τα είδωλα. Στη Γραφή, οι ψεύτικοι θεοί και τα είδωλα αναφέρονται επανειλημμένα με περιφρονητικούς όρους—ως κάτι άχρηστο (1Χρ 16:26· Ψλ 96:5· 97:7), φρικτό (1Βα 15:13· 2Χρ 15:16), επαίσχυντο (Ιερ 11:13· Ωσ 9:10), απεχθές (Ιεζ 16:36, 37) και αηδιαστικό (Ιεζ 37:23). Πολλές φορές γίνεται λόγος για τα «κοπρώδη είδωλα»—απόδοση της εβραϊκής λέξης γκιλλουλίμ, η οποία είναι συγγενική μιας λέξης που σημαίνει «κόπρανα». (1Βα 14:10· Σοφ 1:17) Αυτός ο περιφρονητικός όρος, τον οποίο βρίσκουμε πρώτη φορά στο εδάφιο Λευιτικό 26:30, εμφανίζεται σχεδόν 40 φορές στο βιβλίο του Ιεζεκιήλ και μόνο, ξεκινώντας από το κεφάλαιο 6, εδάφιο 4.

Ο πιστός Ιώβ αναγνώρισε ότι ακόμη και αν η καρδιά του δελεαζόταν κρυφά καθώς παρατηρούσε τα ουράνια σώματα, όπως τη σελήνη, και “το χέρι του άγγιζε το στόμα του για να δώσει φιλί” (κάτι που παρέπεμπε προφανώς στο να στέλνει κάποιος φιλιά με το χέρι στα πλαίσια μιας ειδωλολατρικής συνήθειας), αυτό θα αποτελούσε άρνηση του Θεού, και συνεπώς ειδωλολατρία. (Ιωβ 31:26-28· παράβαλε Δευ 4:15, 19.) Αναφερόμενος σε κάποιον που εκτελούσε δικαιοσύνη, ο Ιεχωβά είπε μέσω του προφήτη Ιεζεκιήλ: «Τα μάτια του δεν σήκωσε προς τα κοπρώδη είδωλα του οίκου του Ισραήλ», δηλαδή για να απευθύνει δέηση προς αυτά ή να περιμένει βοήθεια από αυτά.—Ιεζ 18:5, 6.

Άλλο ωραίο παράδειγμα απόρριψης της ειδωλολατρίας είναι το παράδειγμα των τριών Εβραίων, του Σεδράχ, του Μισάχ και του Αβδενεγώ, οι οποίοι, αν και απειλήθηκαν με θάνατο στο πύρινο καμίνι, αρνήθηκαν να προσκυνήσουν τη χρυσή εικόνα που είχε στήσει ο Βασιλιάς Ναβουχοδονόσορ στην Πεδιάδα Δουρά.—Δα 3.

Οι πρώτοι Χριστιανοί πρόσεξαν τη θεόπνευστη συμβουλή: «Να φεύγετε από την ειδωλολατρία» (1Κο 10:14), οι δε κατασκευαστές ομοιωμάτων θεωρούσαν τη Χριστιανοσύνη απειλή για την προσοδοφόρα επιχείρησή τους. (Πρ 19:23-27) Όπως μαρτυρούν οι ιστορικοί, το ότι οι Χριστιανοί που ζούσαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρέμεναν απαλλαγμένοι από την ειδωλολατρία τούς έθετε συνήθως σε θέση παρόμοια με των τριών Εβραίων. Οι Χριστιανοί θα μπορούσαν να σωθούν από το θάνατο αν αναγνώριζαν το θεϊκό χαρακτήρα του αυτοκράτορα ως κεφαλής του Κράτους και πρόσφεραν μια μικρή ποσότητα θυμιάματος, αλλά λίγοι συμβιβάστηκαν. Εκείνοι οι πρώτοι Χριστιανοί διέκριναν πλήρως ότι άπαξ και είχαν στραφεί μακριά από τα είδωλα για να υπηρετούν τον αληθινό Θεό (1Θε 1:9), θα αποκλείονταν από τη Νέα Ιερουσαλήμ και θα έχαναν το βραβείο της ζωής αν επέστρεφαν στην ειδωλολατρία.—Απ 21:8· 22:14, 15.

Οι υπηρέτες του Ιεχωβά πρέπει να φυλάγονται από τα είδωλα (1Ιω 5:21) ακόμη και σήμερα. Προειπώθηκε ότι θα ασκούνταν έντονες πιέσεις σε όλους τους κατοίκους της γης προκειμένου να λατρέψουν το συμβολικό «θηρίο» και την «εικόνα» του. Κανένας ο οποίος εμμένει σε τέτοιου είδους ειδωλολατρία δεν θα λάβει το δώρο της αιώνιας ζωής που δίνει ο Θεός. «Εδώ είναι που περιλαμβάνεται υπομονή για τους αγίους».—Απ 13:15-17· 14:9-12· βλέπε ΑΗΔΙΑΣΤΙΚΟ ΠΡΑΓΜΑ, ΣΙΧΑΜΕΡΟ ΠΡΑΓΜΑ.

ΕΙΔΩΛΟΘΥΤΑ

Βλέπε ΚΡΕΑΤΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΣΦΕΡΘΕΙ ΣΤΑ ΕΙΔΩΛΑ.

ΕΙΚΟΝΑ

Παράσταση ή ομοίωμα ατόμου ή πράγματος.—Ματ 22:20.

Ενώ οι Βιβλικές αναφορές στις εικόνες σχετίζονται πολλές φορές με την ειδωλολατρία, αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Ο Θεός είπε τα εξής προτού δημιουργήσει τον άνθρωπο: «Ας κάνουμε άνθρωπο κατά την εικόνα [ή τη σκιά, την ομοιότητά] μας, σύμφωνα με την ομοίωσή μας». (Γε 1:26 [υποσ.], 27) Εφόσον ο Γιος του Θεού δήλωσε ότι ο Πατέρας του είναι «Πνεύμα», αυτό αποκλείει οποιαδήποτε φυσική ομοιότητα μεταξύ Θεού και ανθρώπου. (Ιωα 4:24) Ο άνθρωπος, όμως, έχει ιδιότητες που αντανακλούν ή αντικατοπτρίζουν τις ιδιότητες του ουράνιου Πλάστη του και τον διαχωρίζουν σαφώς από τη ζωική κτίση. (Βλέπε ΑΔΑΜ Αρ. 1.) Μολονότι ο άνθρωπος είναι κατά την εικόνα του Δημιουργού του, δεν πλάστηκε για να αποτελεί αντικείμενο λατρείας ή ευλάβειας.

Όπως ο γιος του Αδάμ, ο Σηθ (τον οποίο, όμως, απέκτησε ενώ ήταν ατελής), ήταν “κατά την ομοίωση, κατά την εικόνα” του Αδάμ (Γε 5:3), έτσι και η ομοιότητα του Αδάμ προς τον Θεό τον προσδιόριζε αρχικά ως επίγειο γιο του Θεού. (Λου 3:38) Παρά την πτώση του ανθρώπου στην ατέλεια, το γεγονός ότι το ανθρώπινο γένος είχε πλαστεί αρχικά κατά την εικόνα του Θεού παρατέθηκε μετά τον Κατακλυσμό του Νώε ως η βάση για το θεϊκό νόμο ο οποίος εξουσιοδοτούσε τους ανθρώπους να ενεργούν ως εκτελεστές θανατώνοντας τους δολοφόνους. (Γε 9:5, 6· βλέπε ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ.) Στις οδηγίες που δόθηκαν στους Χριστιανούς σχετικά με την κάλυψη του κεφαλιού των γυναικών, λέχθηκε στους άντρες ότι δεν όφειλαν να φορούν τέτοιο κάλυμμα, επειδή ο άντρας «είναι εικόνα και δόξα του Θεού», ενώ η γυναίκα είναι δόξα του άντρα.—1Κο 11:7.

