. I yɛ ɔ tinngɛ jue’n nvle’n i su kpɛnngbɛn’m be ɲrun-ɔn. Biblu wie’m be nun’n, be kacili ndɛ sɔ’n kɛ “miziki bofuɛ’m be su kpɛn.”—Ju 4:Fit; 5:Fit.

K

• Kabu.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ble annzɛ ɔɔzu sa’n. Kabu kun ti litri 1,22. Bati’n su yɛ be nian naan b’a sunnzun-ɔn. (2Fa 6:25)​—Nian Nd. B14 nun.

• Kakaklolo.

  Nnɛn kpanngɔ’m be cuɛn, yɛ ɔ le ja nɲɔn. I klikli nun’n be fa kɔ alɛ kunlɛ.—Tul 14:23; Jɔl 4:13; Yol 8:28.

• Kalde, Kaldefuɛ mun.

  I klikli nun’n, be nga be tran nzue ba nga be flɛ be Tigri nin Efrati’n be wun lɛ’n be yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Be nvle’n yɛle Kalde. I sin’n, be wa flɛli Babilɔnin nvle wunmuan’n kɛ Kalde, yɛ be flɛli lɔfuɛ’m be kɛ Kaldefuɛ mun. Asa ekun’n, be nga be suan siansi’n, nin sa nga be juli laa’n, nin aniɛn mun, nin nzraama nin nglo lɔ ninnge’m be su like’n, be flɛ be kɛ “Kaldefuɛ.” Kaldefuɛ sɔ’m be yi atrɛ kpɛkun be kanngan nzraama mun.—Ɛsd 5:12; Dan 4:7; Yol 7:4.

• Kanaan.

  Nowe i anunman-ɔn, yɛ ɔ ti Kamun i mma’m be nnan su’n. I osu’n nunfuɛ’m be ti akpasua 11. Be trannin Mediterane’n i wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su, Ezipti nin Siri be afiɛn’n nun. Be wa flɛli lika sɔ’n kɛ “Kanaan mɛn.” (San 18:3; Bob 9:18; Yol 13:19)​—Nian Nd. B4 nun.

• Kasi.

  Waka kun-ɔn (Cinnamomum cassia). I wafa’n ti kɛ sinamɔmun waka sa. Be fɛ i lika wie mun yi palifɛn. Asa ekun’n, be fa wie sanngan ngo ng’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ klonglo’n nun.—Tul 30:24; Ju 45:8; Eze 27:19.

• Kemɔsu.

  Moabufuɛ’m be ɲanmiɛn’m be nun danfuɛ’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ.—1Fa 11:33.

• Kisilɛvu.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin lɔ be bali’n, dunman nga be fa tɔnnin be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ nun’n, i anglo blu-nin-kun (11) su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nsan su’n. Ɔ fɛ i Novanblu i afiɛn lele fa ju Desanblu i afiɛn. (Nee 1:1; Zkr 7:1)​—Nian Nd. B15 nun.

• Klɛn wlalɛ.

  Yɛle yasua’m be yasua lika’n i ti kplo’n i kpɛlɛ. Ɲanmiɛn seli Abraamun nin i osu’n nunfuɛ’m be kɛ be yo i sɔ like’n. Sanngɛ w’a seman Klisifuɛ’m be kɛ be yo sɔ wie. Ɔ ju wie’n, be fa kan ndɛ ɲanndra nun.—Bob 17:10; 1Ko 7:19; Fip 3:3.

• Klisi.

  Zezi yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Ɔ fin Glɛki nun ndɛ mma Kristɔsu. Ɔ nin Ebre nun ndɛ mma nga be kacili i kɛ “Mesi” annzɛ “Sran mɔ be guɛli i ti su ngo’n” be ti kun.—Mat 1:16; Zan 1:41.

• Klisi i kpɔfuɛ.

  Glɛki nun ndɛ’n i bo’n ti nɲɔn. I klikli’n yɛle Klisi i ɲrun tanndanfuɛ. I nɲɔn su’n, ɔ kwla yo sran kun m’ɔ se kɛ i yɛ ɔ ti Klisi’n. Sɛ sran wie annzɛ anuannzɛ kun i nunfuɛ mun, annzɛ sran akpasua kun i nunfuɛ mun be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisi i ja nunfuɛ’n, annzɛ be waan be yɛ be ti Mesi’n, annzɛ be tanndan Klisi nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be ɲrun’n, e kwla se kɛ i sɔfuɛ’m be ti Klisi i kpɔfuɛ.—1Zn 2:22.

• Klisifuɛ.

  Zezi Klisi i sɔnnzɔnfuɛ’m be dunman nga Ɲanmiɛn maan be fa flɛli be’n niɔn.—Yol 11:26; 26:28.

• Klolɛ dan.

  Ebre nun’n be se kɛ ɛsɛdi. Blɛ sunman’n, be fa ndɛ mma sɔ’n kan klolɛ m’ɔ wieman le’n i ndɛ. I sɔ’n fin be wun mɔ be fa man mlɔnmlɔn’n, nin seiin nantilɛ’n, nin nanwlɛ su nantilɛ’n, nin be wun mɔ be fa mantan sran mɔ be kpɔcimɛn i le’n, ɔ nin klun ufue yolɛ’n. Kpɛ sunman’n, be fa kan klolɛ mɔ Ɲanmiɛn klo klɔ sran mun’n i ndɛ. Sanngɛ be fa kan klolɛ mɔ klɔ sran’m be klo be wiengu’n i ndɛ wie.—Tul 34:6; Rit 3:10.

• Klɔ sasafuɛ.

  Yɛle sran m’ɔ nian sran mun nin ninnge’m be su naan sa fi w’a ɲanman be’n. Blɛ sunman’n, kɔnguɛ yɛ ɔ yo i sɔ-ɔ. Yɛ kɛ ɔ wun kɛ sa wie su ba’n, ɔ bo i jɔ. Blɛ sunman’n, klɔ sasafuɛ’m be jran klɔ’n i wun talɛ’m be su annzɛ sua fleiin’m be su naan b’a kwla wun be nga be su mantan klɔ’n. Sonja’m be nun’n, be flɛ klɔ sasafuɛ’n kɛ gladi difuɛ. Be flɛli Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ wie’m be kɛ gladi difuɛ. Afin be boli sa nga bé wá tɔ́ Izraɛlifuɛ’m be su’n be jɔ kleli be.—2Fa 9:20; Eze 3:17.

• Klunwifuɛ’n.

  Suɛn Tɔnfuɛ Satan m’ɔ tanndan Ɲanmiɛn nin i mmla mɔ be ti seiin’n be ɲrun’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ.—Mat 6:13; 1Zn 5:19.

• Kokowe, Kokowefuɛ.

  Ɔ ti sran kplo su tukpacɛ tɛ kpa kun. Kokowe nga be kɛn i ndɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, nɛ́n i yɛle nga e si i andɛ’n. Afin laa liɛ nga be kɛn i ndɛ’n, nán sran’m be ngunmin be wun yɛ ɔ tɔ-ɔ, ɔ tɔ tralɛ nin sua’m be wun wie. Sran nga kokowe o i wun’n, be flɛ i kokowefuɛ.—San 14:54, 55; Lik 5:12.

• Korai.

  Ɔ ti kekleke kɛ yɔbuɛ sa. Je­nvie’n nun nnɛn kanngan wie’m be owie’n yɛ ɔ kaci korai-ɔ. Korai’m be o jenvie’n nun. Be ɲin ti wafawafa, yɛle kɛ wie ti ɔkwlɛ, wie ti ufue, yɛ wie ti ble. Be diman korai’m be yalɛ Jenvie Ɔkwlɛ’n nun. Lalafuɛ nun’n korai ɔkwlɛ’n i gua’n cɛnnin dan, yɛ be fa yo njuaba nin be kɔmin ɲanman wie mun.—Ɲan 8:11.

• Kɔmin su waka.

  Sran’m be fa waka sɔ’n be sie be wati su, kpɛkun be fa trɔ be cici i bue nɲɔn’n su. Annzɛ kusu’n, be fa waka sɔ’n be sie i nnɛn nɲɔn (blɛ sunman’n, nannin mun) be kɔmin su naan b’a kwla fa be b’a di fie su junman. Annzɛ kusu be fa cici kakaklolo nga be fa sua trɔ’n. Laa’n, kanga mun yɛ be fa waka sɔ’n be sie be kɔmin su be fa sua trɔ nɔnninnɔnnin mun-ɔn. I sɔ’n ti’n, ɔ wa kacili kanga yolɛ’n annzɛ sran sielɛ’n annzɛ sran mianmianlɛ’n annzɛ sran yalɛ klelɛ’n, i nzɔliɛ. Kɔmin su waka’n i yilɛ’n annzɛ i nun bulɛ’n, ɔ kle kɛ sran’n w’a ɲɛn i ti naan ɔ timan kanga kun naan be su miɛnmiɛnmɛn i kun, yɛ be su bumɛn i lufle kun.—San 26:13; Mat 11:29, 30.

• Kɔɔ.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ble annzɛ ɔɔzu sa’n. Kɔɔ kun ti litri 220. Bati’n su yɛ be nian naan b’a sunnzun-ɔn. (1Fa 5:11)​—Nian Nd. B14 nun.

• Kude.

  Be fa sunnzun like. Ɔ fɛ i be sa sin kpɔlɛ’n su lele fa ju be sa mma ɔngɔ’n i ti. Kude nga Izraɛlifuɛ’m be fa sunnzun like titi’n, ɔ ti santimɛtri kɔe 44,5. Sanngɛ be fa kude uflɛ ekun. I liɛ’n, ɔ ti tɛnndɛn tra kun’n. Kɛ be sunnzun’n, be fa be sa mma nnan’n i papla nun’n be nannan su. Ɔ ti santimɛtri kɔe 51,8. (Bob 6:15; Lik 12:25)​—Nian Nd. B14 nun.

• Kunman dan mɔ be simɛn i bo’n.

  Glɛki nun’n, be se kɛ abisɔsu. I bo’n yɛle “like mɔ i bo’n ti kploun kpa liɛ su’n,” annzɛ “like mɔ be simɛn i bo’n.” Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, be fa kan lika kun mɔ be bo sran kpanwun nun’n, annzɛ sran’n i bɔbɔ mɔ b’a bo i kpanwun’n i ndɛ. Be kwla fa kan asieliɛ annzɛ like uflɛ ndɛ wie.—Lik 8:31; Rɔm 10:7; Ngl 20:3.

KP

• Kpafloko.

  Be kwla fa nnɛn kplo annzɛ nnɛn ndin annzɛ nnɛn ndrɛ annzɛ ijre be yo. I afiɛn m’ɔ ti dan kan’n i nun yɛ be fa like nga be to’n be sie-ɔ. Blɛ sunman’n, yɔbuɛ yɛ be fa wla nun-ɔn. Be fa kpafloko’n i ɲanman kun cici be sa annzɛ be sa kɔmin nun, kpɛkun be trɛ i ɲanman kun’n nun. Kɛ be kpɛ i wun mɔ bé wá tó’n, i ɲanman nga be tra nun’n, be yaci nun. Laa’n, sonja’m be nun wie’m be ti kpafloko tofuɛ.—Jɔl 20:16; 1Sa 17:50.

• Kpanwun bolɛ.

  Kɛ be bo sran kun i kpanwun’n, wie liɛ’n be trɛ i ja’m be ngunmin be ase. Wie liɛ kusu’n, be bli sran’n. Atrɛkpa’n, be trɛ i sa nin i ja nin i kɔmin’n be ase. Be yo i sɔ be fa tu i fɔ.—Zer 20:2; Yol 16:24.

• Kpanwun mɔ Levii Nunman nun’n i ti Cɛn’n.

  Cɛn cinnjin nsan nga Izraɛlifuɛ’m be di be afuɛ kwlakwla’n be nun klikli’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Be bo i bo Nizan i le 15 su, kɛ Delɛ Cɛn’n ko sin’n. Cɛn klonglo nso yɛ be fa di cɛn sɔ’n niɔn. Kɛ bé dí cɛn sɔ’n, kpanwun mɔ levii nunman nun’n i ngunmin cɛ yɛ be di-ɔ. Ɔ yo maan be wla kpɛn be Ezipti lɔ Tulɛ’n su.—Tul 23:15; Mar 14:1.

• Kpanwun nga be fa man Ɲanmiɛn’n.

  Yɛle kpanwun 12 mɔ be tian be nuan nsiɛnnsiɛn tabli kun su Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun’n, annzɛ Ɲanmiɛn sua’n i nun Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klo­nglo’n nun’n. Be flɛ i ekun kɛ “kpanwun nga be tian be wiengu su’n” annzɛ “kpanwun nga be siesie be Ɲanmiɛn ɲrun’n.” Wunmiɛn-lolɛ-cɛn kwlaa nun’n, be fa kpanwun uflɛuflɛ be kaci laa liɛ mun. Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ mun yɛ be le atin be di laa liɛ sɔ mun-ɔn. (2Ɲo 2:4; Mat 12:4; Tul 25:30; San 24:5-9; Ebr 9:2)​—Nian Nd. B5 nun.

• Kpanwun nga be siesie be Ɲanmiɛn ɲrun’n.

  —Nian KPANWUN NGA BE FA MAN ƝANMIƐN’N.

• Kpata Bo Tranlɛ Cɛn’n.

  Be flɛ i ekun kɛ “Cɛn mɔ be di i Kpata’m be Bo’n,” ɔ nin “Ninnge’m be su Yiayialɛ’n i ti Cɛn’n.” Be di cɛn sɔ’n Etanimun i le 15 lele fa ju i le 21 su. Kɛ Izraɛlifuɛ’m be ko wie be fie’m be su ninnge kwlaa nga be luali be afuɛ kun nun’n be kpɛ’n, yɛ be di cɛn sɔ’n niɔn. Blɛ sɔ’n ti be aklunjɔɛ dilɛ blɛ. Be la Zoova i ase, afin ɔ yoli maan be fie su ninnge’m be yoli ye. Kɛ bé dí cɛn sɔ’n, sran’m be tran kpata bo. I sɔ’n yo maan be wla kpɛn be Ezipti lɔ Tulɛ’n su. Cɛn nsan ng’ɔ fata kɛ yasua’m be kwlaa be wɔ Zerizalɛmun be ko di’n, be nun kun yɛ ɔ o lɛ-ɔ.—San 23:34; Ɛsd 3:4.

• Kpɛnngbɛn.

  Yasua nga i ɲin w’a ti’n. Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, kɛ be kan kpɛnngbɛn’n i ndɛ’n yɛle sran nga ɔ nian nvle kun su annzɛ sran akpasua kun su’n. Sa Nglo Yilɛ fluwa’n nun’n, be fa kan aolia nun sran mɔ be o ɲanmiɛn su lɔ’n, be ndɛ. Kɛ bé kán be nga be dun mmua asɔnunfuɛ’m be ɲrun’n be ndɛ’n, be kaci Glɛki nun ndɛ mma prɛsbiterɔsu kɛ “asɔnun kpɛnngbɛn.”—Tul 4:29; Ɲan 31:23; 1Ti 5:17; Ngl 4:4.

• Kplo kotokun.

  Be gua nun duvɛn. Boli annzɛ bua kplo wunmuan kun yɛ be fa yo-ɔ. Be fa duvɛn mɔ b’a yi i uflɛuflɛ’n be guɛ i kplo kotokun’n nun. Afin kɛ duvɛn’n kéte kɔ́’n, nn kplo kotokun’n ɔ́ wlá lokloo. Kplo kotokun uflɛuflɛ’m be liɛ’n, be nun kwla trɛ. Sanngɛ kplo kotokun nvuɛn’m be nun kwlá trɛman, ɔ maan be kpuke.—Zoz 9:4; Mat 9:17.

• Kplo nga be klɛ be su’n.

  Ɔ kwla yo bua kplo annzɛ boli kplo annzɛ nannin kplo. Ɔ cɛ tra papirisi’n, yɛ be klɛli Biblu’n nun ndɛ wie mun be su. Kplo nga Pɔlu seli Timote kɛ ɔ fa blɛ i’n, atrɛkpa’n Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n yɛ ɔ o su-ɔ. Ɲanmiɛn ndɛ nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i bue liɛ’n su lɔ’n, be klɛli be nun wie mun kplo su.—2Ti 4:13.

L

• Lalo.

  Aɛcɛ wafa kun-ɔn. Be tu kpuu be kɔ likalika’m be nun. Moizi Mmla’n bu be like sanwun. Kɛ be sɔnnin kpa mɔ bé tú kpuu bé kɔ́’n, be di like kwlaa ng’ɔ o be atin’n su’n. Kɛ mɔ be saci like kwlaa’n ti’n, sran’m be bu be ɲrɛnnɛn like.—Tul 10:14; Mat 3:4.

• Lalofuɛ.

  “Lalofuɛ’n” yɛle Mmla Blu nga be klɛ mannin Moizi’n. Be klɛli be yɔbuɛ paplaapla nɲɔn su.—Tul 31:18.

• Lapo.

  Ɔ ti like mɔ nvle kun annzɛ siefuɛ kun yi man siefuɛ uflɛ fa kle kɛ sran sɔ’n yɛ ɔ sie i-ɔ, kɛ ɔ ko yo naan ba tran klanman naan kusu w’a sɛsɛ i’n ti. (2Fa 3:4; 18:14-16; 2Ɲo 17:11) Be fa kan sika nga sran’m be tinuntinun be tua be man awa’n, i ndɛ wie.—Nee 5:4; Rɔm 13:7.

• Levi, Levifuɛ.

  Zakɔbu i wa yasua nsan su m’ɔ nin i yi Lea be wuli i’n niɔn. Be flɛ Izraɛli nvle’n i akpasua kun sɔ wie. I mma nsan’m be ti awlobo nsan nga be yoli Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n be nannan. Wie liɛ’n, kɛ be kan “Levifuɛ” ndɛ’n, Levi akpasua wunmuan’n i ndɛ yɛ be kan-ɔn. Sanngɛ titi’n, be kaman Aarɔn i awlobofuɛ mun be wlaman nun wie. Kɛ Izraɛlifuɛ’m be juli mɛn nga Ɲanmiɛn tali nda kɛ ɔ́ fá mán be’n i nun lɔ mɔ bé cɛ́cɛ́ lika’n nun’n, b’a manman Levifuɛ’m be wie. Sanngɛ be fali Izraɛli akpasuaakpasua’m be nun klɔ 48 mannin be.—Mml 10:8; 1Ɲo 6:1; Ebr 7:11.

• Leviatan.

  Nzue nun nnɛn kun yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Zɔbu 3:8 nin 41:1 be nun’n, atrɛkpa’n alɛngɛ annzɛ nzue nun nnɛn dan uflɛ m’ɔ le wunmiɛn kpa’n i ndɛ yɛ be kan-ɔn. Jue Mun 104:26 nun’n, kɔlɛ’n balɛnin wafa kun i ndɛ yɛ be kan-ɔn. Ndɛ mma uflɛ wie’m be nun’n, ɔ ti nzɔliɛ like. Be wunman nnɛn trele nga be kɛn i ndɛ’n i wlɛ.—Ju 74:14; Eza 27:1.

• Levii.

  Be fa wlɛ i sanmlɛn mɔ be fɔtɔli’n nun annzɛ like uflɛ nun naan ɔ ɲan. I wie yɛle sanmlɛn nga be fɔtɔli mɔ levii o nun mɔ be fa wie sie naan bé fá wlá i uflɛ nga bé fɔ́tɔ’n nun’n. Biblu’n nun’n, ɔ ti sa tɛ’n nin like mɔ w’a saci’n i nzɔliɛ. Ɔ ti like mɔ kɛ ɔ́ trɛ́’n sran wunman nun’n i nzɔliɛ wie.—Tul 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Lɛputɔn.

  I nun nga Klisifuɛ’m bé klɛ́ Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n, lɛputɔn’n yɛ ɔ ti Zifu’m be sika mma’m be nun kaan kpafuɛ’n niɔn. Wie liɛ’n aaba annzɛ filiɛ yɛ be fa yo-ɔ. (Mar 12:42; Lik 21:2, Jnd)​—Nian Nd. B14 nun.

• Liban lɔ okaoka lika’n.

  Liban lɔ okaoka lika nɲɔn mun be nun kun-ɔn. Ɔ o wia atɔliɛ lɔ lika’n nun. Kpɛkun kunfuɛ’n (mɔ be flɛ i kɛ Anti-Liban’n) ɔ o wia afiliɛ lɔ lika’n nun. Kongo tɛnndɛn kpa kun mɔ lɔ asiɛ’n yo like ye kpa’n, ɔ o be afiɛn. Liban lɔ okaoka lika sɔ’n mantan Mediterane’n i koko kpa. Oka sɔ’m be nun wie mun be ju mɛtri 1.800 yɛ wie’m be ju mɛtri 2.100. Laa’n, be diman sɛdri waka dandan’m be yalɛ Liban lɔ. Nvle nga be mantan lɛ’n be klo waka sɔ’m be kpa. (Mml 1:7; Ju 29:6; 92:12)​—Nian Nd. B7 nun.

• Lika nglonglo.

  Blɛ sunman’n ɔ o oka kun su, annzɛ kpɔlɛ kun i ti su, annzɛ ɔ ti lika kendengleiin mɔ sran’m be bɔbɔ be yo’n. Kannzɛ blɛ wie nun’n be su Ɲanmiɛn lɔ’n, sanngɛ blɛ sunman’n lika sɔ’n ti amuin sɔwlɛ.—Kal 33:52; 1Fa 3:2; Zer 19:5.

• Like kukluku ng’ɔ o sua ja mlomlo’n su’n.

  Ɔ yo sua ja mlomlo’n i klanman. Ɲanmiɛn sua nga Salomɔn kplannin’n i ɲrun lɛ’n, sua ja mlomlo nɲɔn nga be flɛ be kɛ Zakɛn nin Boazi’n be ti su nglo lɔ’n, be yoli like kukluuklu dandan nɲɔn. (1Fa 7:16)​—Nian Nd. B8 nun.

• Like mɔ be fa la Ɲanmiɛn ase’n.

  Kɛ Ɲanmiɛn yo sran kun ye’n annzɛ kɛ ɔ yi i sran klolɛ dan’n i nglo i lika’n, bo kun yolɛ tɛ ng’ɔ yi fa mɛnmɛn i’n yɛ be flɛ i sɔ. Be di tɛ nnɛn’n, nin kpanwun mɔ levii o nun’n, ɔ nin kpanwun mɔ levii nunman nun’n. Ɔ fata kɛ be di nnɛn’n cɛn kunngba nga be yi tɛ’n nun.—2Ɲo 29:31.

• Like mɔ be toto i be man Ɲanmiɛn’n.

  Kɛ bé fá like sɔ’n bé mán’n, be fa sie i sran ng’ɔ su fa man’n i sa nun. Yɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n fɛ i sa’n sie i sran ng’ɔ su fa like’n man’n i sa liɛ’n i bo, kpɛkun ɔ toto be kɔ i ɲrun nin i sin. Annzɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n bɔbɔ toto like’n. I sɔ mɔ be yo’n, ɔ ti kɛ be su fa like sɔ’n bé klé Zoova sa.—San 7:30.

• Like nga be ta nda kɛ bé fá mán Ɲanmiɛn’n.

  Yɛle be klunklo like nga kɛ bé tá Ɲanmiɛn i nda’n be se i kɛ bé fá mɛ́n i’n.—San 23:38; 1Sa 1:21.

• Lɔgu.

  Suliɛ nga be fa sunnzun ninnge kɛ ngo sa’n be nun kaan kpafuɛ’n niɔn. Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ fluwa nga be flɛ i kɛ Talmudu’n i nun’n, be waan ɔ ti inin kun mɔ be bu nun 12 i bue kun. Ɔ maan lɔgu kun ti litri 0,31. (San 14:10)​—Nian Nd. B14 nun.

M

• Maalati.

  Miziki bolɛ nun ndɛ kun-ɔn. Ɔ o Jue Mun 53 nin 88 be su fitilɛ’n nun. Atrɛkpa’n, ɔ nin Ebre nun ndɛ mma kun mɔ i bo’n yɛle “glɔlɛ’n,” ɔ nin “tukpacɛ tɔlɛ’n,” be kɔ likawlɛ. I sɔ’n kle kɛ miziki sɔ’n tɛ kɛ sran’m be o awlabɔɛ nun sa. I sɔ’n ti yɛ jue nɲɔn sɔ’m be nun ndɛ’m be yo annvɔ’n niɔn.

• Maan ɔ yo sɔ.

  Ndɛ sɔ’n fin Ebre nun ndɛ mma aman. Ndɛ mma sɔ’n i bo’n yɛle kɛ “maan ɔ yo nanwlɛ, maan be lafi su.” Kɛ sran’m be ta nda, annzɛ kɛ be srɛ Ɲanmiɛn, annzɛ kɛ be kan ndɛ wie’n, mɔ be se kɛ “Maan ɔ yo sɔ’n,” be kle kɛ ndɛ’n ti be liɛ su. Sa Nglo Yilɛ fluwa’n nun’n, ɔ ti Zezi i tɔnndɔnlɛ dunman.—Mml 27:26; 1Ɲo 16:36; Ngl 3:14.

• Malkamun.

  Atrɛkpa’n, Amɔnfuɛ’m be amuin dan nga be flɛ i Molɛki’n niɔn. (Sof 1:5)​—Nian MOLƐKI.

• Manin.

  Afuɛ 40 nga Izraɛlifuɛ’m be dili i aawlɛ flɛnnɛn’n nun lɔ’n, like sɔ’n yɛ be tɛli i di-ɔ. Zoova yɛ ɔ fa mannin be-ɔ. Nglɛmun kwlaa kɛ bɔlɛ ufue’n ko titi’n, nn w’a fite asiɛ wun. Saan Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun yɛ ɔ fiteman-ɔn. Kpɛ klikli nga Izraɛlifuɛ’m be wunnin i’n be seli Ebre nun kɛ: “?Man u?” I bo’n yɛle kɛ: “?Ngue like yɛle nga?” (Tul 16:13-15, 35) Ndɛ mma wie’m be nun’n, be flɛ manin’n kɛ “like mma m’ɔ fin ɲanmiɛn su’n” (Ju 78:24), annzɛ “ɲanmiɛn su lɔ kpanwun” (Ju 105:40), annzɛ “safuɲrɛn’m be kpanwun’n” (Ju 78:25). Zezi fali manin’n kannin ndɛ ɲanndra nun.—Zan 6:49, 50.

• Maseduanin.

  Ɔ o Glɛki mɛn’n i nglo lɔ lika’n nun. Glɛki’m be famiɛn nga be flɛ i kɛ Alɛzandri Dan’n i blɛ su’n, lika sɔ’n ɲannin ɲrun kpa. Nvle uflɛ w’a siemɛn i le lele saan Rɔmunfuɛ mun yɛ be wa utuli i-ɔ. Kpɛ klikli nga akoto Pɔlu kɔ́ abloki lɔ’n, nn Maseduanin ti Rɔmun nvle’n i asa kun. Pɔlu ɔli lɔ kpɛ nsan. (Yol 16:9)​—Nian Nd. B13 nun.

• Maskili.

  Ebre nun ndɛ mma kun-ɔn. Be simɛn i bo trele sa. Ɔ o Jue Mun 13 i su fitilɛ’n nun. Atrɛkpa’n, be fa kan jue kun m’ɔ yo maan be bu akunndan’n i ndɛ. Sran wie’m be bu i kɛ ɔ nin Ebre nun ndɛ mma kun mɔ i bo’n yɛle “su i ngwlɛlɛ su’n” be fa be wun, yɛ atrɛkpa’n be bo’n ti kun.—2Ɲo 30:22; Ju 32:Fit.

• Medifuɛ mun, Medi.

  Zafɛti i wa Madai i osu’n nunfuɛ mun-ɔn. Be trannin okaoka lika nga be wa flɛli i kɛ Medi’n nun lɔ. Andɛ’n be flɛ lika sɔ’n kɛ Iran. Medifuɛ mun nin Babilɔninfuɛ’m be bo yoli kun be kwlali Asirifuɛ mun. Blɛ sɔ’n nun’n, Medi yɛ ɔ sie Pɛɛsi akpasua’n niɔn. Sanngɛ kɛ Sirisi mɛnnin i wun su’n, Medi nin Pɛɛsi be kan boli nun. Kpɛkun afuɛ 539 K.N.K nun’n, be kwlali Babilɔninfuɛ mun. Afuɛ 33 nun’n, Medifuɛ wie’m be bali Pantekɔtu’n i dilɛ Zerizalɛmun lɛ wie. (Dan 5:28, 31; Yol 2:9)​—Nian Nd. B9 nun.

• Merodaki.

  Babilɔnin klɔ’n i amuin dan’n niɔn. Kɛ Amurabi m’ɔ ti Babilɔnin famiɛn’n, m’ɔ ti mmla kpɛfuɛ’n fali Babilɔnin klɔ’n yoli Babilɔnin mɛn’n i klɔ dan’n, Merodaki ɲannin ɲrun dan. Kasiɛn su’n, Merodaki ɲannin ɲrun trali amuin kun nga mun, kpɛkun ɔ yoli Babilɔninfuɛ’m be amuin’m be nun cinnjin kpafuɛ’n. Kɛ ɔ cɛli kan’n, be kacili Merodaki (annzɛ Maaduki) i dunman’n. Be wa flɛli i kɛ “Bɛlu” (“I min’n”). Blɛ sunman’n, be flɛ Merodaki kɛ Bɛli.—Zer 50:2.

• Mesi.

  Ndɛ mma sɔ’n fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “be guɛli i ti su ngo” annzɛ “sran mɔ be guɛli i ti su ngo’n.” Glɛki nun’n be se kɛ “Klisi.”—Dan 9:25; Zan 1:41.

• Mɛn.

  Wie liɛ’n, Glɛki nun ndɛ mma kɔsmɔsu’n yɛ be kaci i kɛ “mɛn’n” niɔn. Be kwla fa kan (1) klɔ sran’m be kwlaa, annzɛ (2) wafa nga ninnge’m be ti siesiewa mɛn’n nun’n, annzɛ (3) be nga be nin Ɲanmiɛn be afiɛn ti nun’n be ndɛ. Wie liɛ kusu’n, Glɛki nun ndɛ mma aiɔn mɔ i bo’n yɛle “blɛ’n” yɛ be kaci i sɔ-ɔ. Kɛ be kaci ndɛ mma aiɔn’n kɛ mɛn’n, i bo’n i wie yɛle “wafa nga blɛ kun nun’n sran’m be siesie ninnge mun mɛn’n nun’n.”—Mat 24:3; Mar 4:19; Rɔm 12:2; 1Ko 10:11.

• Mɛn klanman.

  Lika annzɛ fie klanman kpa kun-ɔn. I klikli’n yɛle Edɛnin fie’n. Zoova yoli lika sɔ’n mannin yasua nin bla klikli’n. Kɛ be boboli Zezi ɲrɛnnɛn waka’n su m’ɔ́ kán ndɛ klé sa tɛ yofuɛ nga be boboli i i wun lɛ’n, ɔ kleli kɛ asiɛ’n wá káci lika klanman. Mɛn klanman nga cɛn wie lele klɔ sran’m bé trán nun’n i ndɛ yɛ 2 Korɛntifuɛ Mun 12:4 kan-ɔn. Yɛ ɲanmiɛn su lɔ liɛ’n i ndɛ yɛ Sa Nglo Yilɛ 2:7 kan-ɔn.—Fɛf 4:13; Lik 23:43.

• Mɛn’n i awieliɛ blɛ.

  Blɛ nga mɔ i agualiɛ su’n Satan i ninnge ng’ɔ siesieli be naan w’a sie mɛn’n bé núnnún’n. Blɛ kunngba sɔ’n nun nn Klisi o lɛ. Zezi wá súnman anzi mun, yɛ bé yí “klunwifuɛ mun sran kpa’m be afiɛn,” kpɛkun bé núnnún be. (Mat 13:40-42, 49) Mɛn’n i “awieliɛ blɛ” sɔ’n i ndɛ loli Zezi i sɔnnzɔnfuɛ mun kpa. (Mat 24:3) Ka naan w’a sɛ i sin ɲanmiɛn su lɔ’n, ɔ seli i sɔnnzɔnfuɛ mun kɛ lele mɔ blɛ sɔ’n fá jú’n ɔ nin be o nun.—Mat 28:20.

• Miktamun.

  Ebre nun ndɛ mma kun-ɔn. Ɔ o jue nsiɛn be su fitilɛ’n nun. (Ju 16; 56–60) Be simɛn i bo trele sa. Sanngɛ ɔ nin Ebre nun ndɛ mma uflɛ mɔ be kacili i kɛ “klɛli’n” be bo’n kwla yo kun.

• Mili.

  Be fa sunnzun lika. Ɔ o Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun kpɛ kunngba cɛ, Matie 5:41 nun. Atrɛkpa’n, mili nga Rɔmunfuɛ’m be fa sunnzun lika’n, m’ɔ ti mɛtri 1.479,5 i ndɛ yɛ be kan-ɔn.

• Milkɔmun.

  Amɔnfuɛ’m be amuin kun-ɔn. Atrɛkpa’n i yɛ be flɛ i ekun kɛ Molɛki’n niɔn. (1Fa 11:5, 7) Salomɔn i famiɛn dilɛ’n i awieliɛ lɔ’n, ɔ kplannin lika nglonglo mun mannin amuin sɔ’n.—Nian MOLƐKI.

• Milo Cenje.

  Ebre nun’n, “Milo’n” i bo’n yɛle kɛ “yi i piɛ.” Sɛptanti nun’n be kacili i kɛ “fiawlɛ sua.” Davidi Klɔ’n i lika kun-ɔn. Sanngɛ be siman wafa ng’ɔ fa ti’n i trele sa.—2Sa 5:9; 1Fa 11:27.

• Minin.

  Be flɛ i ekun kɛ mane Ezekiɛli fluwa’n nun. Be fa si ninnge’m be nɔnnin’n, yɛ be fa to like. Be nga be fufu asiɛ’n be kunndɛ laa ninnge mun’n be waan minin kun ju sikli 50. Sikli kun kusu ti gramun 11,4. Ɔ maan Biblu’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, minin nga be kɛn i ndɛ’n ti gramun 570. Kɛ kude’n sa’n, minin’n ti wafa nɲɔn. Ɔ le famiɛn’m be minin liɛ, yɛ ɔ le sran onga’m be liɛ. Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, minin kun ju draki 100, yɛ ɔ ti gramun 340. Minin ablesiɛn ju talan kun. (Ɛsd 2:69; Lik 19:13)​—Nian Nd. B14 nun.

• Miri.