Αντανακλούσε πάντοτε ο Ιησούς στον ίδιο βαθμό την ομοιότητα με τον Πατέρα του;

Ο πρωτότοκος Γιος του Θεού, ο οποίος έγινε αργότερα ο άνθρωπος Ιησούς, είναι κατά την εικόνα του Πατέρα του. (2Κο 4:4) Εφόσον ο Θεός μιλούσε προφανώς σε αυτόν τον Γιο όταν είπε: «Ας κάνουμε άνθρωπο κατά την εικόνα μας», η ομοιότητα του Γιου με τον Πατέρα του, τον Δημιουργό, υπήρχε από τότε που δημιουργήθηκε ο Γιος. (Γε 1:26· Ιωα 1:1-3· Κολ 1:15, 16) Όταν ήταν στη γη ως τέλειος άνθρωπος, αντανακλούσε τις ιδιότητες και την προσωπικότητα του Πατέρα του στον πληρέστερο δυνατό βαθμό που του επέτρεπαν οι ανθρώπινοι περιορισμοί. Συνεπώς, μπορούσε να πει ότι «αυτός που έχει δει εμένα έχει δει και τον Πατέρα». (Ιωα 14:9· 5:17, 19, 30, 36· 8:28, 38, 42) Εντούτοις, αυτή η ομοιότητα ασφαλώς επιτάθηκε κατά την ανάσταση του Ιησού σε πνευματική ζωή, οπότε του δόθηκε «όλη η εξουσία στον ουρανό και στη γη» από τον Πατέρα του, τον Ιεχωβά Θεό. (1Πε 3:18· Ματ 28:18) Εφόσον τότε ο Θεός εξύψωσε τον Ιησού σε «ανώτερη θέση», ο Γιος του Θεού αντανακλούσε πλέον τη δόξα του Πατέρα του σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από όσο προτού αφήσει τους ουρανούς για να έρθει στη γη. (Φλπ 2:9· Εβρ 2:9) Αυτός είναι τώρα «η ακριβής απεικόνιση της ίδιας της οντότητας [του Θεού]».—Εβρ 1:2-4.

Όλα τα χρισμένα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας προορίζονται από τον Θεό «να διαμορφωθούν σύμφωνα με την εικόνα του Γιου του». (Ρω 8:29) Ο Χριστός Ιησούς είναι το υπόδειγμά τους, όχι μόνο όσον αφορά τον τρόπο της ζωής τους, καθώς ακολουθούν τα βήματά του και μιμούνται την πορεία και τις οδούς του, αλλά επίσης όσον αφορά το θάνατο και την ανάστασή τους. (1Πε 2:21-24· 1Κο 11:1· Ρω 6:5) Έχοντας φορέσει την επίγεια «εικόνα εκείνου που φτιάχτηκε από χώμα [του Αδάμ]», φορούν κατόπιν ως πνευματικά πλάσματα «την εικόνα του ουράνιου [του τελευταίου Αδάμ, του Χριστού Ιησού]». (1Κο 15:45, 49) Κατά την επίγεια ζωή τους, έχουν το προνόμιο να “αντανακλούν σαν καθρέφτες τη δόξα του Ιεχωβά” η οποία λάμπει σε αυτούς από τον Γιο του Θεού, και μεταμορφώνονται σταδιακά σε εκείνη την εικόνα που μεταδίδει αυτός ο Γιος, ο οποίος αντανακλά δόξα. (2Κο 3:18· 4:6) Με αυτόν τον τρόπο ο Θεός δημιουργεί μέσα τους μια νέα προσωπικότητα η οποία αποτελεί αντανάκλαση ή εικόνα των δικών του θεϊκών ιδιοτήτων.—Εφ 4:24· Κολ 3:10.

Ακατάλληλη Χρήση των Εικόνων. Ενώ οι άνθρωποι πρέπει να μιμούνται και να αγωνίζονται να αντικατοπτρίζουν τις ιδιότητες του ουράνιου Πατέρα τους, καθώς και να διαμορφώνουν τη ζωή τους σύμφωνα με το υπόδειγμα του Γιου του, η εκδήλωση ευλάβειας σε υλικές εικόνες στα πλαίσια της λατρείας καταδικάζεται με συνέπεια από την αρχή ως το τέλος των Γραφών. Η απέχθεια που αισθάνεται ο Θεός για αυτή τη συνήθεια εκφράστηκε ξεκάθαρα στο Νόμο που δόθηκε στον Ισραήλ. Ο Νόμος αυτός απαγόρευε, όχι μόνο τις γλυπτές εικόνες, αλλά και το να φτιάξει κάποιος τη «μορφή» οποιουδήποτε πράγματος στον ουρανό, στη γη ή στη θάλασσα με σκοπό να του αποδίδει λατρεία. (Εξ 20:4, 5· Λευ 26:1· Ησ 42:8) Τέτοια αντικείμενα μπορούσαν να κατασκευαστούν από οποιοδήποτε υλικό και σε οποιαδήποτε μορφή—ξύλινα, μεταλλικά, πέτρινα· γλυπτά, χυτά, σφυρήλατα, πελεκητά· σε μορφή ανθρώπων, ζώων, πουλιών, άψυχων αντικειμένων ή απλώς συμβολικών σχημάτων—αλλά ο Θεός δεν επιδοκίμαζε την εκδήλωση ευλάβειας σε κανένα από αυτά. Η κατασκευή τέτοιων αντικειμένων ήταν “καταστροφική ενέργεια”, διάπραξη του κακού στα μάτια του Ιεχωβά, κάτι απεχθές και προσβλητικό που επέσυρε την κατάρα του σε όσους το έκαναν. (Δευ 4:16-19, 23-25· 27:15· Αρ 33:52· Ησ 40:19, 20· 44:12, 13· Ιεζ 7:20) Ο στολισμός τους με χρυσάφι και ασήμι δεν τα έκανε λιγότερο αηδιαστικά ενώπιον του Θεού ούτε εμπόδιζε κάποιον να τα μολύνει και να τα πετάξει ως «βρωμιά!»—Δευ 7:5, 25· Ησ 30:22.

Αυτού του είδους η χρήση των εικόνων καταδεικνύεται ότι είναι αδικαιολόγητη ενώπιον του Θεού, διότι αντιβαίνει σε κάθε λογική και νοημοσύνη και προδίδει ασύνετους, άμυαλους διαλογισμούς, καθώς και άρνηση παραδοχής φανερών γεγονότων. (Ησ 44:14-20· Ιερ 10:14· Ρω 1:20-23) Οι εικόνες θα αποδεικνύονταν ανώφελες, εφόσον δεν παρέχουν γνώση, καθοδήγηση ή προστασία, είναι άλαλες, αβοήθητες και άψυχες και τελικά αποτελούν αιτία για ντροπή. (Ησ 44:9-11· 45:20· 46:5-7· Αββ 2:18-20) Οι προφητικές διακηρύξεις του Ιεχωβά, οι οποίες προέλεγαν μελλοντικά γεγονότα με ακρίβεια, ανέτρεπαν οποιεσδήποτε προσπάθειες των άπιστων Ισραηλιτών να αποδώσουν την εξέλιξη τέτοιων γεγονότων στις ειδωλολατρικές εικόνες τους.—Ησ 48:3-7.

Παρά τις σαφείς εξαγγελίες του Θεού, οι Ισραηλίτες και άλλοι προσπάθησαν ανόητα να συνδυάσουν τη χρήση θρησκευτικών εικόνων με τη λατρεία του αληθινού Θεού, του Ιεχωβά. (Εξ 32:1-8· 1Βα 12:26-28· 2Βα 17:41· 21:7) Μάλιστα την εποχή των Κριτών κάποια γυναίκα αγίασε ορισμένα κομμάτια ασήμι για τον Ιεχωβά και έπειτα τα χρησιμοποίησε για την κατασκευή μιας θρησκευτικής εικόνας. (Κρ 17:3, 4· 18:14-20, 30, 31) Πριν από την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλωνίους, είχαν τοποθετηθεί στην περιοχή του ναού απεχθείς θρησκευτικές εικόνες, μία δε από αυτές περιγράφεται ως το «σύμβολο της ζηλοτυπίας», προφανώς επειδή η ζηλοτυπία του Θεού διεγειρόταν από το γεγονός ότι ο αίνος που ανήκε δικαιωματικά σε Αυτόν αποδιδόταν σε μια εικόνα.—Ιεζ 8:3-12· Εξ 20:5.

Εντούτοις, ορισμένα αντικείμενα με τη μορφή φυτών, λουλουδιών, ζώων, ακόμη δε και χερουβείμ, κατασκευάστηκαν κατ’ εντολήν του Ιεχωβά και συνεπώς ήταν κατάλληλα. Ενώ αποτελούσαν συμβολικές παραστάσεις που είχαν σχέση με τη λατρεία του Θεού, δεν ήταν αυτά καθαυτά αντικείμενα ευλάβειας ή λατρείας, για παράδειγμα δεν προσφέρονταν σε αυτά προσευχές ή θυσίες.—Βλέπε ΕΙΔΩΛΟ, ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑ· ΛΑΞΕΥΜΑ.

Εικόνες στο Βιβλίο του Δανιήλ. Το δεύτερο έτος της βασιλείας του Ναβουχοδονόσορα (υπολογίζοντας προφανώς από την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ το 607 Π.Κ.Χ.), ο Βαβυλώνιος βασιλιάς είδε ένα όνειρο το οποίο τον συντάραξε και δεν τον άφησε να κοιμηθεί. Ο Ναβουχοδονόσορ φαίνεται ότι δεν θυμόταν το πλήρες περιεχόμενο του ονείρου, διότι απαίτησε από τους σοφούς και τους ιερείς του να του αποκαλύψουν τόσο το όνειρο όσο και την ερμηνεία του. Παρότι οι Βαβυλώνιοι σοφοί κόμπαζαν ότι είχαν την ικανότητα να αποκαλύπτουν κρυφά πράγματα, δεν μπόρεσαν να ικανοποιήσουν το βασιλικό αίτημα. Αυτό επέσυρε εναντίον τους την ποινή του θανάτου, θέτοντας σε κίνδυνο και τη ζωή του Δανιήλ και των συντρόφων του. Χάρη στη θεϊκή βοήθεια, ο Δανιήλ μπόρεσε να αποκαλύψει όχι μόνο το όνειρο αλλά και τη σημασία του. Οι εκφράσεις αίνου και ευχαριστίας που ανέπεμψε ο Δανιήλ όταν έλαβε την αποκάλυψη στρέφουν την προσοχή στον Ιεχωβά Θεό ως την Πηγή της σοφίας και της κραταιότητας και ως Αυτόν που «αλλάζει χρόνους και καιρούς, απομακρύνει βασιλιάδες και εγκαθιστά βασιλιάδες». (Δα 2:1-23) Το όνειρο ήταν σαφώς έργο του Θεού και κατέδειξε με προφητικό τρόπο την ακατανίκητη εξουσία του επί των επίγειων υποθέσεων.

Ο Ναβουχοδονόσορ ονειρεύτηκε μια τεράστια εικόνα με ανθρώπινη μορφή. Τα μέρη του σώματος ήταν από μέταλλο. Προχωρώντας από την κορυφή προς τη βάση, τα μέταλλα που το συνέθεταν γίνονταν λιγότερο πολύτιμα αλλά πιο σκληρά—αρχίζοντας με χρυσάφι και καταλήγοντας σε σίδερο—παρότι τα πόδια και τα δάχτυλα των ποδιών ήταν από κράμα πηλού και σίδερου. Ολόκληρη η εικόνα κονιορτοποιήθηκε από μια πέτρα η οποία κόπηκε από ένα βουνό και στη συνέχεια γέμισε ολόκληρη τη γη.—Δα 2:31-35.

Ποια είναι η σημασία των τμημάτων της εικόνας που είδε σε όνειρο ο Ναβουχοδονόσορ;

Η εικόνα προφανώς σχετίζεται με την κυριαρχία της γης και με το σκοπό που έχει ο Ιεχωβά Θεός όσον αφορά αυτή την κυριαρχία. Αυτό καθίσταται σαφές από τη θεόπνευστη ερμηνεία του Δανιήλ. Το χρυσό κεφάλι αντιπροσώπευε τον Ναβουχοδονόσορα ο οποίος, με θεϊκή άδεια, είχε αποκτήσει εξουσία ως κοσμοκράτορας και, το σημαντικότερο, είχε ανατρέψει την τυπική βασιλεία του Ιούδα. Ωστόσο, όταν ο Δανιήλ είπε: «Εσύ είσαι το κεφάλι το χρυσό», δεν φαίνεται να εννοούσε ότι το κεφάλι σήμαινε αποκλειστικά και μόνο τον Ναβουχοδονόσορα. Εφόσον τα άλλα μέρη του σώματος αντιπροσώπευαν βασιλείες, το κεφάλι προφανώς αντιπροσώπευε τη δυναστεία των Βαβυλώνιων βασιλιάδων από τον Ναβουχοδονόσορα μέχρι και την πτώση της Βαβυλώνας στις ημέρες του Βασιλιά Ναβονίδη και του γιου του, του Βαλτάσαρ.—Δα 2:37, 38.

Άρα, η βασιλεία που αντιπροσωπευόταν από το ασημένιο στήθος και τους ασημένιους βραχίονες έπεται ότι ήταν η μηδοπερσική δύναμη, η οποία ανέτρεψε τη Βαβυλώνα το 539 Π.Κ.Χ. Αυτή ήταν «κατώτερη» από τη βαβυλωνιακή δυναστεία, όχι όμως με την έννοια ότι κατείχε μικρότερη επικράτεια ή λιγότερη στρατιωτική ή οικονομική ισχύ. Συνεπώς, η ανωτερότητα της Βαβυλώνας μπορεί να συνδέεται με το γεγονός ότι αυτή ανέτρεψε την τυπική βασιλεία του Θεού στην Ιερουσαλήμ, διάκριση που δεν διέθετε η Μηδοπερσία. Η μηδοπερσική δυναστεία κοσμοκρατόρων τερματίστηκε με τον Δαρείο Γ΄ (τον Κοδομανό), του οποίου οι δυνάμεις ηττήθηκαν κατά κράτος από τον Αλέξανδρο τον Μακεδόνα το 331 Π.Κ.Χ. Έτσι λοιπόν, η Ελλάδα είναι η δύναμη που παριστάνεται από τη χάλκινη κοιλιά και τους χάλκινους μηρούς της εικόνας.—Δα 2:39.

Η ελληνική κυριαρχία συνεχίστηκε, αν και διαιρεμένη, ώσπου τελικά αφομοιώθηκε από την ανερχόμενη δύναμη της Ρώμης. Γι’ αυτό, η Ρωμαϊκή Παγκόσμια Δύναμη συμβολίζεται στην εικόνα από ένα κατώτερο αλλά σκληρότερο μέταλλο, το σίδερο, από το οποίο αποτελούνταν οι κνήμες της τεράστιας εικόνας. Η ισχύς με την οποία η Ρώμη διέλυε και συνέτριβε τα ανθιστάμενα βασίλεια, πράγμα που υποδήλωσε η προφητεία, είναι ιστορικά τεκμηριωμένο γεγονός. (Δα 2:40) Ωστόσο, αυτή καθαυτή η Ρώμη δεν έχει τις προϋποθέσεις για να αντιπροσωπεύεται από τις κνήμες και τα πόδια της εικόνας διότι η ολοκλήρωση του προφητικού ονείρου—δηλαδή ο ερχομός της συμβολικής πέτρας που κόπηκε από το βουνό, καθώς και το ότι αυτή συντρίβει όλη την εικόνα και κατόπιν γεμίζει όλη τη γη—δεν έλαβε χώρα επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Λόγω αυτού, μερικοί σχολιαστές της Αγίας Γραφής έχουν κάνει δηλώσεις παρόμοιες με αυτήν του Μ. Φ. Άνγκερ, ο οποίος λέει: «Το όνειρο του Ναβουχοδονόσορα, όπως ξετυλίγεται από τον Δανιήλ, περιγράφει την πορεία και το τέλος των “καιρών των εθνών” (Λουκ. 21:24· Αποκ. 16:19), δηλαδή της παγκόσμιας δύναμης των εθνών που θα καταστραφεί κατά τη Δεύτερη Έλευση του Χριστού». (Βιβλικό Λεξικό του Άνγκερ [Unger’s Bible Dictionary], 1965, σ. 516) Ο ίδιος ο Δανιήλ είπε στον Ναβουχοδονόσορα ότι το όνειρο αφορούσε αυτό που «θα συμβεί στο τελικό διάστημα των ημερών» (Δα 2:28), και εφόσον η συμβολική πέτρα παρουσιάζεται να αντιπροσωπεύει τη Βασιλεία του Θεού, μπορεί να θεωρηθεί εύλογο ότι η κυριαρχία που παριστάνεται από τις σιδερένιες κνήμες και τα πόδια της εικόνας θα διαρκούσε μέχρι και την εποχή της εγκαθίδρυσης αυτής της Βασιλείας και μέχρι τον καιρό κατά τον οποίο αυτή αναλαμβάνει δράση για να “συντρίψει και να βάλει τέλος σε όλες αυτές τις βασιλείες”.—Δα 2:44.