  Waka akpasua wie mun (Commiphora), ɔ nin waka kanngan wie mɔ be le owie’n be nzue-ɔ. Ɔ bɔn fannin. Miri’n wo ninnge nga be fa yo be ti su gualɛ ngo’n nun wie. Be fa gua tralɛ nin bɛ’m be nun, yɛ be fa gua kpakpaliɛ’m be nun wie. Be fa miri’n be wunnzin fuɛn mun naan b’a ko sie be.—Tul 30:23; Ɲan 7:17; Zan 19:39.

• Mmla.

  Sɛ i klɛlɛ nun’n be bo i bo nin fluwa mma dan’n (Mmla), blɛ sunman’n Moizi Mmla’n annzɛ Biblu’n i fluwa klikli nnun mun be ndɛ yɛ be kan-ɔn. Sanngɛ kɛ be bo i bo nin fluwa mma kaan’n (mmla), nn Moizi Mmla’n i nun mmla kunngun’m be ndɛ yɛ be kan-ɔn, annzɛ mmla’n i sin akunndan wie ndɛ yɛ be kan-ɔn.—Kal 15:16; Mml 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Mmla klɛfuɛ.

  Yɛle sran nga Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n, i klɛlɛ’n ti i junman’n. I nun nga Zezi o asiɛ’n su wa’n, Mmla klɛfuɛ’m be ti sran akpasua wie mɔ be si Mmla’n i kpa-ɔ. Be tanndannin Zezi ɲrun.—Ɛsd 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Mmusu mun.

  Be ti aolia nun sran. Be le wunmiɛn tra klɔ sran mun lele. Kpɛkun be klun yo wi kpa. Sanngɛ Ɲanmiɛn w’a yiman be kɛ ngalɛ’n sa. Bo Bolɛ 6:2 nun’n, be flɛ be kɛ “Ɲanmiɛn Kpli i mma mun,” yɛ Zidi 6 nun’n, be flɛ be kɛ “anzi.” Nowe blɛ su’n, be ɲin w’a yiman Ɲanmiɛn. Kpɛkun be suli Satan m’ɔ yoli ɲin kekle Zoova su’n, i su. Ɔ maan be bɔbɔ be ɲinfu be wa kacili Ɲanmiɛn i kpɔfuɛ.—Mml 32:17; Lik 8:30; Yol 16:16; Zak 2:19.

• Moizi Mmla’n.

  Mmla nga Zoova sinnin Moizi i lika fa mannin Izraɛlifuɛ mun Sinai aawlɛ flɛnnɛn’n nun lɔ afuɛ 1513 K.N.K nun’n. Blɛ sunman’n, be flɛ Biblu’n i fluwa klikli nnun’m be kɛ Mmla’n.—Zoz 23:6; Lik 24:44.

• Molɛki.

  Amɔnfuɛ’m be amuin kun-ɔn. Atrɛkpa’n, i kunngba’n yɛ be flɛ i Malkamun, Mikɔmun, nin Molɔki’n niɔn. Atrɛkpa’n nán amuin kun i dunman-ɔn, sanngɛ manmanlɛ dunman-ɔn. Moizi Mmla’n nun’n, sran ng’ɔ fɛ i wa yi tɛ man molɛki’n, be kun i.—San 20:2; Zer 32:35; Yol 7:43.

• Molɔki.

  —Nian MOLƐKI.

• Muti-labɛnin.

  Ɔ o Jue Mun 9 i su fitilɛ’n nun. I bo’n yɛle “Ba’n i wie’n i su ndɛ.” Sran wie’m be waan jue kun mɔ sran’m be si i kpa’n i flɛlɛ’n niɔn, annzɛ atrɛkpa’n, i nun ndɛ klikli mun-ɔn, naan be nian wafa nga be to’n su yɛ be to Jue Mun 9 niɔn.

N

• Naa.

  Ɔ ti ngo fannin m’ɔ le gua kpa-ɔ. Ɔ ti ɔkwlɛ. Ijre kun mɔ be flɛ i naa’n (Nardostachys jatamansi) yɛ be fa yi ngo sɔ’n niɔn. Kɛ m’ɔ le gua kpa’n ti’n, kpɛ sunman’n be fa ngo fannin uflɛ be sanngan nun, yɛ wie liɛ’n, nɛ́n i kpakpa’n wie-ɔ. Marki nin Zan be waan naa nga be fa guali Zezi i wun’n, “b’a faman like uflɛ b’a sannganman nun.”—Mar 14:3; Zan 12:3.

• Nazarɛtifuɛ.

  Be flɛli Zezi sɔ be fa kleli kɛ ɔ fin Nazarɛti. Kɔlɛ’n, ɔ fin Ebre nun ndɛ ng’ɔ o Ezai 11:1 nun mɔ be kacili i kɛ “fɛfɛli’n.” I sin’n, be wa flɛli Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be sɔ wie.—Mat 2:23; Yol 24:5.

• Nazirifuɛ.

  Ɔ fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “Sran mɔ be Sieli i Ngunmin’n,” “Sran mɔ be Fɛ i Mannin’n,” “Sran mɔ be Sieli i Bue Kun’n.” Nazirifuɛ’m be ti akpasua nɲɔn: Wie’m be liɛ’n be bɔbɔ yɛ be kacili sɔ-ɔ, yɛ wie’m be liɛ’n Ɲanmiɛn bɔbɔ yɛ ɔ sieli be sɔ-ɔ. Yasua kun annzɛ bla kun kwla ta Zoova i nda kɛ ɔ́ káci Nazirifuɛ blɛ trele kun nun. Be nga be bɔbɔ yɛ be fɛli i sɔ ajalɛ’n, ɔ fataman kɛ be yo like nsan: Ɔ fataman kɛ be nɔn nzan m’ɔ bo’n annzɛ be di like wie m’ɔ fin viɲin’n, ɔ fataman kɛ be yi be ti, yɛ ɔ fataman kɛ be kan fuɛn. Be nga Ɲanmiɛn yɛ ɔ sieli be Nazirifuɛ’n be liɛ’n, be ka sɔ lele be fa wu. Be liɛ’n, Zoova yɛ ɔ kle be like ng’ɔ fata kɛ be yo’n niɔn.—Kal 6:2-7; Jɔl 13:5.

• Nda talɛ.

  Ɔ kwla yo ndɛ nga be kan be fa kle kɛ ndɛ nga be su kan’n ti nanwlɛ’n. Annzɛ kusu’n, ɔ kwla yo ndɛ cinnjin kun mɔ sran kun kan fa kle kɛ ɔ́ yó like kun annzɛ ɔ su yoman’n. Blɛ sunman’n, sran ng’ɔ le ɲrun tra be’n yɛ be tɛ i nda-ɔ. Ɲanmiɛn yɛ be tɛ i nda ta-ɔ. Kɛ Zoova nin Abraamun be trali aenguɛ’n, Zoova tali su nda fa kleli kɛ ɔ́ yíɛ i ndɛ’n i nuan.—Bob 14:22; Ebr 6:16, 17.

• Ndɛ m’ɔ ti fiawa’n.

  Yɛle Ɲanmiɛn i klun sa m’ɔ ti fiawa mɔ kɛ i blɛ’n ju’n, ɔ yi i nglo’n. Be nga ɔ kunndɛ kɛ be si i’n yɛ ɔ yi i nglo kle be-ɔ.—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Ndɛma.

  Kɛ be flɛ ijre wafa wie mɔ titi’n be fifi nzue lika’m be nun’n be sɔ-ɔ. Nga be kɛn i ndɛ kpɛ sunman’n, latɛn nun’n i dunman’n yɛle Arundo donax. (Zɔb 8: 11; Eza 42:3; Mat 27:29; Ngl 11:1)​—Nian NDƐMA NGA BE FA SUNNZUN LIKE’N.

• Ndɛma nga be fa sunnzun like’n.

  Be fa sunnzun like. Ɔ ti kude nsiɛn. Sɛ kude nga be fɛ i titi’n i su yɛ be niannin’n, ɔ ti mɛtri 2,67. Sɛ kusu kude tɛnndɛnfuɛ’n, ɔ ti mɛtri 3,11. (Eze 40:3, 5; Ngl 11:1)​—Nian Nd. B14 nun.

• Ndia.

  Sɛ i klɛlɛ’n nun’n be bo i bo nin fluwa mma kaan’n (ndia), nn be su kan sran kun i asieliɛ’n i ndɛ. Sɛ be bo i bo nin fluwa mma dan’n (Ndia), nn be su kan klɔ sran’m be kwlaa be agualiɛ’n i ndɛ. Ebre nun’n be flɛ i “Seɔlu” yɛ Glɛki nun’n be flɛ i “Adɛsi.” Biblu’n kɛn i kɛ ɔ ti nzɔliɛ like. Yɛle kɛ ɔ fa sunnzun lika kun mɔ be yoman like fi lɔ’n annzɛ be siman sa lɔ’n.—Bob 47:30; Aku 9:10; Mat 27:61; Yol 2:31.

• Nefilimun.

  Ba nga anzi’m be nin klɔ sran’m be wuli be ka naan Nzue Dan’n w’a tɔ’n yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Be yo wlɛ kpa.—Bob 6:4.

• Nefɛsi.

  Biblu nga nun’n, blɛ sunman’n be kacili Ebre nun ndɛ mma “nefɛsi” (Glɛki nun’n, be se kɛ “pisukɛ”) kɛ “nguan.” Biblu nun’n, blɛ sunman’n be fa ndɛ mma sɔ’m be kan (1) sran mun, annzɛ (2) nnɛn mun, annzɛ (3) nguan m’ɔ o sran annzɛ nnɛn’m be nun’n, be ndɛ. (Bob 1:20; 2:7; Kal 31:28; 1Pi 3:20) Biblu nga nun’n, kɛ bé káci Ebre nin Glɛki nun ndɛ mma sɔ mun’n, ndɛ’n i ɲrun nin i sin’n ukali fluwa kacifuɛ mun maan be kacili be kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. Ɔ ju wie’n, be kacili be kɛ “nguan,” annzɛ “sran.” Biblu’n nun ndɛ mma wie’m be nun’n, be kacili “nefɛsi” nin “pisukɛ” kɛ “nguan’n kwlaa.” (Mml 6:5; Mat 22:37) Ndɛ mma wie’m be nun’n, be fa kan sran kun i konvi’n i ndɛ. Ɔ ju wie kusu’n, be fa kan saka annzɛ fuɛn’n i ndɛ.—Kal 6:6; Ɲan 23:2; Eza 56:11; Aze 2:13.

• Neilɔtu.

  Be siman ndɛ sɔ’n i bo trele sa. Ɔ o Jue Mun 5 nun. Sran wie be waan miziki bolɛ like kun mɔ be fita nun’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ, naan ɔ nin Ebre nun ndɛ mma kalili mɔ yɛle blo’n be kɔ likawlɛ. Sanngɛ ɔ kwla yo miziki wafa kun.

• Netinimun.

  Be nga be timan Izraɛlifuɛ mɔ be di junman Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Ebre nun’n ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle kɛ “Be Nga Be Fa Be Mannin’n.” Ɔ kle kɛ be fali sran sɔ’m be mannin naan be di junman Ɲanmiɛn sua nun lɔ. Kɔlɛ’n, be nun sunman be ti Gabaɔnfuɛ’m be mma mun. “Zozie yoli maan be bu yie yɛ be sa nzue man Izraɛlifuɛ mun, yɛ i wie ti Zoova i tɛ yiwlɛ’n i liɛ.”—Zoz 9:23, 27; 1Ɲo 9:2; Ɛsd 8:17.

• Nga mɔ be fa sie like nzɔliɛ’n.

  Ɔ ti nga kun mɔ be fa wla be sa mma ti-ɔ. Annzɛ kusu be fa sie i ɲanman kun su, kpɛkun atrɛkpa’n be fa wla be kɔmin. Ɔ ti famiɛn annzɛ famiɛn’n i janunfuɛ kun i kwlalɛ’n i nzɔliɛ. (Bob 41:42)​—Nian NZƆLIƐ LIKE.

• Ngble.

  Zezi blɛ su’n, ngble nga be kɛn i ndɛ’n be fa blalɛ, annzɛ owie, annzɛ like uflɛ be sie i ti, be fa bo sran mun be tu be fɔ.—Zan 19:1.

• Nglɛmun cilɛ.

  Yɛle kɛ aliɛ wie fi kanman be nuan blɛ kun mɔ be kleli’n nun. Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun’n, Izraɛlifuɛ’m be ci nglɛmun. Asa kusu’n, sɛ be o awlabɔɛ nun annzɛ be kunndɛ kɛ Ɲanmiɛn kle be atin’n, be ci nglɛmun wie. Zifu’m be sieli nglɛmun cilɛ blɛ nnan afuɛ nuan kun nun, naan be wla w’a fiman ɲrɛnnɛn nga be tɔli be su’n be su. Ɔ nunman nun kɛ saan fii Klisifuɛ’m be ci nglɛmun.—Ɛsd 8:21; Eza 58:6; Lik 18:12.

• Nglɛmun nzraama.

  —Nian AWƐ NZRAAMA.

• Nguan waka.

  Edɛnin fie nun lɔ waka kun-ɔn. Biblu’n kleman kɛ like kun o waka sɔ’n i mma’m be nun naan sɛ be di’n, ɔ́ mán be nguan. Sanngɛ ɔ ti nzɔliɛ like kun m’ɔ kle kɛ be nga Ɲanmiɛn wá mán be atin naan be di waka sɔ’n i mma mun’n, bé ɲán nguan m’ɔ leman awieliɛ’n.—Bob 2:9; 3:22.

• Ngwlɛ yilɛ.

  Miziki nga sran kun mɔ i awlɛn w’a kpɔtɔ i klun’n ɔ bo’n, annzɛ kusu jue ng’ɔ to’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Wie liɛ’n, kɛ be janvuɛ annzɛ be awlɛn su sran wie wu mɔ bé sún’n, yɛ be yi ngwlɛ-ɔ.—2Sa 1:17; Ju 7:Fit.

• Ninnge nga be ɲan be alɛ kunlɛ nun’n.

  Yɛle awlo’n nun ninnge mun, annzɛ nnɛn mun, annzɛ ninnge uflɛ wie mɔ be de be be kpɔfuɛ’m be sa nun alɛ kunlɛ nun’n.—Zoz 7:21; 22:8; Ebr 7:4.

• Ninnge wie mɔ be ti kɛ sizo sa’n.

  Sika ɔkwlɛ annzɛ aaba yɛ be fa yoli be-ɔ. Be fa dili junman Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ, ɔ nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ. Atrɛkpa’n, be fa kpɛ kannin’m be ɲanman mun naan be nuan.—2Fa 25:14.

• Ninnge’m be Kpɛlɛ i ti Cɛn’n, Lemɔcuɛ’m be ti Cɛn’n.

  —Nian PANTEKƆTU.

• Ninnge’m be mma klikli’n.

  Yɛle ninnge klikli nga be ɲan be ninnge’m be kpɛlɛ blɛ’n nun’n, annzɛ like kwlaa i su mmlusuɛ klikli nga be ɲɛn i’n. Zoova seli Izraɛli nvle’n nunfuɛ’m be kɛ be fa be ninnge’m be mma klikli’m be mɛn i. Sɛ klɔ sran-o annzɛ nnɛn-o annzɛ fie su like-o, ɔ fata kɛ be fa mɛn i. Kpanwun mɔ Levii Nunman nun’n i ti Cɛn’n nin Pantekɔtu cɛn’n nun yɛ Izraɛlifuɛ’m be fa be ninnge’m be mma klikli’m be man Ɲanmiɛn-ɔn. Asa kusu’n, be fa ndɛ kunngba sɔ’n be kan Klisi nin i sɔnnzɔnfuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n, be ndɛ wie.—1Ko 15:23; Kal 15:21; Ɲan 3:9; Ngl 14:4.

• Nizan.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin be bali’n yɛ be wa flɛli Abibu anglo’n i sɔ-ɔ. Zifu’m be kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i yɛ ɔ ti anglo klikli’n niɔn. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nso su’n. Ɔ fɛ i Marsi i afiɛn lele fa ju Avrili i afiɛn. (Nee 2:1)​—Nian Nd. B15 nun.

• Nzan nga be fa man Ɲanmiɛn’n.

  Kɛ bé mán Ɲanmiɛn ninnge wie mun’n, blɛ sunman’n be fa duvɛn be guɛ i tɛ yiwlɛ’n su. Pɔlu fɛli i sɔ liɛ’n i sunnzun ase naan ɔ́ klé wafa nga i klun klo su ɔ ukɛli i wiengu Klisifuɛ mun’n.—Kal 15:5, 7; Fip 2:17.

• Nzɔliɛ.

  Ɔ kwla yo like kun, annzɛ sa kun, annzɛ sa kun m’ɔ juman titi’n, mɔ kɛ ɔ ju’n ɔ ti like uflɛ nzɔliɛ’n, annzɛ ɔ ti sa kun m’ɔ́ wá jú’n i nzɔliɛ’n.—Bob 9:12, 13; 2Fa 20:9; Mat 24:3; Ngl 1:1.

• Nzɔliɛ like.