Η ιστορία δείχνει ότι, αν και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συνέχισε να υφίσταται για κάποιο διάστημα με τη μορφή της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού έθνους, τελικά παραχώρησε τη θέση της στην ανερχόμενη δύναμη της άλλοτε αυτοκρατορικής κτήσης της, της Βρετανίας. Επειδή υπάρχει στενή σχέση και γενικότερη ενότητα δράσης ανάμεσα στη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα δύο αυτά κράτη σήμερα αναφέρονται συνήθως ως η Αγγλοαμερικανική Παγκόσμια Δύναμη, η τωρινή κυρίαρχη δύναμη στην παγκόσμια ιστορία.

Το κράμα σίδερου και πηλού στα πόδια της τεράστιας εικόνας δείχνει παραστατικά την κατάσταση που επρόκειτο να γίνει φανερή σε σχέση με την τελική έκφραση της πολιτικής παγκόσμιας κυριαρχίας. Ο πηλός χρησιμοποιείται μεταφορικά σε άλλα σημεία των Γραφών ως σύμβολο των σάρκινων ανθρώπων που είναι φτιαγμένοι από το χώμα της γης. (Ιωβ 10:9· Ησ 29:16· Ρω 9:20, 21) Η ερμηνεία του Δανιήλ, λοιπόν, φαίνεται να ταυτίζει τον πηλό με «τους απογόνους των ανθρώπων», η ανάμειξη των οποίων με το σίδερο κάνει εύθραυστο αυτό που συμβολίζεται από τα πόδια και τα δάχτυλα των ποδιών της εικόνας. Αυτό το γεγονός μαρτυρεί αδυναμία και έλλειψη συνοχής στη «σιδηρά» ισχύ με την οποία εφαρμόζουν οι επίγειες βασιλείες την τελική μορφή της παγκόσμιας κυριαρχίας. (Δα 2:41-43) Οι κοινοί άνθρωποι θα ασκούσαν μεγαλύτερη επιρροή στις κυβερνητικές υποθέσεις.

Η χρυσή εικόνα που έστησε αργότερα ο Ναβουχοδονόσορ στην Πεδιάδα Δουρά δεν συνδέεται άμεσα με την τεράστια εικόνα του ονείρου. Λαμβανομένων υπόψη των διαστάσεών της—είχε ύψος 60 πήχεις (27 μ.) και πλάτος μόνο 6 πήχεις (2,7 μ.) (δηλαδή αναλογία δέκα προς ένα)—δεν πρέπει να ήταν άγαλμα με ανθρώπινη μορφή, εκτός αν είχε πολύ ψηλό βάθρο, ψηλότερο και από το ίδιο το άγαλμα. Η αναλογία ύψους-πλάτους στην ανθρώπινη μορφή είναι μόνο τέσσερα προς ένα. Επομένως, η εικόνα ίσως ήταν περισσότερο συμβολικού χαρακτήρα, πιθανόν κάτι ανάλογο με τους οβελίσκους της αρχαίας Αιγύπτου.—Δα 3:1.

Η Εικόνα του Θηρίου. Μετά το όραμα του εφτακέφαλου θηρίου που αναδύεται από τη θάλασσα, ο απόστολος Ιωάννης είδε σε όραμα ένα δικέρατο θηρίο να ανεβαίνει από τη γη, το οποίο μιλάει σαν δράκοντας και λέει σε εκείνους που κατοικούν στη γη «να κάνουν εικόνα στο [εφτακέφαλο] θηρίο». (Απ 13:1, 2, 11-14) Τα θηρία χρησιμοποιούνται με συνέπεια στη Γραφή ως σύμβολα πολιτικών κυβερνήσεων. Επομένως, η εικόνα του εφτακέφαλου θηρίου πρέπει να είναι κάποιος φορέας ο οποίος αντανακλά τα χαρακτηριστικά και τη βούληση του πολιτικού συστήματος που κυριαρχεί παγκόσμια και αντιπροσωπεύεται από αυτό το θηρίο. Λογικά, πρέπει και η εικόνα να έχει εφτά κεφάλια και δέκα κέρατα, όπως το θηρίο που αναδύεται από τη θάλασσα το οποίο αντιπροσωπεύει. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στο 17ο κεφάλαιο της Αποκάλυψης περιγράφεται ένα άλλο εφτακέφαλο θηρίο, διαφορετικό από το θηρίο που αναδύεται από τη θάλασσα. Η σημασία του, καθώς και η σημασία του εφτακέφαλου θηρίου και του δικέρατου θηρίου, εξετάζεται στο λήμμα ΘΗΡΙΑ, ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ.

Μετά την πρώτη μνεία της στο 13ο κεφάλαιο της Αποκάλυψης, η εικόνα του θηρίου αναφέρεται συχνά μαζί με το θηρίο, ιδιαίτερα σε σχέση με τη λατρεία που αποδίδουν κάποιοι σε αυτό το θηρίο και το σημάδι που λαβαίνουν. Η εικόνα του θηρίου συμμετέχει σε αυτές τις διαδικασίες.—Απ 14:9-11· 15:2· 16:2· 19:20· 20:4· βλέπε ΣΗΜΑΔΙ, 1.

ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΗΡΙΟΥ

Βλέπε ΕΙΚΟΝΑ.

ΕΙΡΑ

(Ειρά).

Ο Οδολλαμίτης φίλος του Ιούδα.—Γε 38:1, 12.

ΕΙΡΗΝΗ

Η λέξη σαλώμ του πρωτότυπου εβραϊκού κειμένου, που αποδίδεται «ειρήνη», αναφέρεται στην απουσία πολέμου ή αναστάτωσης. (Κρ 4:17· 1Σα 7:14· 1Βα 4:24· 2Χρ 15:5· Ιωβ 21:9· Εκ 3:8) Μεταδίδει την έννοια της υγείας, της ασφάλειας, της καλής κατάστασης (Γε 37:14, υποσ.), της ευημερίας (Γε 41:16), της φιλίας (Ψλ 41:9) και της ολότητας ή πληρότητας (Ιερ 13:19). Η λέξη εἰρήνη του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου προσέλαβε τις ίδιες ευρείες νοηματικές αποχρώσεις με την εβραϊκή λέξη σαλώμ, και εκτός από την απουσία συγκρούσεων, μπορεί να εκφράσει έννοιες όπως η ευημερία, η σωτηρία και η ομόνοια. Συναντάται στην αποχαιρετιστήρια έκφραση «πήγαινε με ειρήνη», η οποία είναι περίπου αντίστοιχη της έκφρασης “να είσαι καλά”.—Μαρ 5:34· Λου 7:50· 8:48· Ιακ 2:16· παράβαλε 1Σα 1:17· 20:42· 25:35· 29:7· 2Σα 15:9· 2Βα 5:19.

Δεδομένου ότι οι λέξεις των πρωτότυπων γλωσσών καλύπτουν τόσο μεγάλο φάσμα εννοιών, πρέπει να λαβαίνονται υπόψη τα συμφραζόμενα προκειμένου να καθορίζεται επακριβώς το νόημα. Για παράδειγμα, η έκφραση “εξαποστέλλω με ειρήνη” θα μπορούσε να εννοεί ότι κάποιος εξαποστέλλεται φιλικά, χωρίς το φόβο τυχόν παρεμπόδισης από μέρους εκείνου που του δίνει την άδεια να φύγει. (Γε 26:29· 44:17· Εξ 4:18) Η έκφραση “επιστρέφω με ειρήνη”, για παράδειγμα από μάχη, σήμαινε ότι κάποιος επέστρεφε σώος και αβλαβής ή νικητής. (Γε 28:21· Ιη 10:21· Κρ 8:9· 11:31· 2Χρ 18:26, 27· 19:1) Η έκφραση “ρωτώ σχετικά με την ειρήνη” κάποιου σήμαινε “ρωτώ αν είναι καλά”. (Γε 29:6, υποσ.· 43:27, υποσ.) Το να “εργάζεται κάποιος για την ειρήνη” ενός ατόμου υποδήλωνε ότι εργαζόταν για την ευημερία εκείνου του ατόμου. (Δευ 23:6) Το ότι κάποιος πέθανε με ειρήνη θα μπορούσε να σημαίνει ότι πέθανε ήσυχα, έχοντας απολαύσει γεμάτη ζωή ή έχοντας βιώσει την πραγματοποίηση κάποιας ενδόμυχης ελπίδας του. (Παράβαλε Γε 15:15· Λου 2:29· 1Βα 2:6.) Η προφητεία που ανέφερε ότι ο Ιωσίας επρόκειτο να “συναχθεί στο νεκροταφείο του με ειρήνη” υποδήλωνε ότι θα πέθαινε προτού επέλθει στην Ιερουσαλήμ η προειπωμένη συμφορά. (2Βα 22:20· 2Χρ 34:28· παράβαλε 2Βα 20:19.) Στα εδάφια Ησαΐας 57:1, 2 αναφέρεται ότι ο δίκαιος εισέρχεται σε ειρήνη όταν πεθαίνει, διαφεύγοντας έτσι τη συμφορά.