  Ɔ ti like kun mɔ be fa sie like uflɛ nzɔliɛ’n (kpɛ sunman’n be fa sie ufa su). Be yo sɔ fa kle kɛ like nga be sieli i nzɔliɛ’n ɔ ti sran kun liɛ. Sɛ ɔ ti fluwa yɛ be klɛli’n, ɔ kle kɛ ndɛ ng’ɔ o nun’n ti nanwlɛ, annzɛ be nga be klɛli fluwa’n be tili be wun aniɛn yɛ be klɛli-ɔ. Lalafuɛ nun’n, ninnge nga be ti kekleke kpa mun’n (yɔbuɛ, sui je annzɛ waka) yɛ be fa yo nzɔliɛ sielɛ like sɔ’n niɔn. Be klɛ ndɛ wie su, annzɛ be yi desɛn su. Sɛ be waan bé sé kɛ ndɛ kun ti nanwlɛ, annzɛ like kun ti sran liɛ, annzɛ be fali like kun fiali’n, be se kɛ be tali su nzɔliɛ.—Tul 28:11; Nee 9:38; Ngl 5:1; 9:4.

• Nzɔliɛ m’ɔ kle kɛ b’a fa be wun b’a man Ɲanmiɛn’n.

  Nzɔliɛ like sɔ’n ti paplapa, yɛ ɔ bo mianmianmian. Sika ɔkwlɛ yɛ be fa yoli-ɔ. Be klɛli su kɛ “Sanwun yolɛ’n ti Zoova liɛ.” Yɛ be fa sie i tannin tanmue ng’ɔ o Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i ngban su’n su. (Tul 39:30)​—Nian Nd. B5 nun.

• Nzraama kannganfuɛ.

  Ɔ suan wafa nga wia’n nin anglo ba’n, nin nzraama’m be kpɛ be wun nglo lɔ’n i su like. Kpɛkun ɔ jran su yi wunnzue.—Dan 2:27; Mat 2:1.

Ɲ

• Ɲanmiɛn i junman’n.

  Ɔ ti junman mɔ be di be man Ɲanmiɛn-ɔn. Ɔ nin Ɲanmiɛn sulɛ’n be kɔ likawlɛ.—Rɔm 12:1; Ngl 7:15.

• Ɲanmiɛn i Sua’n i Sanwun Yolɛ’n i ti Cɛn’n.

  Blɛ wie nun’n, Antiokisi Epifanin yoli Ɲanmiɛn i sua’n i fiɛn, kpɛkun i sin’n Zifu’m be wa yoli sua’n i sanwun. Afuɛ nuan kwlaa’n, Zifu’m be di cɛn sɔ’n naan be wla kpɛn sua’n i sanwun yolɛ sɔ’n su. Be bo cɛn sɔ’n i dilɛ bo Kisilɛvu i le 25 su, kpɛkun ɔ di cɛn ba mɔcuɛ.—Zan 10:22.

• Ɲanmiɛn i tannin sua’n.

  Tannin sua nga kɛ Izraɛlifuɛ’m be fin Ezipti lɔ bali’n be su Ɲanmiɛn nun’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Be kwla tutu be kɔ lika uflɛ. Zoova i ae­nguɛ’n i alaka m’ɔ kle kɛ ɔ o Izraɛlifuɛ’m be afiɛn’n ɔ o nun. Be yi tɛ lɔ, yɛ be su Ɲanmiɛn lɔ. Be flɛ i ekun kɛ “tannin sua mɔ Ɲanmiɛn yi i wun nglo nun’n.” Be fali waka paplaapla wie mun yɛ be fa yoli-ɔ. Kpɛkun be fali lɛn mɔ be yili nun seribɛn desɛn’n be katali su. Be kpɛli nun sua ba nɲɔn. Be flɛ sua ba klikli’n kɛ Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n, yɛ be flɛ i nɲɔn’n su’n kɛ Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n. (Zoz 18:1; Tul 25:9)​—Nian Nd. B5 nun.

• Ɲanmiɛn Kpli.

  Ɲanmiɛn yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. I sɔ mɔ be flɛ i’n, ɔ yo maan e wun ngbaciɛ ng’ɔ o ɔ nin amuin’m be afiɛn’n. Ɔ kle kɛ Zoova kunngba cɛ yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn kpafuɛ’n niɔn.—Bob 5:22, 24; 46:3; Mml 4:39.

• Ɲanmiɛn Ndɛ’n.

  Ɲanmiɛn i nuan ndɛ nga be klɛli’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Biblu’n i bue nga laa be klɛli i Glɛki nun’n i ngunmin nun yɛ be flɛ i sɔ-ɔ.—Lik 24:27; 2Ti 3:16.

• Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ.

  Ɔ ti sran kun mɔ Ɲanmiɛn sin i lika kan ndɛ kle sran mun-ɔn. Nán sa nga bé wá jú’n be ngunmin be ndɛ yɛ ɔ kan-ɔn. Sanngɛ ɔ kan Zoova i nuan ndɛ’n, nin i mmla mun, ɔ nin jɔlɛ ng’ɔ́ wá dí sran wie mun’n i ndɛ.—Amɔ 3:7; 2Pi 1:21.

• Ɲanmiɛn nuan ndɛ’n.

  Ɔ ti ndɛ kun m’ɔ fin Ɲanmiɛn-ɔn. Ɲanmiɛn kwla bo like nga i waan ɔ́ yó’n su kle sran kun, annzɛ kusu’n sran kun kwla bo like nga Ɲanmiɛn waan ɔ́ yó’n i ndolo. Ɔ kwla yo like nga Ɲanmiɛn kunndɛ kɛ sran’m be yo’n, annzɛ jɔlɛ ng’ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ dí sran wie mun’n, annzɛ sa wie mɔ bé wá jú’n.—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan.

  Moizi Mmla’n nun’n, i yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be nun cinnjinfuɛ’n niɔn. Ɔ jran sran’m be nuan Ɲanmiɛn ɲrun, yɛ ɔ nian Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ onga’m be su. Be flɛ i kɛ “Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be su kpɛn” wie. (2Ɲo 26:20; Ɛsd 7:5) I kunngba cɛ yɛ ɔ le atin wlu Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nun-ɔn. Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin Ɲanmiɛn i sua mɔ be wa kplɛnnin i kasiɛn’n i nun’n, sua ba sɔ’n wo sua’n i klun mmuammua kpa lɔ. Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn mɔ be di i afuɛ nuan kwlaa’n i nun ngunmin cɛ yɛ ɔ wlu lɔ-ɔ. Be flɛ Zezi kɛ “Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan” wie.—San 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ebr 4:14.

• Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ.

  Yasua ng’ɔ ti Ɲanmiɛn janunfuɛ’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Ɔ kle sran mun Ɲanmiɛn i su ndɛ, yɛ ɔ kle be i mmla mun. Asa ekun’n, Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n jran nvlefuɛ’m be nuan Ɲanmiɛn ɲrun. Ɔ yi be ti tɛ man Ɲanmiɛn, ɔ kpata Ɲanmiɛn man be. Laa mɔ Moizi Mmla’n nunman lɛ’n, awlobo kpɛn’n yɛ ɔ ti i awlobo’n i Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ-ɔ. Sanngɛ Moizi Mmla’n wa kleli kɛ Aarɔn m’ɔ fin Levi i akpasua’n nun’n i awlo’n nun yasua mun yɛ be di Ɲanmiɛn ɲrun jranlɛ junman’n niɔn. Yɛ Levi i akpasua’n nunfuɛ onga’m be ti be ukafuɛ. Aenguɛ uflɛ’n i tralɛ’n nun’n, Izraɛlifuɛ nga be ti Ɲanmiɛn liɛ sakpa’n be kacili Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ nvle kun, yɛ Zezi Klisi ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan.—Tul 28:41; Ebr 9:24; Ngl 5:10.

• Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be su kpɛn.

  Biblu’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n be flɛ “Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n” i sɔ wie. Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ nga be le ɲrun kpa’n yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Sanngɛ atrɛkpa’n, be flɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan kwlaa nga be tuli i junman’n nun’n, ɔ nin Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ akpasua 24 be su kpɛn mun’n, be sɔ wie.—2Ɲo 26:20; Ɛsd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Ɲanmiɛn Sielɛ’n.

  Yɛle atin nga Ɲanmiɛn le i sie nglo nin asiɛ’n mɔ i ɲin fite i Wa Klisi Zezi i famiɛn dilɛ nun’n.—Mat 12:28; Lik 4:43; 1Ko 15:50.

• Ɲanmiɛn su lɔ Famiɛn Bla’n.

  Zeremin blɛ su’n, amuin nga Izraɛlifuɛ nga be yacili Zoova sulɛ’n be sɔ i’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Sran wie’m be waan amuin kunngba’n yɛ Babilɔninfuɛ mun be flɛ i Istaa annzɛ Astaate’n niɔn. Simɛɛfuɛ’m be sɔ amuin sɔ’n laa kpa. Be liɛ’n be tɔnnin i dunman kɛ Inana, i bo yɛle “Ɲanmiɛn su lɔ Famiɛn Bla’n.” Ɔ ti ba wulɛ amuin. Eziptifuɛ’m be ndɛ kun mɔ be klɛli nun’n, be flɛ Astaate kɛ “Ɲanmiɛn su lɔ Talua.”—Zer 44:19.

• Ɲanmiɛn sua.

  Yɛle lika kun mɔ be sie i ngunmin be fa su Ɲanmiɛn’n, lika kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ klonglo’n. Sanngɛ blɛ sunman’n, yɛle tannin sua’n annzɛ sua nga i nun yɛ Izraɛlifuɛ’m be suli Ɲanmiɛn mɔ be kplɛnnin i Zerizalɛmun lɔ’n. Sua sɔ’n yɛ ɔ sinnin tannin sua nga Izraɛlifuɛ’m be su Ɲanmiɛn nun mɔ be kwla man su be kɔ likalika’m be nun’n i osu-ɔ. Salomɔn yɛ ɔ kplannin Ɲanmiɛn sua klikli’n niɔn. I sin’n, Babilɔninfuɛ’m be sacili sua sɔ’n. Zorobabɛli yɛ ɔ kplannin sua’n i nɲɔn su’n niɔn. Kɛ Izraɛlifuɛ’m be fin Babilɔnin bali’n yɛ ɔ kplannin sua sɔ’n niɔn. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Erɔdu Legran wa kplɛnnin i uflɛ. Ɔ ju wie’n, be flɛ i kɛ ‘Zoova i sua’n.’ (Ɛsd 1:3; 6:14, 15; 1Ɲo 29:1; 2Ɲo 2:4; Mat 24:1) Be fa ndɛ mma sɔ’n be fa kan Ɲanmiɛn i tranwlɛ mɔ yɛle ɲanmiɛn su lɔ’n i ndɛ wie. (Tul 25:8, 9; 2Fa 10:25; 1Ɲo 28:10; Ngl 11:19)​—Nian Nd. B8 nin B11 be nun.

• Ɲanmiɛn sulɛ sua.

  Ndɛ nga be kacili i sɔ’n i bo’n yɛle “yialɛ,” “aɲia.” Sanngɛ Biblu’n nun ndɛ mma sunman nun’n, yɛle sua annzɛ lika nga Zifu’m be yia lɛ be kanngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun, be suan like annzɛ be kan Ɲanmiɛn ndɛ yɛ be srɛ Ɲanmiɛn’n. Zezi blɛ su’n, Izraɛli lɔ klɔ dandan’m be kwlakwla be le be Ɲanmiɛn sulɛ sua. Yɛ klɔ dandan kpa’m be le kaka bɔbɔ.—Lik 4:16; Yol 13:14, 15.

• Ɲanmiɛn wawɛ.

  Ɲanmiɛn i wunmiɛn m’ɔ fa yo i klun sa’n niɔn. Ɔ ti sanwun, afin ɔ fin Zoova mɔ sanwun yolɛ nin sa nuan su sɛsɛ yolɛ’n nun’n ɔ leman wunsu’n. Asa ekun’n, Ɲanmiɛn fa yo like ng’ɔ ti sanwun’n.—Lik 1:35; Yol 1:8.

• Ɲanndra.

  Akunndan nun ndɛ, annzɛ ngwlɛlɛ ndɛ kpe kan mɔ be kan fa kle sran like’n, annzɛ be fa bo ndɛ kun mɔ i bo’n ti kploun’n i kpɔlɛ’n. Ɔ ti ndɛ nanwlɛ mɔ kɛ bé kán-ɔn, be tumɛn i ɲin weiin’n. Wie liɛ’n, be fa like kun sunnzun like uflɛ. Ɲanndra wie’m be wa kacili sran finfin yolɛ, annzɛ sran nzowa kpɛlɛ ndɛ.—Aku 12:9; 2Pi 2:22.

• Ɲin kekle ayeliɛ.

  Glɛki nun’n ndɛ mma asɛlgeia yɛ be kacili i sɔ-ɔ. Be fa kan Ɲanmiɛn i mmla’m be fɔnlɛ tɛtɛ kpa mɔ be fa ɲin kekle be yo’n i ndɛ. Sran ng’ɔ yi i sɔ ayeliɛ’n i nglo’n, ɔ bumɛn i siefuɛ mun nin mmla’m be like fi. I kpa bɔbɔ’n, ɔ yo be finfin. Be faman ndɛ mma sɔ’n be kanman sa tɛ kanngan nga sran yo’n i ndɛ.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.

• Ɲrɛnnɛn.

  Biblu’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, ɲrɛnnɛn’n ɔ kwla yo like yaya, annzɛ tukpacɛ wie mɔ Zoova fa tu sran’m be fɔ’n.—Kal 16:49.

• Ɲrɛnnɛn dan.

  Glɛki nun ndɛ nga Wawle nun’n be kacili i kɛ ‘ɲrɛnnɛn’n,’ be fa kan awlabɔɛ nin afɛ mɔ sa fanunfanun ti’n be o sran’m be su’n, i ndɛ. Zezi kannin kɛ ɲrɛnnɛn dan kpa kun wá tɔ́ Zerizalɛmun su naan kɛ ɔ fɛ i laa lele’n be nin-a wunman ɲrɛnnɛn kɛ ngalɛ’n sa’n wie le. Ɔ kɛnnin i ekun kɛ blɛ ng’ɔ́ wá fɛ́ i ‘aɲrun­ɲan’n bá’n,’ ɲrɛnnɛn dan kun tɔ́ klɔ sran’m be su. (Mat 24:21, 29-31) Pɔlu kannin ɲrɛnnɛn sɔ’n i ndɛ wie. Ɔ seli kɛ Ɲanmiɛn wá tú i klunngbɔ ‘be nga be simɛn i’n, ɔ nin be nga be faman e Min Zezi Klisi i jasin fɛ’n su’n’ be su. Pɔlu waan sa nga Ɲanmiɛn wá yó i lɛ’n kle kɛ ɔ yo sa’n i nuan su sɛsɛsɛ. Sa Nglo Yilɛ i ndɛ tre 19 kle kɛ Zezi dún ɲanmiɛn su lɔ sonja’m be ɲrun mmua naan be nin “nnɛn’n nin asiɛ’n su famiɛn mun nin be alɛ kunfuɛ mun” bé kún. (2Te 1:6-8; Ngl 19:11-21) “Sran kpanngban kpa” bé fín ɲrɛnnɛn sɔ’n nun bé fíte. (Ngl 7:9, 14)​—Nian AAMAGEDƆN.

• Ɲrɛnnɛn waka.

  Glɛki nun’n, be se kɛ storɔsu. Ɔ ti waka flolo. I sɔ waka liɛ’n i wie su yɛ be kunnin Zezi-ɔ. Afuɛ kpanngban ka naan Klisi w’a ba’n, be nga be suman Ɲanmiɛn’n, be fa waka nda be fa sɔ amuin. Sanngɛ like fi kleman kɛ Glɛki nun ndɛ’n i bo’n yɛle waka nda. Kɛ be kacili Glɛki nun ndɛ’n kɛ “ɲrɛnnɛn waka’n,” i sɔ’n ti su sɛsɛsɛ. Afin kɛ Zezi kán ɲrɛnnɛn nga i sɔnnzɔnfuɛ’m bé wá wún i’n, ɔ nin yalɛ nga bé wá klé be’n, ɔ nin ɲannzuɛn nga bé wá wún i’n be ndɛ’n, storɔsu yɛ ɔ fa kannin be ndɛ-ɔ. (Mat 16:24; Ebr 12:2)​—Nian WAKA MƆ BE BOBO SRAN SU’N.

O

• Omɛɛ.

  Like kɛ ble sa’n be sunnzunlɛ like kun-ɔn. Omɛɛ kun ti litri 2,2. Ɔ ti efa kun mɔ be bubuli nun blu’n i bue kun. (Tul 16:16, 18)​—Nian Nd. B14 nun.

• Oniksi.

  Ɔ ti yɔbuɛ kpa kun. I ɲin’n ti fanunfanun. I wie ti ble annzɛ ble nzuenzue annzɛ ɔkwlɛ annzɛ ble nɲanɲa annzɛ nzuɛnnzuɛn, kpɛkun ufue sanngansanngan nun. Yɔbuɛ sɔ’n i wie o Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i tralɛ’n nun.—Tul 28: 9, 12; 1Ɲo 29:2; Zɔb 28:16.

• Orɛbu, Orɛbu Oka.

  Okaoka lika ng’ɔ bo sin yia Sinai Oka’n. Be flɛ Sinai Oka’n i kɛ Orɛbu Oka wie. (Tul 3:1; Mml 5:2)​—Nian Nd. B3 nun.

Ɔ

• Ɔmɛɛ.

  Be fa sunnzun ninnge kɛ ble annzɛ ɔɔzu sa’n. Ɔ nin kɔɔ’n be sɛ. Bati’n su yɛ be nian naan b’a sunnzun-ɔn. Ɔ ti litri 220. (San 27:16)​—Nian Nd. B14 nun.

• Ɔɔguia.