Απόκτηση Ειρήνης. Ο Ιεχωβά είναι ο Θεός της ειρήνης (1Κο 14:33· 2Κο 13:11· 1Θε 5:23· Εβρ 13:20) και η Πηγή της ειρήνης (Αρ 6:26· 1Χρ 22:9· Ψλ 4:8· 29:11· 147:14· Ησ 45:7· Ρω 15:33· 16:20), δεδομένου ότι η ειρήνη είναι καρπός του πνεύματός του. (Γα 5:22) Ως εκ τούτου, αληθινή ειρήνη μπορούν να απολαύσουν μόνο όσοι έχουν ειρήνη με τον Θεό. Οι σοβαρές παραβάσεις δημιουργούν ένταση στη σχέση κάποιου με τον Θεό και του προκαλούν αναστάτωση. Ο ψαλμωδός είπε: «Δεν υπάρχει ειρήνη στα κόκαλά μου εξαιτίας της αμαρτίας μου». (Ψλ 38:3) Επομένως, εκείνοι που επιθυμούν να επιζητούν και να επιδιώκουν ειρήνη πρέπει να “απομακρύνονται από το κακό και να κάνουν το καλό”. (Ψλ 34:14) Χωρίς δικαιοσύνη, δεν μπορεί να υπάρξει ειρήνη. (Ψλ 72:3· 85:10· Ησ 32:17) Γι’ αυτό δεν μπορούν να έχουν ειρήνη οι πονηροί. (Ησ 48:22· 57:21· παράβαλε Ησ 59:2-8.) Από την άλλη μεριά, η ειρήνη αποτελεί κτήμα εκείνων που είναι πλήρως αφοσιωμένοι στον Ιεχωβά, που αγαπούν το νόμο του (Ψλ 119:165) και δίνουν προσοχή στις εντολές του.—Ησ 48:18.

Όταν ήταν στη γη ο Χριστός Ιησούς, δεν είχαν ειρήνη με τον Ιεχωβά Θεό ούτε οι φυσικοί Ιουδαίοι ούτε οι μη Ιουδαίοι. Οι Ιουδαίοι είχαν παραβιάσει το νόμο του Θεού, οπότε είχαν περιέλθει υπό την κατάρα του Νόμου. (Γα 3:12, 13) Όσο για τους μη Ιουδαίους που δεν περιλαμβάνονταν στη διαθήκη του Θεού, αυτοί “δεν είχαν ελπίδα και ήταν χωρίς Θεό στον κόσμο”. (Εφ 2:12) Ωστόσο, μέσω του Χριστού Ιησού δόθηκε και στους δύο λαούς η ευκαιρία να δημιουργήσουν ειρηνική σχέση με τον Θεό. Η αγγελική διακήρυξη προς τους βοσκούς κατά τη γέννηση του Ιησού προανήγγειλε αυτό το γεγονός: «Πάνω στη γη ειρήνη ανάμεσα σε ανθρώπους καλής θέλησης».—Λου 2:14.

Το ειρηνικό άγγελμα που διακήρυξε ο Ιησούς και οι ακόλουθοί του έλκυσε τους “φίλους της ειρήνης”, δηλαδή τα άτομα που επιθυμούσαν να συμφιλιωθούν με τον Θεό. (Ματ 10:13· Λου 10:5, 6· Πρ 10:36) Παράλληλα, αυτό το άγγελμα προκάλεσε διαιρέσεις σε σπιτικά, καθώς μερικοί το αποδέχονταν ενώ άλλοι το απέρριπταν. (Ματ 10:34· Λου 12:51) Η πλειονότητα των Ιουδαίων απέρριψε το άγγελμα, και έτσι απέτυχε να διακρίνει «τα πράγματα που σχετίζονται με την ειρήνη», τα οποία προφανώς περιλάμβαναν τη μετάνοια και την αποδοχή του Ιησού ως Μεσσία. (Παράβαλε Λου 1:79· 3:3-6· Ιωα 1:29-34.) Η αποτυχία τους κατέληξε στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τα ρωμαϊκά στρατεύματα το 70 Κ.Χ.—Λου 19:42-44.

Ωστόσο, ακόμη και οι Ιουδαίοι που αποδέχτηκαν «τα καλά νέα της ειρήνης» ήταν αμαρτωλοί και είχαν ανάγκη από εξιλέωση των παραβάσεών τους προκειμένου να απολαύσουν ειρήνη με τον Ιεχωβά Θεό. Ο θάνατος του Ιησού, που αποτέλεσε λυτρωτική θυσία, κάλυψε αυτή την ανάγκη. Όπως είχε προειπωθεί: «Η τιμωρία που αποσκοπούσε στην ειρήνη μας ήταν πάνω του, και λόγω των πληγών του γιατρευτήκαμε». (Ησ 53:5) Ο θυσιαστικός θάνατος του Ιησού στο ξύλο του βασανισμού έθεσε επίσης τη βάση για την κατάργηση του Μωσαϊκού Νόμου, ο οποίος χώριζε τους Ιουδαίους από τους μη Ιουδαίους. Συνεπώς, άνθρωποι και από τους δύο αυτούς λαούς μπορούσαν, εφόσον γίνονταν Χριστιανοί, να έχουν ειρήνη με τον Θεό και μεταξύ τους. Ο απόστολος Παύλος έγραψε: «[Ο Ιησούς] είναι η ειρήνη μας, εκείνος που έκανε τα δύο μέρη ένα και κατέστρεψε το μεσότοιχο που τα χώριζε. Μέσω της σάρκας του κατάργησε την έχθρα, το Νόμο των εντολών που αποτελούνταν από διατάγματα, για να δημιουργήσει από τους δύο λαούς, σε ενότητα με τον εαυτό του, έναν νέο άνθρωπο και να κάνει ειρήνη· και για να συμφιλιώσει πλήρως και τους δύο λαούς σε ένα σώμα προς τον Θεό διαμέσου του ξύλου του βασανισμού, επειδή είχε θανατώσει την έχθρα μέσω του εαυτού του. Και ήρθε και διακήρυξε τα καλά νέα της ειρήνης σε εσάς, που ήσασταν μακριά, και ειρήνη σε εκείνους που ήταν κοντά, επειδή διαμέσου αυτού εμείς, και οι δύο λαοί, έχουμε την πρόσβαση στον Πατέρα μέσω ενός πνεύματος».—Εφ 2:14-18· παράβαλε Ρω 2:10, 11· Κολ 1:20-23.

«Η ειρήνη του Θεού», δηλαδή η ηρεμία και η γαλήνη που απορρέουν από την πολύτιμη σχέση ενός Χριστιανού με τον Ιεχωβά Θεό, περιφρουρεί την καρδιά του και τις διανοητικές του δυνάμεις ώστε αυτός να μην ανησυχεί για τις ανάγκες του. Ο Χριστιανός έχει τη διαβεβαίωση ότι ο Ιεχωβά Θεός προμηθεύει για τους υπηρέτες του και απαντάει στις προσευχές τους. Αυτό καθησυχάζει την καρδιά και τη διάνοιά του. (Φλπ 4:6, 7) Παρόμοια, η ειρήνη την οποία έδωσε ο Ιησούς Χριστός στους μαθητές του, η οποία βασιζόταν στην πίστη τους σε αυτόν ως Γιο του Θεού, έφερε ηρεμία στις καρδιές και στις διάνοιές τους. Αν και ο Ιησούς τούς είπε ότι πλησίαζε η στιγμή που ο ίδιος δεν θα ήταν πια προσωπικά μαζί τους, δεν είχαν κανέναν λόγο να ανησυχούν ή να ενδώσουν στο φόβο. Δεν επρόκειτο να τους αφήσει αβοήθητους, αλλά υποσχέθηκε να τους στείλει το άγιο πνεύμα.—Ιωα 14:26, 27· 16:33· παράβαλε Κολ 3:15.