  Be fa sunnzun kɛ nzue kun i bo’n ti kploun fa ju’n. Ɔɔguia kun ti mɛtri 1,8. (Yol 27:28)​—Nian Nd. B14 nun.

P

• Pantekɔtu.

  Cɛn dandan nsan nga mmla’n waan Zifu yasua’m be kwlaa be ko di i Zerizalɛmun lɔ’n i nɲɔn su’n niɔn. Pantekɔtu’n i bo’n yɛle “i (Cɛn) Ablenun su’n.” Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, Ble Kpɛlɛ’n i ti Cɛn’n annzɛ Lemɔcuɛ’m be ti Cɛn’n yɛ be flɛ i Pantekɔtu Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun-ɔn. Kɛ Nizan i le 16 ko sin’n, i cɛn ba 50 su yɛ be di cɛn sɔ’n niɔn.—Tul 23:16; 34:22; Yol 2:1.

• Papirisi.

  Ɔ ti kɛ ndɛma sa. Ɔ fifi nzue nun. Be kwla fa yo gbogbo, be kwla fa yo alie. Laa’n, be fa yi fluwa.—Tul 2:3.

• Paruzia.

  Be kacili Glɛki nun ndɛ sɔ’n i wawle nun kɛ “o lɛ,” annzɛ “sɛ i sin.” Be fa kan sran kun i balɛ’n i ndɛ. Sanngɛ nɛ́n i ngba-ɔ, be fa kan blɛ mɔ sran sɔ’n wo lɛ’n i ndɛ wie. Blɛ mɔ Klisi o lɛ’n, annzɛ blɛ m’ɔ sɛ i sin’n, ɔ bo i bo blɛ mɔ be sieli i famiɛn ɲanmiɛn su lɔ’n su. Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ fɛ i ɲin sie i klɔ sran’m be su kpa. Ɔ maan ɔ ti kɛ w’a sɛ i sin naan ɔ nin klɔ sran’m be o nun sa. Blɛ sɔ’n yɛ ɔ ti mɛn’n i awieliɛ blɛ’n niɔn.—Mat 24:3.

• Pɔɔneia.

  —Nian BLA NIN BIAN KUNNDƐLƐ SUKUSUKU NIN I WUNSU ƝANNZUƐN SA MUN.

• Pɛɛsi, Pɛɛsifuɛ mun.

  Titi’n kɛ be kan Pɛɛsifuɛ’m be ndɛ’n, be kan Medifuɛ’m be ndɛ wie. Andɛ’n, lika nga nvle nga be flɛ i kɛ Iran o lɛ’n, lɛ yɛ laa Pɛɛsifuɛ’m be o-ɔ. Sirisi Legran blɛ su’n, Pɛɛsifuɛ’m be sie Medifuɛ mun. Sanngɛ be akpasua nɲɔn’n be kali likawlɛ titi. Afuɛ 539 K.N.K nun’n, Sirisi fali Babilɔninfuɛ’m be mɛn’n. Yɛ ɔ mannin Zifu’m be atin kɛ be sa be sin be nvle’n nun. Pɛɛsifuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n ɔ fɛ i Ɛndisi Nzue Ba m’ɔ o wia afiliɛ lɔ’n su lele fa ju Eze Jenvie m’ɔ o wia atɔliɛ lɔ’n su. Pɛɛsifuɛ’m be sieli Zifu mun lele fa juli blɛ mɔ Alɛzan­dri Legran kwlali Pɛɛsifuɛ mun afuɛ 331 K.N.K nun’n. Daniɛli dun mmua wunnin Pɛɛsifuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n aolia nun. Be kan famiɛn diwlɛ sɔ’n i ndɛ Ɛsdrasi fluwa’n, nin Neemin fluwa’n, nin Ɛstɛɛ fluwa’n be nun. (Ɛsd 1:1; Dan 5:28; 8:20)​—Nian Nd. B9 nun.

• Pɛnsi mun.

  Sika ɔkwlɛ yɛ be fa yo be-ɔ. Atrɛkpa’n, be ti kɛ blalɛ nga be fa fa like’n sa. Kannin nga be sɔ be nuan Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ, annzɛ Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, pɛnsi mun yɛ be fa nuan be-ɔ. Be flɛ i ekun kɛ ansan yrawlɛ.—Tul 37:23; 2Ɲo 26:19; Ebr 9:4.

• Pimun.

  Be fa si like kun i nɔnnin’n. Kɛ sran’m be waan bé sí be blalɛ mun Filistifuɛ’m be sa nun’n be de be pimun kun. Be wunnin toe yɔbuɛ wie mun Izraɛli klɔ nvuɛn’n su lɔ, be klɛli be su kɛ “pimun.” Be nɔnnin’n kwla ju gramun 7,8. Ɔ ti sikli kun mɔ be bubuli nun nsan’n i bue nɲɔn.—1Sa 13:20, 21.

• Pisukɛ.—

  Nian NEFƐSI.

• Prefe mun.

  Be di junman be man Babilɔnin famiɛn’n, sanngɛ famiɛn’n i mantanfuɛ’m be le ɲrun tra be. Be yɛ be o Babilɔnin famiɛn’n i sa sifuɛ’m be kwlaa be ti su-ɔ. Famiɛn Dariisi m’ɔ ti Medifuɛ’n i blɛ su’n, be kannin prefe’m be ndɛ wie.—Dan 2:48; 6:7.

• Prokɔnsili.

  Rɔmunfuɛ’m be mɛn’n i akpasua kun su kpɛn’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Rɔmunfuɛ’m be su kpɛn’m be akpasua nga be flɛ i Sena’n i yɛ ɔ sie prokɔnsili’n niɔn. Klɔ ng’ɔ sie be’n be su’n, ɔ kwla di sran’m be jɔlɛ, yɛ ɔ kwla sunman sonja mun. Kannzɛ bɔbɔ ajalɛ ng’ɔ fa be’n ɔ kɛn i su ndɛ kle Sena’n, sanngɛ klɔ ng’ɔ sie be’n, i yɛ ɔ le kwlalɛ be su-ɔ.—Yol 13:7; 18:12.

• Purimun.

  Afuɛ nuan kwlaa nun’n, be di cɛn sɔ’n Adaa anglo’n i le 14 nin 15 su. Ɔ ti delɛ mɔ be deli Zifu mun Famiɛn Bla Ɛstɛɛ blɛ su’n i ti cɛn dilɛ. Purimun’n i bo yɛle “fɔtɔ tulɛ.” Aman guali Puri annzɛ ɔ tuli Fɔtɔ naan ɔ́ sí cɛn nga ɔ́ núnnún Zifu mun’n. I ti yɛ be wa flɛli cɛn sɔ’n kɛ Purimun Cɛn annzɛ Fɔtɔ Tulɛ Cɛn’n niɔn.—Ɛst 3:7; 9:26.

R

• Raabu.

  Dunman sɔ’n wo Zɔbu fluwa’n nun, nin Jue Mun fluwa’n nun, nin Ezai fluwa’n nun. Nán bla nga be flɛ i Raabu mɔ be kɛn i ndɛ Zozie fluwa’n nun’n niɔn. Zɔbu fluwa’n nun, jenvie’n nun nnɛn sroesroe kun yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Biblu nun fluwa wie’m be nun’n, jenvie’n nun nnɛn sroesroe sɔ’n ti Ezipti mɛn’n i nzɔliɛ.—Zɔb 9:13; Ju 87:4; Eza 30:7; 51:9, 10.

• Rido.

  Ɔ ti tannin tɛnndɛn kun. Be wuli i klanman kpa, yɛ be yoli seribɛn’m be desɛn nun. Tannin sua’n nun lɔ’n, ɔ nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, rido’n yɛ ɔ ja Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n nin Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n be afiɛn kɛ awɛ sa-ɔ. (Tul 26:31; 2Ɲo 3:14; Mat 27:51; Ebr 9:3)​—Nian Nd. B5 nun.

S

• Sa kpa nin sa tɛ’n be silɛ waka.

  Edɛnin fie nun lɔ waka kun-ɔn. Ɔ ti atin mɔ Ɲanmiɛn le i kle sran mun “sa ng’ɔ ti kpa’n,” nin “sa ng’ɔ timan kpa’n,” i nzɔliɛ.—Bob 2:9, 17.

• Sa nuan su sɛsɛ yolɛ.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n, yɛle sa nga be ti kpa annzɛ be ti tɛ Ɲanmiɛn ɲrun mɔ be nian su be fa ajalɛ’n.—Bob 15:6; Mml 6:25; Ɲan 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn.

  Cɛn nga Izraɛlifuɛ’m be di be’n, be nun cinnjin kpafuɛ’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Be flɛ i ekun kɛ Yɔmun Kipuu (ɔ fin Ebre nun ndɛ mma yohm hak kip pu rimʹ, “su katalɛ cɛn”) yɛ be di i Etanimun i le 10 su. Tannin sua’n nun lɔ’n, ɔ nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, afuɛ kwlakwla’n, cɛn kunngba cenje sɔ’n nun yɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n wlu Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klo­nglo’n i nun-ɔn. Kpɛkun ɔ fa nnɛn ng’ɔ fa yili i bɔbɔ i sa tɛ’n i ti tɛ’n, nin Levifuɛ onga’m be sa tɛ’n i ti tɛ’n, nin nvlefuɛ’m be sa tɛ’n i ti tɛ’n i mmoja’n man Ɲanmiɛn. Cɛn sɔ’n nun’n, be yo aɲia ngunmin kun, yɛ be ci nglɛmun. Asa ekun’n cɛn sɔ’n ti wunmiɛn-lolɛ-cɛn, ɔ maan be diman junman.—San 23:27, 28.

• Sa tɛ’n i ti kpatalɛ tɛ.

  Sran kun i sa tɛ’m be ti tɛ ng’ɔ yi’n. Ngbaciɛ kan o tɛ sɔ’n nin sa tɛ’n i ti tɛ onga’m be afiɛn. Sran kun yi tɛ sɔ’n naan ɔ́ ɲán aenguɛ wie m’ɔ nin Ɲanmiɛn trali’n i nuan ninnge mɔ i sa tɛ’n ti’n be fili i sa’n be ekun, naan i sa tɛ’n i su afɛ ng’ɔ su wun i’n ɔ wie.—San 7:37; 19:22; Eza 53:10.

• Sa tɛ’n i ti kpatalɛ.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n kle kɛ be yi tɛ naan sran’m b’a kwla fa be wun b’a mantan Ɲanmiɛn, naan b’a kwla su i. I nun mɔ be te di Moizi Mmla’n su’n, be yi tɛ Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun. Be yo sɔ naan kannzɛ sran’m be tinuntinun ɔ nin nvle wunmuan’n be yo sa tɛ’n, be nin Ɲanmiɛn be afiɛn w’a sɛ ekun. Tɛ sɔ mɔ be yi be’n, ɔ ti tɛ nga Zezi wá fɛ́ i wun yí’n i nzɔliɛ. Tɛ sɔ mɔ Zezi fɛli i wun yili’n ɔ kata klɔ sran’m be sa tɛ’m be su mlɔnmlɔnmlɔn. Ɔ maan be kwla yo naan be nin Zoova be afiɛn w’a sɛ ekun.—San 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ebr 9:12.

• Sa tɛ’n i ti tɛ yilɛ.

  Sa tɛ mɔ klɔ sran’m be sunnzunman kɛ bé yó mɔ sanngɛ fɔ m’ɔ o be nun’n ti’n be yo’n, i ti yɛ be yi tɛ sɔ’n niɔn. Be fa nnɛn wafawafa be fa yi tɛ sɔ’n. Ɔ kwla yo okunmomo, annzɛ nannin tola, annzɛ nnɛn uflɛ. Like nga sran kun i sa ju su’n yɛ ɔ fa man-ɔn. Asa ekun’n, sɛ sran’n le ɲrun annzɛ ɔ leman ɲrun’n, i su yɛ be nian naan b’a kle like ng’ɔ fata kɛ ɔ man naan b’a fa kpata Ɲanmiɛn-ɔn.—San 4:27, 29; Ebr 10:8.

• Sadisefuɛ mun.

  Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa cinnjin kpa kun i nunfuɛ mun-ɔn. Be ti aɲanbeunfuɛ, yɛ be ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ mɔ be le kwlalɛ kpa Ɲanmiɛn i sua’n nun-ɔn. Ninnge nga Farizifuɛ’m be yo be mɔ i wie yɛle be nannan’m be nzuɛn’n i su falɛ’n, be yoman wie. Yɛ ndɛ nga Farizifuɛ’m be lafi su’n, be lafiman su wie. Be lafiman sran cɛnlɛ’n su. Yɛ be lafiman su kɛ anzi’m be o lɛ sakpa. Be tanndannin Zezi ɲrun.—Mat 16:1; Yol 23:8.

• Salomɔn i Kpata’n.

  Zezi blɛ su’n, kpata sɔ’n wo Ɲanmiɛn sua’n i awlo klun dan’n i wia afiliɛ lɔ bue liɛ’n su. Sran kpanngban be waan kpata sɔ mɔ kɛ Salomɔn kplán Ɲanmiɛn i sua’n ɔ kplannin’n yɛ ɔ kali lɛ lele fa juli Zezi blɛ su’n niɔn. Zezi sinnin kpata sɔ’n i bo ‘ayrɛ blɛ’n’ nun. Klisifuɛ klikli’m be yiali lɛ be suli Ɲanmiɛn wie. (Zan 10:22, 23; Yol 5:12)​—Nian Nd. B11 nun.

• Samari.

  Izraɛli nvle’n i nglo lɔ famiɛn diwlɛ m’ɔ ti akpasua blu’n i bo bia’n niɔn. Ɔ kali sɔ lele afuɛ 200. Be wa flɛli akpasua blu’m be famiɛn diwlɛ’n i sɔ wie. Oka nga be kplannin klɔ’n su’n, ɔ suan Samari wie. Zezi blɛ su’n, ɔ ti Rɔmunfuɛ’m be lika. Ɔ o Galile m’ɔ o nglo lɔ’n, ɔ nin Zide m’ɔ o ngua lɔ’n be afiɛn’n nun. Kɛ Zezi sínsín likalika’m be nun bó jasin’n, w’a boman jasin fɛ’n lɔ wie. Sanngɛ blɛ wie nun’n, ɔ sinnin lika sɔ’n nun ɔli lika uflɛ. Kɛ ɔ́ sín lika sɔ’n nun’n, ɔ nin lɔfuɛ’m be ijɔli. Kɛ Piɛli fali Ɲanmiɛn i famiɛn diwlɛ’n i lakle nɲɔn su m’ɔ ti nzɔliɛ like’n dili junman’n, Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n mannin Samarifuɛ wie mun. (1Fa 16:24; Zan 4:7; Yol 8:14)​—Nian Nd. B10 nun.

• Samarifuɛ mun.

  I bo bolɛ nun’n, Izraɛli nvle’n i nglo lɔ famiɛn diwlɛ m’ɔ ti akpasua blu’n, i nunfuɛ mun yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Sanngɛ kɛ Asirifuɛ’m be utuli Samari mɛn’n afuɛ 740 K.N.K nun’n, be wa flɛli aofuɛ nga Asirifuɛ’m be fali be bali’n be sɔ wie. Zezi blɛ su’n, sɛ be flɛ sran kun kɛ Samarifuɛ’n, nán kɛ be waan bé sé kɛ ɔ ti aofuɛ annzɛ ɔ ti politiki annuanzɛ kun i nunfuɛ wie ti-ɔ. Sanngɛ Sisɛmun nin Samari klɔ laa’n be asa’n su sran’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n i nunfuɛ mun yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Ninnge wie mɔ Ɲanmiɛn sulɛ wafa sɔ’n i nunfuɛ’m be lafi su’n, be nga be o Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa liɛ’n nun’n be lafiman su.—Zan 8:48.

• Sanedrɛn.

  Yɛle Zifu’m be Jɔlɛ Difuɛ Dandan mɔ be o Zerizalɛmun lɔ’n. Zezi blɛ su’n, be ti sran 71. Be yɛle Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n, ɔ nin be nga be dili junman sɔ’n laa’n, ɔ nin sran wie mɔ be osufuɛ kun yoli Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n, ɔ nin nvle su kpɛn mun, ɔ nin akpasua nin awlobo su kpɛn mun, ɔ nin fluwa klɛfuɛ mun.—Mar 15:1; Yol 5:34; 23:1, 6.

• Sannzan bolɛ.

  Yɛle ndɛ tɛtɛ nga be kan be fa wlanwlan sran, annzɛ be kan naan sa ɲɛn i’n, annzɛ be kan naan sa ɲan like kun’n. Nán ndɛ ng’ɔ ti tɛ Ɲanmiɛn ɲrun’n i kanlɛ ngbɛn-ɔn, kusu nán ndɛ nga be kɛn i ya su’n niɔn. Blɛ sunman’n, sannzan bolɛ’n ti sa tɛ m’ɔ́ wá jú’n, annzɛ sa tɛ nga be kunndɛ kɛ ɔ ju’n i ndɛ kanlɛ. Sɛ Ɲanmiɛn annzɛ i janunfuɛ yɛ ɔ bo sannzan’n, sannzan sɔ’n ti kɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be ndɛ sa, yɛ ɔ́ yó sɔ sakpa.—Bob 12:3; Kal 22:12; Gal 3:10.

• Sanwun, Sanwun yolɛ.