Η ειρήνη που απολάμβαναν οι Χριστιανοί δεν έπρεπε να θεωρείται δεδομένη. Οι Χριστιανοί έπρεπε να είναι «ειρηνικοί», δηλαδή ειρηνοποιοί, επιδιώκοντας με κάθε τρόπο να εδραιώσουν και να διατηρήσουν την ειρήνη. (1Θε 5:13) Για να διαφυλάξουν την ειρήνη μεταξύ τους, έπρεπε να φροντίζουν να μην κάνουν τους ομοπίστους τους να προσκόπτουν. (Ρω 14:13-23) Στην Επί του Όρους Ομιλία, ο Ιησούς δήλωσε: «Ευτυχισμένοι είναι οι ειρηνοποιοί, επειδή αυτοί θα αποκληθούν “γιοι του Θεού”». (Ματ 5:9· παράβαλε Ιακ 3:18.) Στους Χριστιανούς δόθηκε η συμβουλή να επιδιώκουν την ειρήνη και να κάνουν το καλύτερο που μπορούν για να βρεθούν σε ειρήνη με τον Θεό. (2Τι 2:22· Εβρ 12:14· 1Πε 3:11· 2Πε 3:14) Άρα, έπρεπε να πολεμούν ενάντια στις επιθυμίες της σάρκας, επειδή αυτές θα τους οδηγούσαν σε έχθρα με τον Θεό. (Ρω 8:6-8) Το γεγονός ότι η διατήρηση ειρηνικής σχέσης με τον Θεό ήταν απαραίτητη για τη θεϊκή επιδοκιμασία προσδίδει μεγάλη βαρύτητα στη συχνά επαναλαμβανόμενη ευλαβική έκφραση “είθε να έχετε ειρήνη”.—Ρω 1:7· 1Κο 1:3· 2Κο 1:2· Γα 1:3· 6:16· Εφ 1:2· 6:23· Φλπ 1:2.

Οι Χριστιανοί επιθυμούσαν να απολαμβάνουν και οι άλλοι άνθρωποι ειρήνη. Γι’ αυτό, «φορώντας . . . τον εξοπλισμό των καλών νέων της ειρήνης», συνέχιζαν τον πνευματικό τους πόλεμο. (Εφ 6:15) Ακόμη και εντός της εκκλησίας διεξήγαν πόλεμο ανατρέποντας διαλογισμούς που δεν συμβάδιζαν με τη γνώση του Θεού, προκειμένου να μη βλάψουν αυτοί οι διαλογισμοί τη σχέση τους με τον Θεό. (2Κο 10:4, 5) Ωστόσο, δεν εμπλέκονταν σε λογομαχίες ή φιλονικίες, ούτε ακόμη και όταν διόρθωναν άτομα που είχαν παρεκκλίνει από την αλήθεια. Αναφορικά με το χειρισμό υποθέσεων ατόμων που είχαν εκτραπεί από την ορθή πορεία, ο απόστολος Παύλος συμβούλεψε τον Τιμόθεο: «Ο δούλος . . . του Κυρίου δεν χρειάζεται να μάχεται, αλλά χρειάζεται να είναι ήπιος προς όλους, να έχει τα προσόντα να διδάσκει, να συγκρατεί τον εαυτό του όταν συμβαίνει κάτι κακό, να διδάσκει με πραότητα εκείνους που δεν έχουν ευνοϊκή διάθεση· μήπως ο Θεός τούς δώσει μετάνοια που οδηγεί σε ακριβή γνώση της αλήθειας, και συνέλθουν από την παγίδα του Διαβόλου, εφόσον έχουν πιαστεί ζωντανοί από αυτόν για το δικό του θέλημα».—2Τι 2:24-26.

Ειρηνική Διακυβέρνηση. Ο Γιος του Θεού, ως εκείνος που έχει “την αρχοντική διακυβέρνηση στον ώμο του”, αποκαλείται «Άρχοντας Ειρήνης». (Ησ 9:6, 7) Γι’ αυτό, είναι αξιοσημείωτο ότι ο Χριστός Ιησούς, ενόσω βρισκόταν στη γη, έδειξε ότι οι υπηρέτες του δεν έπρεπε να εξοπλίζονται για κατά γράμμα πόλεμο, λέγοντας στον Πέτρο: «Επίστρεψε το σπαθί σου στη θέση του, γιατί όλοι εκείνοι που παίρνουν σπαθί θα αφανιστούν από σπαθί». (Ματ 26:52) Με μεταφορική έννοια, εκείνοι που γίνονταν Χριστιανοί “σφυρηλατούσαν τα σπαθιά τους σε υνιά και τα δόρατά τους σε δρεπάνια”. Δεν μάθαιναν πια τον πόλεμο. (Ησ 2:4) Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα όσα έκανε ο Θεός στο παρελθόν, ιδιαίτερα για τον Ισραήλ κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Σολομώντα, μαρτυρεί ότι θα επικρατεί ειρήνη όταν θα κυβερνάει ο Ιησούς ως Βασιλιάς. Σε σχέση με τη βασιλεία του Σολομώντα, η Αγία Γραφή αναφέρει: «Είχε ειρήνη σε κάθε περιοχή του, ολόγυρα. Και ο Ιούδας και ο Ισραήλ κατοικούσαν με ασφάλεια, ο καθένας κάτω από το κλήμα του και κάτω από τη συκιά του, από τη Δαν μέχρι τη Βηρ-σαβεέ, όλες τις ημέρες του Σολομώντα». (1Βα 4:24, 25· 1Χρ 22:9) Όπως δείχνουν άλλα Γραφικά εδάφια (παράβαλε Ψλ 72:7, 8· Μιχ 4:4· Ζαχ 9:9, 10· Ματ 21:4, 5), αυτό ήταν ενδεικτικό τού τι θα λάβαινε χώρα υπό τη διακυβέρνηση του Χριστού Ιησού, Εκείνου που θα ήταν μεγαλύτερος από τον Σολομώντα, το όνομα του οποίου προέρχεται από μια ρίζα που σημαίνει «ειρήνη».—Ματ 12:42.

Ειρήνη Ανάμεσα στον Άνθρωπο και στα Ζώα. Ο Ιεχωβά Θεός έδωσε στους Ισραηλίτες την εξής υπόσχεση, με την προϋπόθεση ότι θα ήταν υπάκουοι: «Θα βάλω ειρήνη σε αυτή τη γη, και θα πλαγιάζετε χωρίς κανείς να σας κάνει να τρέμετε· και θα εξαλείψω τα βλαβερά θηρία από τη γη». (Λευ 26:6) Αυτό σήμαινε ότι τα άγρια ζώα θα έμεναν μέσα στα όρια του φυσικού τους περιβάλλοντος και δεν θα έκαναν κακό στους Ισραηλίτες και στα κατοικίδια ζώα τους. Από την άλλη μεριά, αν οι Ισραηλίτες αποδεικνύονταν ανυπάκουοι, ο Ιεχωβά θα επέτρεπε σε ξένα στρατεύματα να εισβάλουν στη γη τους και να την ερημώσουν. Καθώς αυτό θα κατέληγε σε ελάττωση του πληθυσμού, τα άγρια ζώα θα πληθύνονταν, θα εισέδυαν σε άλλοτε κατοικημένες περιοχές και θα έβλαπταν τους επιζώντες και τα κατοικίδια ζώα τους.—Παράβαλε Εξ 23:29· Λευ 26:22· 2Βα 17:5, 6, 24-26.

Η ειρήνη με τα άγρια ζώα την οποία υποσχέθηκε ο Θεός στους Ισραηλίτες διέφερε από την ειρήνη που απολάμβαναν ο πρώτος άντρας και η πρώτη γυναίκα στον κήπο της Εδέμ, διότι ο Αδάμ και η Εύα είχαν απόλυτη εξουσία στη ζωική κτίση. (Γε 1:28) Αντίθετα, τέτοια εξουσία αποδίδεται προφητικά μόνο στον Χριστό Ιησού. (Ψλ 8:4-8· Εβρ 2:5-9) Επομένως, μόνο υπό τη διακυβέρνηση του Ιησού Χριστού, ο οποίος είναι «κλαδάκι από το υπόλειμμα του κορμού του Ιεσσαί», δηλαδή από τον «υπηρέτη [του Θεού] τον Δαβίδ», θα επικρατήσει ξανά ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους και στα ζώα. (Ησ 11:1, 6-9· 65:25· Ιεζ 34:23-25) Αυτά τα τελευταία εδάφια έχουν μεταφορική εφαρμογή, διότι είναι φανερό ότι η ειρήνη ανάμεσα στα ζώα, όπως ανάμεσα στο λύκο και στο αρνί, που περιγράφεται εκεί δεν εκπληρώθηκε κατά γράμμα στον αρχαίο Ισραήλ. Αυτό που προειπώθηκε, λοιπόν, ήταν ότι άτομα με επιβλαβή, ζωώδη διάθεση θα εγκατέλειπαν την άγρια συμπεριφορά τους και θα ζούσαν ειρηνικά με τους πλησίον τους που ήταν πιο πειθήνιοι. Ωστόσο, η προφητική χρήση των ζώων προς εξεικόνιση των ειρηνικών συνθηκών που θα επικρατούσαν ανάμεσα στο λαό του Θεού υποδηλώνει ότι θα υπάρχει ειρήνη και ανάμεσα στα κατά γράμμα ζώα υπό τη διακυβέρνηση του Χριστού Ιησού, όπως συνέβαινε προφανώς και στην Εδέμ.

ΕΙΣΠΡΑΚΤΟΡΑΣ ΦΟΡΩΝ

Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οι κεφαλικοί και οι έγγειοι φόροι συλλέγονταν από αυτοκρατορικούς αξιωματούχους στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων του αξιώματός τους. Ωστόσο, η εξουσία της είσπραξης φόρων από τις εξαγωγές, τις εισαγωγές και τα αγαθά που διακινούσαν οι έμποροι μέσω μιας χώρας αγοραζόταν σε δημοπρασία. Έτσι λοιπόν, το δικαίωμα της είσπραξης των εν λόγω φόρων περνούσε στους πλειοδότες οι οποίοι όταν συνέλεγαν τους φόρους κέρδιζαν εισπράττοντας ποσά μεγαλύτερα του ποσού που είχαν προσφέρει στη δημοπρασία. Αυτοί οι άνθρωποι, γνωστοί ως δημοσιώνες, εκμίσθωναν σε υπεργολάβους το δικαίωμα της συλλογής φόρων σε συγκεκριμένα τμήματα της περιοχής τους. Οι υπεργολάβοι, με τη σειρά τους, επέβλεπαν κάποιους άλλους, οι οποίοι συνέλεγαν αυτοπροσώπως τους φόρους. Ο Ζακχαίος, για παράδειγμα, φαίνεται ότι ήταν ο επικεφαλής των εισπρακτόρων φόρων στην περιοχή μέσα και γύρω από την Ιεριχώ. (Λου 19:1, 2) Επίσης, ο Ματθαίος, τον οποίο κάλεσε ο Ιησούς ως απόστολο, ήταν ένας από εκείνους που εκτελούσαν αυτή καθαυτή την εργασία της συλλογής των φόρων, και προφανώς είχε το φορολογικό του γραφείο μέσα ή κοντά στην Καπερναούμ.—Ματ 10:3· Μαρ 2:1, 14.

Στην Παλαιστίνη, λοιπόν, δραστηριοποιούνταν πολλοί Ιουδαίοι εισπράκτορες φόρων. Οι συμπατριώτες τους δεν τους υπολήπτονταν, επειδή αυτοί συχνά απαιτούσαν περισσότερα από τον καθορισμένο φόρο. (Ματ 5:46· Λου 3:12, 13· 19:7, 8) Οι Ιουδαίοι γενικά απέφευγαν την εκούσια συναναστροφή με τους εισπράκτορες φόρων και τους συγκατέτασσαν με άτομα που ήταν γνωστά ως αμαρτωλά, όπως οι πόρνες. (Ματ 9:11· 11:19· 21:32· Μαρ 2:15· Λου 5:30· 7:34) Επίσης, δυσανασχετούσαν με τους εισπράκτορες φόρων λόγω του ότι αυτοί βρίσκονταν στην υπηρεσία μιας ξένης δύναμης, της Ρώμης, και είχαν στενή επαφή με «ακάθαρτους» Εθνικούς. Ως εκ τούτου, το να μεταχειρίζεται κάποιος έναν «αδελφό» που αποδεικνυόταν αμετανόητος παραβάτης όπως έναν “εισπράκτορα φόρων” σήμαινε να μην έχει καμία εκούσια συναναστροφή με αυτόν.—Ματ 18:15-17.

Ο Χριστός Ιησούς δεν παρέβλεπε τη διαφθορά που επικρατούσε ανάμεσα στους εισπράκτορες φόρων. Ήταν, όμως, πρόθυμος να βοηθήσει πνευματικά όσους εκδήλωναν την επιθυμία να τον ακούσουν, παρότι κατακρίθηκε για αυτό. (Ματ 9:9-13· Λου 15:1-7) Σε μία από τις παραβολές του, ο Ιησούς έδειξε ότι ο εισπράκτορας φόρων που αναγνώρισε ταπεινά ότι ήταν αμαρτωλός και μετανόησε ήταν πιο δίκαιος από τον Φαρισαίο που υπερήφανα θεωρούσε τον εαυτό του δίκαιο. (Λου 18:9-14) Επίσης, ταπεινοί, μετανοημένοι εισπράκτορες φόρων (όπως ο Ματθαίος και ο Ζακχαίος) ήταν ανάμεσα σε εκείνους που επρόκειτο να γίνουν μέλη της Βασιλείας των ουρανών.—Ματ 21:31, 32.

ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ

Βλέπε ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΣ.

ΕΚΒΑΤΑΝΑ

(Εκβάτανα).

Η πρωτεύουσα της αρχαίας Μηδίας από το 700 περίπου Π.Κ.Χ. Ο Πέρσης Βασιλιάς Κύρος Β΄ την κατέλαβε από τον Μήδο Βασιλιά Αστυάγη, και μετέπειτα οι Μήδοι και οι Πέρσες ένωσαν τις δυνάμεις τους υπό τον Κύρο. Στην Αγία Γραφή τα Εκβάτανα αναφέρονται ως μια τοποθεσία στη διοικητική περιφέρεια της Μηδίας κατά τις ημέρες του Πέρση Βασιλιά Δαρείου Α΄ (Υστάσπη).—Εσδ 6:1, 2.

Η λέξη “Εκβάτανα” είναι η ελληνική απόδοση του ονόματος αυτής της πόλης όπως εμφανίζεται στο εδάφιο Έσδρας 6:2. Αυτή η μορφή του ονόματος αντιστοιχεί στην απόδοση που χρησιμοποιεί η λατινική Βουλγάτα και συναντάται επίσης στο κείμενο των απόκρυφων βιβλίων που έχουν συμπεριληφθεί στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Ωστόσο, το Μασοριτικό κείμενο και η συριακή Πεσίτα αποδίδουν το όνομα ως «Αχμεθά». Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς φαίνεται ότι με το όνομα Εκβάτανα εννοούσαν διάφορες τοποθεσίες. Σήμερα όμως οι λόγιοι, κατά γενική παραδοχή, θεωρούν ότι τα Εκβάτανα που κατέλαβε ο Κύρος (και επομένως τα Εκβάτανα του εδ. Εσδ 6:2) είναι η σημερινή πόλη Χαμαντάν, ένα σημαντικό κέντρο εμπορίου στο Ιράν, στους πρόποδες του όρους Αλβάντ, περίπου 290 χλμ. ΔΝΔ της Τεχεράνης. Όπως τα αρχαία Εκβάτανα ήταν μια σπουδαία πόλη στην κύρια οδό που ένωνε τη Μεσοποταμία με ανατολικότερες περιοχές, έτσι και το σημερινό Χαμαντάν είναι κόμβος όπου διασταυρώνονται πολλές οδοί, όπως η οδός Βαγδάτης-Τεχεράνης.