  Zoova i nzuɛn-ɔn. Be fa kɛn i akunndan’n nin i ayeliɛ mɔ fiɛn kaan sa nunman nun’n i ndɛ. (Tul 28:36; 1Sa 2:2; Ɲan 9:10; Eza 6:3) Ebre nun ndɛ mma nga be kacili i sɔ’n, sɛ klɔ sran (Tul 19:6; 2Fa 4:9), nin nnɛn mun (Kal 18:17), nin ninnge mun (Tul 28:38; 30:25; San 27:14), nin lika mun (Tul 3:5; Eza 27:13), nin blɛ mun (Tul 16:23; San 25:12), nin junman mun (Tul 36:4) yɛ be fa kan be ndɛ’n, i bo’n yɛle kɛ be sie be ngunmin, annzɛ be yo maan be yo Ɲanmiɛn m’ɔ ti sanwun’n i liɛ klonglo, annzɛ kusu be sie be ngunmin naan bé fá be dí Zoova i junman. Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, be fa ndɛ mma “sanwun” nin “sanwun yolɛ’n” be fa kan Ɲanmiɛn i like mɔ be sie i ngunmin’n i ndɛ. Asa ekun’n be fa kan sran’n i ayeliɛ’n mɔ fiɛn kaan sa nunman nun’n i ndɛ.—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Sanwun.

  Kɛ be kan sanwun yolɛ ndɛ Biblu’n nun’n, nán sran’n i wunnɛn’n i yɛiin yolɛ ngunmin ndɛ yɛ be kan-ɔn. Sanngɛ i wie yɛle kɛ sran’n yo naan fiɛn kaan sa w’a trɛnmɛn i akunndan’n nun annzɛ ɔ yo naan like fi w’a saciman ɔ nin Ɲanmiɛn be afiɛn le. I nun nga be te di Moizi Mmla’n su’n, be fa kan be wun sanwun mɔ be nian mmla’n su be yo’n i ndɛ.—San 10:10; Ju 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Satan.

  Ebre nun-ɔn. I bo’n yɛle “Ɲrun Tanndanfuɛ.” I yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn i ɲrun tanndanfuɛ’m be nun tɛ dan’n niɔn. Be flɛ i ekun kɛ Suɛn Tɔnfuɛ.—Zɔb 1:6; Mat 4:10; Ngl 12:9.

• Sea.

  Ninnge kɛ ble sa’n be sunnzunlɛ like-ɔ. Kɛ be fa bati m’ɔ ti ninnge kɛ nzue sa’n be sunnzunlɛ like’n be fa sunnzun sea’n, ɔ ti litri 7,33. (2Fa 7:1)​—Nian Nd. B14 nun.

• Seba.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin be bali’n, kananndrie nga be nian be Ɲanmiɛn sulɛ’n i anglo blu-nin-kun (11) su’n yɛ be wa flɛli i sɔ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n ɔ ti anglo nnun su’n. Ɔ bo i bo Zanvie i afiɛn lele fa ju Fevrie i afiɛn. (Zkr 1:7)​—Nian Nd. B15 nun.

• Sela.

  Miziki nzɔliɛ like kun-ɔn. Ɔ o Jue Mun fluwa’n nin Abakiki fluwa’n nun. Atrɛkpa’n, nzɔliɛ sɔ’n kle kɛ ɔ fata kɛ sran ng’ɔ to jue’n ɔ jran jue tolɛ’n kan annzɛ ɔ jran miziki’n kan, annzɛ ɔ jrɛn i nɲɔn’n. Be fɛ i sɔ blɛ’n be bu akunndan, annzɛ be yo sɔ naan jue’n i nun ndɛ’n ɔ wluwlu be wun kpa. Sɛptanti fluwa’n nun’n be flɛ nzɔliɛ sɔ’n kɛ diapusalima.—Ju 3:4; Aba 3:3.

• Seminiti.

  Miziki bolɛ nzɔliɛ kun yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. I bo’n yɛle “i mɔcuɛ su’n.” Sɛ be nian nzɔliɛ sɔ’n su naan be bo miziki’n, miziki bolɛ ninnge’m be tɛ kɛ sran’m be nɛn mɔ be yo i dan’n sa’n. Sɛ be nian nzɔliɛ sɔ’n su be to jue kusu’n, sran’m be yo be nɛn’n i dan, kpɛkun be nian su be bo miziki’n.—1Ɲo 15:21; Ju 6:Fit; 12:Fit.

• Seɔlu.

  Ebre nun-ɔn. Glɛki nun’n yɛle “Adɛsi.” Be kacili i kɛ “Ndia” (be fa fluwa mma dan be bo i bo). Be yo sɔ fa kle ngbaciɛ ng’ɔ o ndia nga be sie sran kun nun’n, ɔ nin ndia m’ɔ ti klɔ sran’m be kwlaa be agualiɛ’n i nzɔliɛ’n be afiɛn’n.—Bob 37:35; Ju 16:10; Yol 2:31. (Jnd.)

• Serafɛn.

  Be ti aolia nun sran, be bo sin yia Zoova i famiɛn bia’n ɲanmiɛn su lɔ. Ebre nun’n ndɛ serafɛn’n i bo’n yɛle “be mɔ be yra’n.”—Eza 6:2, 6.

• Seribɛn.

  Anzi nga be le ɲrun kpa’n mun-ɔn. Be di junman ngunmin kun. Be nin Serafɛn’m be timan kun.—Bob 3:24; Tul 25:20; Eza 37:16; Ebr 9:5.

• Sezaa.

  Rɔmun lɔ awlobo kun nunfuɛ’m be dunman-ɔn. I sin’n, ɔ wa kacili Rɔmun nvle’n i siefuɛ’m be famiɛn dunman. Be boli famiɛn sɔ’m be nun wie’m be dunman Biblu’n nun. Be yɛle Ogisi nin Tibɛɛ, yɛ Klodu. Kannzɛ b’a boman Nerɔn i dunman wie’n sanngɛ be flɛ i sɔ wie. Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n be fa “Sezaa” be kan mɛn’n i siefuɛ mun, annzɛ Awa’n i ndɛ wie.—Mar 12:17; Yol 25:12.

• Sɛ wufuɛ.

  Yɛle sran ng’ɔ fa ufa’n fa wu sɛ, nin talie, ɔ nin ninnge uflɛ wie mun ekun’n. Ebre nun ndɛ nga be kacili i sɔ’n, i bo’n yɛle “yofuɛ.” Sɛ wufuɛ’n kwla fa ufa’n fa yo like kwlaa ng’ɔ klo’n. Kpɛ sunman’n, be fɛ i sɔ’n be fa kan Zoova i atin m’ɔ le i sie sran mun nin nvlenvle mun’n i ndɛ.—Eza 64:8; Rɔm 9:21.

• Sɛ yolɛ.

  Yɛle wafa nga kɛ sran kun i sran wu’n, annzɛ kɛ ɲrɛnnɛn sa uflɛ tɔ i su’n, ɔ yi i awlabɔɛ’n i nglo’n. Laa’n, sran’m be yo sɛ ɔ cɛ kan. Be kpan kekle. Kɛ bé yó sɔ’n, ɔ le be tralɛ mɔ be wla-ɔ, be fa nzuɛn gua be ti’n su, be titi be wun tralɛ’m be nun, yɛ be finfin be wue nun. Ɔ ju wie’n, be fa sran wie mɔ sɛ bo sunlɛ’n ti be junman’n naan be wa sun.—Bob 23:2; Ɛst 4:3; Ngl 21:4.

• Sikli.

  Ebre’m be toe yɔbuɛ mɔ i kunngba’n ti be sika mma’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Ɔ ti gramun 11,4. Be kan “Ɲanmiɛn sua nun lɔ sikli liɛ’n” i ndɛ. Atrɛkpa’n, kɛ be se sɔ’n, ɔ kle kɛ be si sikli sɔ’n i nɔnnin’n i trele. Annzɛ kusu ɔ nin sikli ng’ɔ o Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n be sɛ. Be kan “famiɛn’n” i sikli liɛ’n i ndɛ wie. Ɔ nin sikli nga be di su titi’n timan kun. Atrɛkpa’n, sikli sɔ’n wo i liɛ famiɛn sua’n nun lɔ.—Tul 30:13.

• Sin dan’n.

  “Sin dan m’ɔ jue kpa mɔ su­fru o nun’n” ti nzɔliɛ like. I kunngba’n yɛ be flɛ i “wie’n i nɲɔn su’n” niɔn. Be toli sa tɛ yofuɛ nga be kaciman be akunndan’n, ɔ nin Suɛn Tɔnfuɛ’n, ɔ nin wie’n nin Ndia’n (annzɛ Adɛsi) bɔbɔ be yili sin dan sɔ’n nun. Kɛ be kan kɛ be fali aolia nun sran nin wie nin Adɛsi mɔ sin’n kwlá yoman be like fi’n be yili nun’n, i sɔ’n kle kɛ sin dan sɔ’n ti nzɔliɛ like. Ɔ timan lika kun mɔ be kle sran’m be ɲrɛnnɛn nun sa trilili-ɔ, sanngɛ ɔ ti be nunnunlɛ mlɔnmlɔn’n i nzɔliɛ.—Ngl 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Sin guawlɛ.

  Sika ɔkwlɛ annzɛ sika, annzɛ aaba yɛ be fa yoli-ɔ. Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ’n, nin Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, be fa yra ansan. Kpɛkun be fa tu tɛ yiwlɛ’n i nun nzuɛn’n, yɛ be fa isa sika ɔkwlɛ kannin siewlɛ’m be kannin ɲanman losin nga be yrali’n. Be flɛ i ekun kɛ ansan yrawlɛ.—Tul 37:23; 2Ɲo 26:19; Ebr 9:4.

• Siɔn, Siɔn Oka.

  Zebisi m’ɔ ti Zebisifuɛ’m be klɔ mɔ be sisili i wun kpa’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Ɔ o Zerizalɛmun i wia afiliɛ lɔ lika’n nun. Kɛ Davidi fali klɔ sɔ’n, ɔ kplɛnnin i famiɛn sua’n lɔ. Ɔ maan be wa flɛli klɔ sɔ’n kɛ “Davidi Klɔ.” (2Sa 5:7, 9) Kɛ Davidi yoli maan be fali Zoova i alaka’n be ɔli oka sɔ’n su’n, oka sɔ’n wa kacili Zoova liɛ klonglo. I sin’n, be wa flɛli Moria Oka’n i lika nga be wa kplannin Ɲanmiɛn i sua’n su lɔ’n i sɔ wie. Ɔ ju wie’n, be flɛ Zerizalɛmun klɔ wunmuan’n sɔ wie. Kpɛ sunman’n, kɛ bé kán “Siɔn” ndɛ Biblu’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, akunndan nun ndɛ yɛ be kan-ɔn.—Ju 2:6; 1Pi 2:6; Ngl 14:1.

• Siri, Sirifuɛ mun.

  —Nian ARAMUN, ARAMUNFUƐ.

• Siti.

  Yɛle lika nɲɔn mɔ be o sran ble mɛn’n i nglo lɔ lika nun nvle nga be flɛ be Tinizi nin Libi lɔ jenvie nuan’n. Lika sɔ’m be nun’n, jenvie’n i bo nunman mmua. Laa’n mmeli kanfuɛ’m be sro lika sɔ’n kpa. Afin lɔ’n, jenvie’n yo maan aunɲan’n kaman lika kun trele, ɔ kɔ wa kɔ wa. (Yol 27:17)​—Nian Nd. B13 nun.

• Sitoikifuɛ mun.

  Glɛki lɔ suklu kun nunfuɛ mun yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Sran sɔ’m be lafi su kɛ aklunjɔɛ’n fin nantilɛ mɔ be fa ngwlɛlɛ be nanti’n, ɔ nin ninnge nga be sin yia e’n mɔ be nin be tran klanman’n. Be liɛ’n, sran ng’ɔ si ngwlɛlɛ sakpa’n ɲrɛnnɛn wunlɛ’n nin fɛ dilɛ’n be yomɛn i like fi.—Yol 17:18.

• Sivan.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin be bali’n, kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n i anglo nsan su’n yɛ be wa flɛli i sɔ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo ngwlan su’n. Ɔ bo i bo Mɛ i afiɛn lele fa ju Zuɛn i afiɛn. (Ɛst 8:9)​—Nian Nd. B15 nun.

• Soman.

  Ɔ ti bla kun m’ɔ leman ɲrun kɛ be yi kpakpa’n sa-ɔ. Kpɛ sunman’n ɔ ti kanga.—Tul 21:8; 2Sa 5:13; 1Fa 11:3.

• Sran cɛnlɛ.

  Yɛle sran ng’ɔ wuli mɔ be yo maan ɔ ɲan nguan ekun’n. Ɔ fin Glɛki nun ndɛ Anastazisi, i bo’n yɛle “jasolɛ,” “nglo jranlɛ.” Biblu’n kan sran cɛnlɛ ngwlan ndɛ. Zezi i cɛnlɛ mɔ Ɲanmiɛn Zoova cɛnnin i’n ɔ o nun wie. Kannzɛ bɔbɔ Eli nin Elize nin Zezi nin Piɛli nin Pɔlu be cɛnnin sran wie mun’n, sanngɛ Ɲanmiɛn yɛ maan be kwla yoli abonuan sa sɔ mun-ɔn. Kɛ ɔ ko yo naan Ɲanmiɛn i klun sa’n w’a kpɛn su’n, ɔ ti cinnjin kɛ “be nga be yoli sa kpa-o, be nga b’a yoman sa kpa-o,” be cɛn asiɛ’n su wa. (Yol 24:15) Biblu’n kan be nga bé kɔ́ ɲanmiɛn su’n be cɛnlɛ’n i ndɛ. Kɛ ɔ́ kɛ́n i ndɛ’n, ɔ se kɛ “sran nga bé dún mmua cɛ́n be’n” annzɛ “sran cɛnlɛ klikli’n.” Sran sɔ mun yɛle Zezi i niaan mɔ Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n.—Fip 3:11; Ngl 20:5, 6; Zan 5:28, 29; 11:25.

• Sran cinnjin kpafuɛ’n.

  Glɛki nun ndɛ mma nga be kacili i sɔ’n i bo’n yɛle “Atin klefuɛ’m be su kpɛn.” Be fa kan junman cinnjin kpa nga Zezi Klisi di naan w’a de sran kpa mun sa tɛ’n i akatua mɔ yɛle wie’n i sa nun’n, i ndɛ. Yɛ be fa kan atin m’ɔ kle sran mun naan b’a ɲan nguan m’ɔ leman awieliɛ’n i ndɛ wie.—Yol 3:15; 5:31; Ebr 2:10; 12:2.

• Sran m’ɔ di bae’n.

  Yɛle sran m’ɔ fa tinmin m’ɔ fin mmusu mun’n fa yo ninnge mun’n.—2Ɲo 33:6.

• Sran m’ɔ timan Zifu m’ɔ kaci Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n i nunfuɛ’n.

  Sɛ ɔ ti yasua’n, be wlɛ i klɛn.—Mat 23:15; Yol 13:43.

• Sran m’ɔ yo annvɔ’n i like cɛlɛ.

  Like nga be fa cɛ be nga be leman wie’n. Be kɛnmɛn i sɔ liɛ’n i ndɛ trele Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun. Sanngɛ Mmla’n kle Izraɛlifuɛ’m be ninnge trele ng’ɔ fata kɛ be yo be man yalɛfuɛ mun’n.—Mat 6:2.

• Sran mɔ be tra be (lomuɛn) be kɔ’n.

  Yɛle kɛ be fa sran sɔ mun be nvle’n annzɛ be klɔ’n su lɛ be kɔ nvle uflɛ nun. Blɛ sunman’n be nga be le kwlalɛ’n, be yɛ be fɛ i sɔ ajalɛ’n niɔn. Ebre nun ndɛ mma’n i bo’n yɛle kɛ “kɔlɛ.” Be trali Izraɛlifuɛ’m be lomuɛn ɔli kpɛ nɲɔn. Asirifuɛ’m be trali Izraɛli lɔ akpasua blu mɔ be famiɛn diwlɛ’n o nglo lɔ lika’n nun’n be ɔli. I sin’n Babilɔninfuɛ’m be wa trali akpasua nɲɔn mɔ be famiɛn diwlɛ’n wo ngua lɔ lika’n nun’n be ɔli. Sanngɛ Sirisi m’ɔ ti Pɛɛsi famiɛn’n i blɛ su’n, be nga Asirifuɛ mun nin Babilɔninfuɛ’m be trali be ɔli’n, be osu nga be kali lɛ’n, be sali be sin be nvle’n nun.—2Fa 17:6; 24:16; Ɛsd 6:21.

• Sran Wa.

  Be nga be klɛli Zezi i su ndɛ’n, be boli ndɛ sɔ’n su kpɛ kɔe 80. Zezi yɛ be flɛli i sɔ-ɔ. I sɔ’n kle kɛ, kɛ mɔ klɔ sran yɛ ɔ wuli i’n ti’n ɔ ti klɔ sran sakpa, naan nán aolia nun sran yɛ ɔ kacili i wun klɔ sran-ɔn. Ndɛ sɔ’n kle ekun kɛ ndɛ nga be kɛnnin i Daniɛli 7:13, 14 nun’n, ɔ́ kpɛ́n su Zezi i lika. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i nun’n, be flɛli Ezekiɛli nin Daniɛli be sɔ wie. I sɔ’n kle kɛ ngbaciɛ o Ɲanmiɛn nuan ndɛ kanfuɛ sɔ mɔ be kwla wu’n, ɔ nin Ɲanmiɛn m’ɔ kan ndɛ kle be’n be afiɛn.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Sua ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ klonglo’n.

  Yɛle Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin Ɲanmiɛn i sua’n be nun sua ba klikli m’ɔ ti sua ba’m be nun danfuɛ’n. Ɔ nin Sua ba ngunmin kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ klonglo’n be timan kun. Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ’n, sika ɔkwlɛ kannin siewlɛ nin sika ɔkwlɛ tɛ yiwlɛ mɔ be yra ansan su’n, ɔ nin tabli nga be sie su kpanwun nga be fa man Ɲanmiɛn’n, ɔ nin sika ɔkwlɛ kpongbo mun yɛ be o sua ba sɔ’n nun-ɔn. Sanngɛ Ɲanmiɛn i sua’n nun’n, sika ɔkwlɛ tɛ yiwlɛ’n nin sika ɔkwlɛ kannin siewlɛ blu mun, ɔ nin tabli blu nga be sie be su kpanwun nga be fa man Ɲanmiɛn’n be yɛ be o lɔ-ɔ. (Tul 26:33; Ebr 9:2)​—Nian Nd. B5 nin B8 be nun.

• Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n.

  Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin Ɲanmiɛn i sua’n nun’n, sua ba sɔ’n wo siɛn kpa lɔ, yɛ Ɲanmiɛn i alaka’n wo nun. Be flɛ i ekun kɛ Ɲanmiɛn i lika kpa tra su’n. Moizi Mmla’n nun’n, sran kunngba cɛ ng’ɔ le atin wlu lɔ’n, yɛle Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n. Yɛ kusu saan Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun ngunmin yɛ ɔ kwla wlu lɔ-ɔ.—Tul 26:33; San 16:2, 17; 1Fa 6:16; Ebr 9:3.

• Sua ja mlomlo.

  Ɔ suan sua’n i bo. Wie liɛ’n, ɔ ti i klanman yolɛ liɛ, annzɛ kusu ɔ o lɛ ngbɛn. Wie liɛ’n, be taka sua ja mlomlo mun naan be wla kpɛn sa wie’m be su. Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, nin famiɛn sua nga Salomɔn kplannin’n nun’n, sua ja mlomlo wie’m be o lɔ. Amuin sɔfuɛ wie’m be tɛkɛ i sɔ like’n kpɛkun be sɔ be. Blɛ wie nun’n, Izraɛlifuɛ’m be niannin be ayeliɛ sɔ’n su. (Jɔl 16:29; 1Fa 7:21; 14:23)​—Nian LIKE KUKLUKU NG’Ɔ O SUA JA MLOMLO’N SU’N.

• Suɛn Tɔnfuɛ’n.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, dunman nga be fa tɔnnin Satan’n, yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Be tɔnnin Satan i dunman kɛ Suɛn Tɔnfuɛ afin i yɛ ɔ ti suɛn tɔnfuɛ’m be su kpɛn’n niɔn. Kpɛkun i yɛ ɔ ti sran klikli ng’ɔ tɔnnin Zoova i suɛn, mɔ kusu ɔ kɛnnin i wun ndɛ tɛtɛ’n niɔn. Asa ekun’n, ɔ kannin Ɲanmiɛn i nuan ndɛ’n i wun ndɛ tɛtɛ wie, yɛ ɔ sacili Ɲanmiɛn i dunman m’ɔ ti sanwun’n.—Mat 4:1; Zan 8:44; Ngl 12:9.

T

• Taasisi mmeli mun.

  Mmeli nga be fu be nun be kɔ lika nga laa’n be flɛ i kɛ Taasisi’n yɛ be flɛ be sɔ-ɔ, (Andɛ’n be flɛ lika sɔ’n kɛ Ɛspaɲin). Kɔlɛ’n, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, mmeli dandan nga be kwla fa tu ajalɛ be kɔ mmua kpa’n yɛ be wa flɛli be sɔ-ɔ. Salomɔn nin Zozafati be fali mmeli sɔ mun be dili aata.—1Fa 9:26; 10:22; 22:48.

• Talan.

  Yɛle Ebre’m be toe yɔbuɛ ng’ɔ yo nɔnnin kpa’n. Ɔ ti kilo 34,2. Asa ekun’n, ɔ ti be sika wie. Glɛki’m be talan liɛ’n, ɔ yoman nɔnnin kɛ Ebre’m be liɛ’n sa. Ɔ ti kilo 20,4. (1Ɲo 22:14; Mat 18:24)​—Nian Nd. B14 nun

• Tamizi.

  (1) Amuin kun dunman-ɔn. Ebre bla wie mɔ be kpɔcili Ɲanmiɛn’n be sunnin amuin sɔ’n. Sran wie’m be waan famiɛn kun mɔ kɛ ɔ wuli’n, be wa sɔli i kɛ amuin’n sa’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Simɛɛfuɛ’m be fluwa’m be nun’n, be flɛ Tamizi kɛ Dumizi. Be waan ɔ ti amuin nga be flɛ i kɛ Inana’n (Babilɔninfuɛ’m be flɛ i Istaa) i wun annzɛ i klofuɛ. (Eze 8:14) (2) Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin be bali’n, be wa flɛli kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n i anglo nnan su’n kɛ Tamizi. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo blu su’n. Ɔ fɛ i Zuɛn i afiɛn lele fa ju Zuie i afiɛn.—Nian Nd. B15 nun.

• Tannin sua mɔ Ɲanmiɛn yi i wun nglo nun’n.

  Tannin sua nga be yoli i aawlɛ flɛnnɛn’n nun lɔ mɔ be su Ɲanmiɛn nun’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Be flɛ Moizi i tannin sua’n i sɔ wie.—Tul 33:7; 39:32.

• Tannin tanmue nga be fa cici be ti’n.

  Lɛn kplɔkɔɔ yɛ be fa yo Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i tannin tanmue ng’ɔ fa cici i ti’n niɔn. Be fa like paplapa kun mɔ sika ɔkwlɛ yɛ be fa yoli’n be sie i i ngban’n su, tannin tanmue’n su. Kpɛkun be fa ɲanman ble be trɛ i ase. Famiɛn’m be fa tannin tanmue kun be sie be famiɛn kle’n i bo. Zɔbu fɛli i sa nuan su sɛsɛ yolɛ’n fa sunnzunnin tannin tanmue nga be fa cici be ti’n.—Tul 28:36, 37; Zɔb 29:14; Eze 21:26.

• Tartar.

  Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, Tartar ti anzi nga Nowe blɛ su’n be yoli ɲin kekle’n be ɲin ase gualɛ’n i nzɔliɛ. I sɔ mɔ be yoli be’n ɔ ti kɛ be o bisua sa. Glɛki nun ndɛ tartaro (sran i “Tartar nun yilɛ”) mɔ be boli su 2 Piɛli 2:4 nun’n, ɔ kleman kɛ be toli “anzi nga be yoli sa tɛ’n” be yili be Tartar nga be nga be timan Klisifuɛ’n be kɛn i ndɛ’n nun. (Be liɛ’n be bu i kɛ ɔ ti bisua kun, naan ɔ o asiɛ’n bo lɔ naan lɔ’n ti tuun kpa, naan lɔ yɛ be to ɲanmiɛn nga be leman tinmin’n be gua-ɔ.) Sanngɛ Tartar’n kle kɛ Ɲanmiɛn kannin anzi sɔ’m be bo ɲanmiɛn su lɔ, yɛ ɔ deli be junman’n be sa nun. Ɔ maan be leman ɲrun kun, yɛ be wunman sa wlɛ kpa kun. Ɔ ti kɛ be o aosin tuun kpa nun sa. I sɔ’n ti’n, be wunman nanwlɛ m’ɔ fin Ɲanmiɛn’n m’ɔ kpaja kɛ kannin sa’n i wlɛ. Be wunman like nga Ɲanmiɛn waan ɔ́ yó’n i wlɛ mlɔnmlɔn. Aosin’n kusu ti be agualiɛ’n i nzɔliɛ. Afin Ɲanmiɛn Ndɛ’n waan bé núnnún be nin Suɛn Tɔnfuɛ Satan m’ɔ ti be siefuɛ’n mlɔnmlɔnmlɔn. Ɔ maan anzi ɲin keklefuɛ sɔ’m be ɲin mɔ w’a gua ase dan kpa’n yɛle Tartar’n. Nɛ́n i kunngba’n yɛle “kunman dan mɔ be simɛn i bo’n” mɔ Sa Nglo Yilɛ 20:1-3 kɛn i ndɛ’n.

• Tebɛti.

  Kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin be bali’n, kananndrie nga be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, anglo blu su’n yɛ be wa flɛli i sɔ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo nnan su’n. Ɔ fɛ i Desanblu i afiɛn lele fa ju Zanvie i afiɛn. Kpɛ sunman’n be flɛ i ‘Anglo blu su.’ (Ɛst 2:16)​—Nian Nd. B15 nun.

• Tekle.

  Yɛle sran ng’ɔ nin sran kun b’a jaman m’ɔ nin i be la mɔ blɛ sunman’n be mɛn i sika’n. (Glɛki nun’n yɛle pɔɔne. Ɔ fin ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “like atɛ yolɛ’n.”) Titi’n, bla mun yɛ be kan be ndɛ kɛ be ti tekle bofuɛ-ɔ. Sanngɛ Biblu’n kan kɛ yasua’m be yo sɔ wie. Moizi Mmla’n bu tekle bolɛ’n i fɔ. Yɛ ɔ fataman kɛ sran kun fa tekle bolɛ sika wlu Ɲanmiɛn sua’n nun kɛ ɔ́ fá mán Zoova. Amuin sɔfuɛ’m be liɛ’n, be bo tekle be amuin sua’m be nun be fa kunndɛ be sika. (Mml 23:17, 18; 1Fa 14:24) Sran annzɛ nvle annzɛ anuannzɛ nga be waan be ti Ɲanmiɛn sufuɛ mɔ be sɔ amuin’n, Biblu’n flɛ be tekle bofuɛ. I wie yɛle Ɲanmiɛn sulɛ wafa nga be flɛ i “Babilɔnin Klɔ Dan’n” i liɛ’n. Sa Nglo Yilɛ fluwa’n nun’n, be flɛ i Tekle bla. Afin kwlalɛ nin aɲanbeun ninnge m’ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ ɲán be’n ti’n, ɔ nin mɛn nga i siefuɛ’m be sannin nun.—Ngl 17:1-5; 18:3; 1Ɲo 5:25.

• Terafimun.

  Awlo amuin mun annzɛ amuin ba mun yɛ be flɛ be sɔ-ɔ. Ɔ ju wie’n, be usa be sa naan b’a si sa ng’ɔ́ wá jú be ɲrun lɔ’n. (Eze 21:21) Terafimun wie’m be tɛnndɛn nun’n ju kɛ klɔ sran sa, sanngɛ wie’m be ti kanngan kpa. (Bob 31:34; 1Sa 19:13, 16) Be nga be kunndɛ laa ninnge’m be su like’n, be wunnin ninnge wie mɔ be kle kɛ sran ng’ɔ le terafimun’n ɔ kwla di awlobo aja-ɔ. (Atrɛkpa’n, i sɔ’n ti yɛ Rasɛli fɛli i si i terafimun mun’n niɔn.) Sanngɛ nɛ́n i sɔ yɛ be yo i Izraɛli nvle’n nun-ɔn. Jɔlɛ difuɛ mun nin famiɛn’m be blɛ su’n sran wie’m be le terafimun wie mun. Yɛ ninnge nga Famiɛn Zoziasi sacili be’n, terafimun’m be o nun wie.—Jɔl 17:5; 2Fa 23:24; Oze 3:4.

• Tɛ nga kɛ bé yí’n be yra nnɛn’n i kɔlikɔli’n.

  Kɛ bé yí tɛ sɔ’n be yra nnɛn’n i wunmuan’n tɛ yiwlɛ’n su be man Ɲanmiɛn. Maan ɔ yo nannin tola-o, annzɛ bua ɲin-o, annzɛ boli yasua-o, annzɛ auble annzɛ kusu okunmomo ba-o, sran ng’ɔ man nnɛn’n naan be fa yi i ti tɛ’n be faman nnɛn’n i lika fi be mɛnmɛn i.—Tul 29:18; San 6:9.

• Tɛ yilɛ.

  Yɛle like nga sran kun fa man Ɲanmiɛn kɛ ɔ́ fá lɛ́ i ase, annzɛ ɔ́ fá kpɛ́tɛ i annzɛ ɔ́ fá síesíe ɔ nin Ɲanmiɛn be afiɛn’n. Kɛ ɔ fɛ i Abɛli blɛ su’n, sran’m be klunklo su be fali ninnge fanunfanun be mannin Ɲanmiɛn. Nnɛn’m be o be nun wie. Be yoli sɔ lele naan Ɲanmiɛn w’a kpɛ i sɔ yolɛ’n i su mmla Moizi Mmla’n nun. Zezi fɛli i nguan’n yili tɛ. Fiɛn kaan sa nunman tɛ sɔ’n nun. I sɔ’n ti’n, ɔ fataman kɛ sran fa nnɛn yi tɛ kun. Sanngɛ Klisifuɛ’m be te yo ninnge wie mun te man Ɲanmiɛn. Ɔ ti kɛ tɛ yɛ be su yi be mɛn i sa.—Bob 4:4; Ebr 13:15, 16; 1Zn 4:10.

• Tɛ yiwlɛ.

  Be bo yɔbuɛ’m be kwle, annzɛ be tian fa nuan, annzɛ be fa yɔbuɛ dan kun yɛ be yo-ɔ. Annzɛ kusu be fa blalɛ gua waka su yɛ be fa yo-ɔ. Be yi tɛ su annzɛ be yra ansan su be fa su Ɲanmiɛn. Ɲanmiɛn sua’n i nun sua ba klikli’n nun’n, “tɛ yiwlɛ mɔ sika ɔkwlɛ yɛ be fa yoli’n” i kaan kun o lɛ, yɛ be yra ansan su. Be fali waka yɛ be yoli-ɔ, kpɛkun be kloli sika ɔkwlɛ be guɛli i wun. Ɲanmiɛn sua’n i awlo klun lɛ’n, “tɛ yiwlɛ m’ɔ ti aaba’n” i dan kun o lɛ. I su yɛ be yra nnɛn nga be fa yi tɛ’n niɔn. (Tul 27:1; 39:38, 39; Bob 8:20; 1Fa 6:20; 2Ɲo 4:1; Lik 1:11)​—Nian Nd. B5 nin B8 be nun.

• Tɛ yiwlɛ’n i nnɛn wɛ’n.

  Be yoli ninnge wie mun kɛ nnɛn wɛ sa tɛ yiwlɛ wie’m be cɔnjɔ nnan’m be su. (San 8:15; 1Fa 2:28)​—Nian Nd. B5 nin B8 be nun.

• Ti kpɔlɛ like.

  Yɛle like nga be man naan sran kun ɲɛn i ti’n. Kɛ be tra sran lomuɛn, annzɛ be su wa tu i fɔ, annzɛ be su kle i ɲrɛnnɛn, annzɛ ɔ yoli sa tɛ, annzɛ ɔ fata kɛ ɔ yo like wie’n, be kwla man like be fa kpɔ i ti. Like nga be man’n, nán cɛn ngba yɛ ɔ ti sika-ɔ. (Eza 43:3) Sa uflɛ wie’m be nun’n, sran ti kpɔlɛ like yilɛ o lɛ. I wie yɛle kɛ ba yasua klikli mun nin nnɛn’m be mma yasua klikli’m be ti Zoova liɛ. Ɔ maan ɔ fata kɛ be man like be fa kpɔ be ti naan b’a yoman Zoova i liɛ klonglo. (Kal 3:45, 46; 18:15, 16) Sɛ b’a nianman nannin wlɛfuɛ kun su naan ɔ kun sran’n, ɔ fata kɛ i fuɛ’n man like fa kpɔ i bɔbɔ i ti naan b’a kunmɛn i kɛ nga mmla’n kan’n sa. (Tul 21:29, 30) Sanngɛ sran nga i ɲinfu kun sran’n, be kwlá manman like be fa kpɔmɛn i ti. (Kal 35:31) Biblu’n kan ti kpɔlɛ like cinnjin kpafuɛ’n i ndɛ. Yɛle Klisi i wun m’ɔ fa yili tɛ naan w’a de klɔ sran nga be ɲin yi Ɲanmiɛn’n sa tɛ’n nin wie’n be sa nun’n.—Ju 49:7, 8; Mat 20:28; Efɛ 1:7.

• Ti Ɲanlɛ Afuɛ.

  Kɛ ɔ fɛ i blɛ mɔ Izraɛlifuɛ’m be wluli mɛn nga Ɲanmiɛn tali be nda kɛ ɔ́ fá mán be’n nun’n, afuɛ ablenun (50) kwlaa ti be Ti Ɲanlɛ Afuɛ. Afuɛ sɔ’n nun’n, asiɛ’n lo wunmiɛn, yɛ kanga nga be ti Ebre’n be ɲan be ti. Be asiɛ mɔ be ti be aja like’n, mɔ be yoli be atɛ’n, be sa be sin be sa nun ekun. Sɛ é kwlá sé’n, be Ti Ɲanlɛ Afuɛ’n ti cɛn dilɛ afuɛ klonglo kun. Ɲanmiɛn i nvle’n nunfuɛ’m be ɲan be ti. Ɔ maan nvle’n sɛ i sin yo kɛ i nun mɔ Ɲanmiɛn takali’n sa.—San 25:10.

• Ti su ngo gualɛ.

  Be gua sran kun i ti su ngo, annzɛ be fa ngo guɛ i like kun su be fa kle kɛ b’a kpa sran sɔ’n, annzɛ like sɔ’n b’a sie i ngunmin naan bé fá dí junman kun. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, be fa ndɛ kunngba sɔ’n be kan be nga Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n mannin be mɔ bé kɔ́ ɲanmiɛn su’n be ndɛ.—Tul 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Tisri.

  —Nian ETANIMUN nin Nd. B15 nun.

• Tukpacɛ m’ɔ sa ndɛndɛ’n.

  Ɔ ti tukpacɛ kun m’ɔ tru ndɛndɛ-ɔ. Kpɛkun ɔ kwla kun sran mun. Tukpacɛ nga be sa ndɛndɛ mɔ Biblu’n kan be ndɛ’n, blɛ sunman’n Ɲanmiɛn yɛ ɔ fa tu sran’m be fɔ-ɔ.—Kal 14:12; Eze 38:22, 23; Amɔ 4:10.

• Tukpacɛ m’ɔ saci fie su ninnge mun’n.

  Sran’m be bu i kɛ tukpacɛ nga be kɛn i ndɛ Biblu’n nun’n, be flɛ i kɛ Puccinia graminis.—1Fa 8:37.

U

• Urimun nin Tumimun.

  Kɛ sa cinnjin wie’m be tɔ nvle’n nun’n, Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n fa ninnge sɔ mun fa si Zoova i klun sa’n sa sɔ’m be su. Ɔ yo i kɛ nga be fa tu fɔtɔ’n sa. Kɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n wlú Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ’n, be fa Urimun nin Tumimun’n be wlɛ i i wue nun pɔsu’n nun. Kɛ Babilɔninfuɛ’m be sacili Zerizalɛmun klɔ’n, b’a diman be su kun.—Tul 28:30; Nee 7:65.

W

• Waka mɔ be bobo sran su’n.

  Ɔ ti waka flolo. Laa nvle wie’m be nun’n, be kun sran su annzɛ be sende sran nga w’a wu’n su naan sran’m be fa tu be wun fɔ nun. Asa ekun’n, be yo sɔ naan bé fá gúa sran ng’ɔ wuli’n i ɲin ase. Asirifuɛ mɔ be ti abɔlɛfuɛ tɛ kpa’n be fa waka pienbie be sran be kpɔfuɛ’m be ngua lele ɔ ju be wue’n nun. Zifu’m be mmla liɛ’n nun’n, be nga be yo sa tɛtɛ kpa kɛ Ɲanmiɛn i wun sacilɛ nin amuin sɔlɛ sa’n, be dun mmua finfin be yɔbuɛ be kun be annzɛ be kun be wafa uflɛ. I sin’n, be sende be fuɛn’n waka flolo wie’m be su, annzɛ waka wie mɔ be jinjin lɛ’n be su naan sran’m be fa tu be wun fɔ nun. (Mml 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Rɔmunfuɛ’m be liɛ’n, wie liɛ’n be cici sran’n i waka’n su ngbɛn. Kɛ ɔ ko yo sɔ’n, sran’n kwla di cɛn ba kaka naan w’a wu. Wie liɛ’n, ɲrɛnnɛn’n, annzɛ nzuewe, annzɛ awe, annzɛ kusu wia’n yɛ ɔ kun i-ɔ. Wie liɛ kusu’n, be fa sran’n be sie i waka’n su kpɛkun be bobo i sa nin i ja’m be nun kpɛngbɛ. Kɛ be kunnin Zezi sɔ-ɔ. (Lik 24:20; Zan 19:14-16; 20:25; Yol 2:23, 36)​—Nian ƝRƐNNƐN WAKA.

• Waka mɔ be sɔ i’n.

  Ebre nun ndɛ nga be kacili i sɔ’n yɛle asera, i bo’n ti nɲɔn. (1)  Ɔ ti waka yɛ be taka-ɔ. Ɔ ti Kanaanfuɛ’m be ba wulɛ amuin mɔ be flɛ i Asera’n i nzɔliɛ. Annzɛ (2) amuin Asera bɔbɔ ba’n yɛ be sɛ-ɔ. Kɔlɛ’n, be jrɛn i nglo. Wie liɛ’n, i lika ngba timan waka. Wie liɛ kusu’n, be sɛman waka. Wie liɛ bɔbɔ’n, bo nun waka wie m’ɔ jin lɛ’n yɛ be sɔ i-ɔ.—Mml 16:21; Jɔl 6:26; 1Fa 15:13.

• Waka ti pienbie.

  Waka sɔ’n ti tɛnndɛn, i ti’n ti blalɛ kpɛkun ɔ ti pienbie. Nnɛn tafuɛ’m be fa kankan be nnɛn mun. Be fa waka ti pienbie’n be sunnzun ndɛ m’ɔ fin ngwlɛlɛfuɛ’n i nuan fite’n. Ndɛ sɔ’n yo maan sran m’ɔ ti’n ɔ fa ngwlɛlɛ nanti. Kɛ be se kɛ sran kun “tu si waka mɔ i ti’n ti pienbie’n” i sɔ’n fa e ɲin sie i nannin ɲin keklefuɛ mɔ kɛ bé fá waka ti pienbie sɔ’n bé wɔ́ i’n ɔ lomɛn i wun’n mɔ i sɔ’n ti’n, ɔ kpɛ kannin’n i su.—Yol 26:14; Jɔl 3:31.

• Wawɛ.

  Ebre nun ndɛ ruak, nin Glɛki nun’n ndɛ pinema mɔ be kaci be kpɛ sunman kɛ “wawɛ’n,” be bo’n sɔnnin kpa. Be fa Ebre nin Glɛki nun ndɛ sɔ’m be kan (1) aunmuan’n, (2) wunmiɛn ng’ɔ o asiɛ’n su ninnge’m be nun’n, (3) like ng’ɔ su sran kun bo mɔ i ti yɛ ɔ kan ndɛ wie mun annzɛ ɔ yo ninnge wie mun’n, (4) ndɛ wie mɔ be fin aolia nun sran mun’n, (5) aolia nun sran mun, yɛ (6) Ɲanmiɛn i wunmiɛn’n, yɛle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n be ndɛ.—Tul 35:21; Ju 104:29; Mat 12:43; Lik 11:13.

• Wɛ, Nnɛn wɛ.

  Nnɛn wɛ sɔ’n, be gua nun like be nɔn, be gua nun ngo, nin fluwa klɛlɛ nzue, ɔ nin kpakpaliɛ. Asa ekun’n, be fa bo miziki annzɛ be fa bo sran’m be jɔ. (1Sa 16:1, 13; 1Fa 1:39; Eze 9:2) Blɛ sunman’n be fa “wɛ” be fa kan wunmiɛn’n, nin kwlalɛ’n be ndɛ.—Mml 33:17; Mis 4:13; Zkr 1:19.

• Wla.

  Kɛ be bo ble annzɛ ɔɔzu’n be kpaja nun naan i wla’n ka bue kun. Wie liɛ’n wla’n ti like ng’ɔ leman ɲrun’n annzɛ like nga be bumɛn i wie’n i nzɔliɛ.—Ju 1:4; Mat 3:12.

• Wunmiɛn-lolɛ-cɛn.

  Ɔ fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo’n yɛle “wunmiɛn lolɛ,” “like mɔ be yaci i yolɛ’n.” Ɔ ti Zifu’m be cɛn ba nso su’n (ɔ bo i bo Ya cɛn kɛ sɛnzɛ’n ko tɔ’n lele fa ju Fue cɛn kɛ sɛnzɛ’n ko tɔ’n). Cɛn onga nga Izraɛlifuɛ’m be di be afuɛ nuan kun nun’n, be flɛ be wunmiɛn-lolɛ-cɛn wie. Asa ekun’n, be flɛ afuɛ 7 kwlaa nin afuɛ 50 kwlaa kɛ Wunmiɛn lolɛ afuɛ. Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n, sɛ w’a yoman kɛ Ɲanmiɛn ɲrun jranlɛ junman’n sa’n, sran fi leman atin diman junman. Afuɛ nga be lo wunmiɛn nun’n, sran fi diman fie. Asa kusu’n, sɛ Ebre kun boli i niaan Ebre kun i bosia’n, afuɛ sɔ nun’n, ɔ kwlá miɛnmɛn i kɛ ɔ yi sika’n mɛn i. Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla ng’ɔ o Moizi Mmla’n nun’n i su nantilɛ timan kekle. Sanngɛ blɛblɛblɛ Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n i su kpɛnngbɛn mun be wa kpɛli mmla uflɛ mun ukali su. Ɔ maan Zezi blɛ su’n, mmla sɔ’m be su falɛ’n wa yoli kekle kpa mannin sran mun.—Tul 20:8; San 25:4; Lik 13:14-16; Kol 2:16.

• Wunnzue yifuɛ.

  Sran m’ɔ tɔn i wun suɛn kɛ ɔ kwla kan sa nga bé wá jú’n i ndɛ’n. Wunnzue yifuɛ nga be kan be ndɛ’n be wie yɛle atrɛ yifuɛ mun, nin be nga be waan be nin sran ng’ɔ wuli’n be ijɔ’n, nin nzraama kannganfuɛ mun.—San 19:31; Mml 18:11; Yol 16:16.

Y

• Yɔbuɛ nga be fa tin like’n.

  Ɔ ti kukluku. Be fa sie i yɔbuɛ uflɛ su, kpɛkun be fa yi sanmlɛn. Be sie like kun yɔbuɛ ng’ɔ o kun’n i bo’n i afiɛn sɛsɛ, kɛ ɔ ko yo naan b’a kwla kpɛ yɔbuɛ ng’ɔ o nglo’n i wun’n ti. Laa’n, awlobo sunman be le yɔbuɛ sɔ’n. Bla mun yɛ be fa di junman dan-ɔn. Kɛ mɔ yɔbuɛ sɔ’n yɛ be fa yi sanmlɛn naan b’a kwla tɔn kpanwun’n ti’n, Moizi Mmla’n waan nán be fa yɔbuɛ sɔ’n annzɛ i su yɔbuɛ’n i aowa. Yɔbuɛ kɛ ngalɛ’n sa’n i wie ti dandan kpa. Be liɛ’n, nnɛn mun yɛ be kpɛ be wun-ɔn.—Mml 24:6; Mar 9:42.

• Yɔbuɛ nga be sɔ be’n.

  Ɔ ti kɛ sua ja mlomlo sa. Blɛ sunman’n, yɔbuɛ yɛ be fa yo-ɔ. Kɔlɛ’n, ɔ ti yasua lika nzɔliɛ. Ɔ ti Baali annzɛ amuin uflɛ wie’m be nzɔliɛ.—Tul 23:24.

Z

• Zakɔbu.

  Izaaki nin Rebeka be wa-ɔ. I sin’n, Ɲanmiɛn tɔnnin i dunman Izraɛli. Ɔ yoli Izraɛlifuɛ mɔ be wa flɛli be Zifu’n be nannan. Ɔ wuli ba yasua 12. Be nin be anunman mun yɛ be ti Izraɛli nvle’n i akpasua 12 mun-ɔn. Be fali dunman Zakɔbu’n be flɛli Izraɛli nvle’n nin i nun sran mun titi.—Bob 32:28; Mat 22:32.

• Zeditɛn.

  Be siman ndɛ mma sɔ’n i bo’n trele sa. Ɔ o Jue Mun 39, 62, ɔ nin 77 be su fitilɛ’n nun. Jue’m be su fitilɛ sɔ’n ti wafa nga be to jue’n i su afɔtuɛ. Atrɛkpa’n, ɔ kle miziki wafa annzɛ miziki bolɛ like ng’ɔ fata kɛ be fa’n. Be flɛ Levifuɛ kun m’ɔ bo miziki’n kɛ Zeditɛn. Atrɛkpa’n, i bɔbɔ annzɛ i mma’m be dunman yɛ be fa sieli i jue sɔ’n annzɛ miziki bolɛ like sɔ’n su-ɔ.

• Zeɛnin.

  Inɔmun kongo’n yɛ be flɛ i sɔ Glɛki nun-ɔn. Ɔ o laa Zerizalɛmun klɔ’n i ngua lɔ lika’n nun. (Zer 7:31) Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ kun kɛnnin i laa kɛ bé fá klɔ sran mun nin nnɛn’m be fuɛn mun bé tó bé gúa lika sɔ’n nun. (Zer 7:32; 19:6) Like fi kleman kɛ be toli klɔ sran mun annzɛ nnɛn mɔ be ɲin o su’n be guali be lɔ kɛ bé yrá be annzɛ bé klé be ɲrɛnnɛn. Ɔ maan lika sɔ’n, ɔ kwlá yoman lika kun mɔ sin o nun mɔ be wunmɛn i’n, mɔ be kle sran’m be wawɛ’n i ɲrɛnnɛn lɔ tititi’n i nzɔliɛ. Sanngɛ Zezi nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be kleli kɛ Zeɛnin’n ti “wie’n i nɲɔn su’n” mɔ bé wá fá tú sran wie’m be fɔ’n i nzɔliɛ. Yɛle kɛ sran sɔ’m bé núnnún mlɔnmlɔnmlɔn.—Ngl 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Zesi.

  Glɛki’m be ɲanmiɛn’m be nun dan’n i dunman-ɔn. Kɛ Baanabasi ɔli Listri lɔ’n, lɔfuɛ’m be buli i kɛ i yɛ ɔ ti Zesi-ɔ. Be wunnin lalafuɛ ninnge wie mun Listri klɔ’n i wun lɔ. Be klɛli be su kɛ “Zesi i ɲrun jranfuɛ mun,” yɛ “wia ɲanmiɛn Zesi.” Mmeli nga Pɔlu fuli nun Malti lɔ’n, “Zesi i mma mun” be nzɔliɛ’n wo i ɲrun. Ba sɔ’m be ti nda. Kun suan Kastɔɔ, yɛ kun suan Poliksi.—Yol 14:12; 28:11.

• Zida.

  Zakɔbu i wa yasua nnan su m’ɔ nin i yi Lea be wuli i’n niɔn. Blɛ mɔ Zakɔbu la wie bɛ su’n, ɔ seli kɛ famiɛn dan kun mɔ i sielɛ’n cɛ́ kpa’n ɔ́ fín Zida i akpasua’n nun. Zezi fin Zida osu’n nun. Dunman Zida’n ti Zida akpasua’n i dunman. I sin’n, be wa flɛli Izraɛli nvle’n i ngua lɔ famiɛn diwlɛ’n kɛ Zida wie. Zida akpasua’n nin Bɛnzamɛn akpasua’n be nunfuɛ mun, nin Ɲanmiɛn nun ijɔfuɛ mun nin Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ mun yɛ be o famiɛn diwlɛ sɔ’n nun-ɔn. Zida o mɛn’n i ngua lɔ, yɛ lɔ yɛ Zerizalɛmun nin Ɲanmiɛn sua’n be o-ɔ.—Bob 29:35; 49:10; 1Fa 4:20; Ebr 7:14.

• Zifu.

  Kɛ Izraɛli akpasua blu’m be nvle’n boli’n yɛ be wa flɛli Zidafuɛ’m be sɔ-ɔ. (2Fa 16:6) Kɛ Izraɛlifuɛ’m be fin Babilɔnin be sali be sin be nvle’n nun’n, be flɛli be kwlaa nga be sali be sin’n be sɔ wie. (Ɛsd 4:12) Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa flɛli Izraɛlifuɛ’m be kwlaa nga be o mɛn wunmuan’n nun’n be sɔ naan sran’m be wun kɛ Izraɛlifuɛ mun nin be nga be fin nvle uflɛ nun’n be timan kun. (Ɛst 3:6) Kɛ Pɔlu yíyí nun kɛ sran’m be finwlɛ’n timan cinnjin Klisifuɛ asɔnun’n nun’n, ɔ fali dunman sɔ’n wlɛli i ndɛ’n nun.—Rɔm 2:28, 29; Gal 3:28.

• Zifu’m Be Wun Buabualɛ Cɛn’n.

  Cɛn ng’ɔ ju ka naan Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n w’a ju’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Cɛn sɔ’n nun’n, Zifu’m be buabua be wun. Kɛ cɛn nga andɛ be flɛ i Ya cɛn’n i wia’n ko tɔ’n, nn be wun buabualɛ cɛn’n w’a wie. Kpɛkun Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n w’a bo i bo. Afin Zifu’m be lɔ’n, cɛn’n bo i bo nnɔsua flɔlɔ lele fa ju cɛn ng’ɔ su i su’n i nnɔsua flɔlɔ.—Mar 15:42, Lik 23:54.

• Zivu.

  Laa’n, kananndrie nga Zifu’m be nian su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, i anglo nɲɔn su’n yɛ be flɛ i sɔ-ɔ. Kananndrie nga be di su titi’n nun’n, ɔ ti anglo mɔcuɛ su’n. Ɔ bo i bo Avrili i afiɛn lele fa ju Mɛ i afiɛn. Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ fluwa nga be flɛ i kɛ Talmudu’n i nun’n, ɔ nin fluwa nga kɛ Zifu’m be fin Babilɔnin bali’n be klɛli be’n be nun’n, be flɛ i Iya. (1Fa 6:37)​—Nian Nd. B15 nun.

• Zoova.

  Ebre nun fluwa mma nnan nga be fa klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n yɛ be kacili i sɔ-ɔ. Ɔ o Biblu nga nun kpɛ 7.000 tra su.—Nian Nd. A4 nin A5 be nun.