Όταν κάποιοι αξιωματούχοι διορισμένοι από την Περσία αμφισβήτησαν τη νομιμότητα του έργου ανοικοδόμησης του ναού που εκτελούσαν οι Ιουδαίοι στις ημέρες του Ζοροβάβελ, αυτοί οι ενάντιοι έστειλαν επιστολή στον Βασιλιά Δαρείο Α΄ της Περσίας ζητώντας να επιβεβαιωθεί αν υπήρχε διάταγμα του Κύρου που έδινε εξουσιοδότηση για την ανοικοδόμηση. (Εσδ 5:1-17) Ο Δαρείος διέταξε έρευνα και το διάταγμα του Κύρου βρέθηκε στα Εκβάτανα, εδραιώνοντας έτσι τη νομιμότητα του έργου ανοικοδόμησης του ναού. Μάλιστα ο Δαρείος έδωσε διαταγή να συνεχιστεί το έργο των Ιουδαίων ανεμπόδιστα και πρόσταξε τους εναντίους τους να τους προμηθεύουν ό,τι υλικά χρειάζονταν, πράγμα που «έκαναν αμέσως». Ο ναός αποπερατώθηκε τελικά «την τρίτη ημέρα του σεληνιακού μήνα Αδάρ, συγκεκριμένα, στο έκτο έτος της βασιλείας του Δαρείου του βασιλιά», δηλαδή κατά την άνοιξη του 515 Π.Κ.Χ.—Εσδ 6:6-15.

ΕΚΔΙΚΗΣΗ

Επιβολή τιμωρίας ως αντίποινα για τυχόν βλάβη ή προσβολή, πράξη ανταπόδοσης. Η λέξη ἐκδικέω του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου προέρχεται από τις λέξεις ἐκ και δίκη που κατά κυριολεξία σημαίνουν «από τη δικαιοσύνη», υποδηλώνοντας ότι με την εν λόγω ενέργεια επιτυγχάνεται δικαιοσύνη. Η λέξη «εκδίκηση», όπως χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή, εφαρμόζεται συνήθως στην ανταπόδοση που πραγματοποιεί ο Θεός χάριν της δικαιοσύνης, αλλά μπορεί να αναφέρεται και σε μια ενέργεια στην οποία προβαίνει κάποιος άνθρωπος κρίνοντας ότι αυτή είναι δίκαιη ή ότι εξισορροπεί τα πράγματα με τρόπο ικανοποιητικό για τον ίδιο.

Ανήκει στον Ιεχωβά. Αν κάποιος δεν είναι αρμόδιος να εκτελέσει εκδίκηση επειδή δεν είναι εντεταλμένος από τον Ιεχωβά ή δεν έχει οριστεί ως εκτελεστής εκδίκησης από το Λόγο του, τότε είναι λάθος να επιχειρήσει να πάρει εκδίκηση για τον εαυτό του ή για άλλους. «Η εκδίκηση είναι δική μου, και η ανταπόδοση», λέει ο Ιεχωβά. (Δευ 32:35) Ο ψαλμωδός απευθύνεται στον Θεό με τα εξής λόγια: «Θεέ των εκδικήσεων, Ιεχωβά». (Ψλ 94:1) Κατά συνέπεια, ο Θεός καταδικάζει το άτομο που μνησικακεί ή που επιδιώκει να πάρει προσωπικά εκδίκηση για πραγματικά ή υποθετικά αδικήματα σε βάρος του εαυτού του ή κάποιου άλλου.—Λευ 19:18· Ρω 12:19· Εβρ 10:30.

Οι Γραφές τονίζουν ότι ο θυμός του Θεού επισείεται εναντίον όλων όσων είναι αμαρτωλοί και παραβάτες και ότι μόνο μέσω της παρ’ αξία καλοσύνης του Θεού, ο οποίος προμήθευσε τη λυτρωτική θυσία του Ιησού Χριστού, υπάρχει βάση για να μετριαστεί ή να αποτραπεί η πλήρης έκφραση της ανταποδοτικής δικαιοσύνης εναντίον του αμαρτωλού. (Ρω 5:19-21· 2Κο 5:19· Εβρ 2:2, 3· βλέπε ΛΥΤΡΟ.) Ο Θεός ενεργεί σε πλήρη αρμονία με τη δικαιοσύνη του όταν συγχωρεί την αμαρτία με αυτόν τον τρόπο και είναι επίσης δίκαιος όταν επιφέρει κρίση στους αμαρτωλούς οι οποίοι απορρίπτουν την προμήθειά του. Τέτοιου είδους άτομα δεν μπορούν να αποφύγουν τη θεϊκή εκδίκηση.—Ρω 3:3-6, 25, 26· παράβαλε Ψλ 99:8.

Η εκδίκηση του Ιεχωβά έχει σκοπό. Η εκδίκηση του Ιεχωβά φέρνει ανακούφιση και όφελος όταν εκείνος ενεργεί για χάρη αυτών που τον εμπιστεύονται. Επιπρόσθετα, φέρνει αίνο στον ίδιο ως τον δίκαιο Κριτή. Ο ψαλμωδός λέει: «Ο δίκαιος θα χαρεί επειδή είδε την εκδίκηση. . . . Και οι άνθρωποι θα πουν: “Ασφαλώς υπάρχει καρπός για τον δίκαιο. Ασφαλώς υπάρχει Θεός που κρίνει στη γη”». (Ψλ 58:10, 11) Επομένως, ο κυριότερος σκοπός για τον οποίο παίρνει εκδίκηση ο Θεός είναι η υποστήριξη της κυριαρχίας του και η ενδόξαση του ονόματός του. (Εξ 14:18· Ψλ 83:13-18· Ησ 25:1-5· Ιεζ 25:14, 17· 38:23) Επιπλέον, η δράση του δικαιώνει τους υπηρέτες του ως γνήσιους εκπροσώπους του και τους απαλλάσσει από ανεπιθύμητες καταστάσεις.—Εξ 14:31· 15:11-16· Ιεζ 37:16, 21-23· Ψλ 135:14· 148:14· Παρ 21:18.

Ο καιρός για την εκδίκηση του Θεού είναι καθορισμένος. Οι Γραφές δείχνουν ότι ο Θεός έχει ορίσει έναν καιρό κατά τον οποίο πρόκειται να προβεί σε μεγάλης κλίμακας πράξεις εκδίκησης εναντίον των εχθρών του. Στον προφήτη Ησαΐα ανατέθηκε να κηρύξει «την ημέρα της εκδίκησης του Θεού μας». Η εκδίκηση του Θεού κατά της αρχαίας Βαβυλώνας, του δυνάστη του λαού του, έλαβε χώρα όταν τα στρατεύματα της Μηδοπερσίας χρησιμοποιήθηκαν για να συντρίψουν την ισχύ της το 539 Π.Κ.Χ. (Ησ 61:1, 2· 13:1, 6, 9, 17) Όταν ο Ιησούς Χριστός βρισκόταν στη γη, παρέθεσε μέρος της προφητείας του Ησαΐα (61:1, 2) και την εφάρμοσε στον εαυτό του. (Λου 4:16-21) Παρότι το υπόμνημα δεν λέει ότι παρέθεσε το τμήμα του εδαφίου που αφορούσε «την ημέρα της εκδίκησης», ο Ιησούς κήρυξε όντως αυτή την «ημέρα», η οποία επήλθε στην Ιερουσαλήμ το 70 Κ.Χ. Ο Ιησούς προείπε ότι τα στρατεύματα (των Ρωμαίων) θα στρατοπέδευαν γύρω από την πόλη, λέγοντας στους ακολούθους του να φύγουν από την Ιερουσαλήμ όταν θα τα έβλεπαν, «επειδή αυτές είναι ημέρες απονομής δικαιοσύνης [ἡμέραι ἐκδικήσεως, Κείμενο], ώστε να εκπληρωθούν όλα τα γραμμένα».—Λου 21:20-22· παράβαλε KJ, Ro, ΒΑΜ, ΚΔΤΚ.

Προτού πεθάνει και αναστηθεί, ο Ιησούς Χριστός είπε επίσης: «Σχετικά με εκείνη την ημέρα και την ώρα [της εκτέλεσης κρίσης στο παρόν σύστημα πραγμάτων] κανείς δεν γνωρίζει, ούτε οι άγγελοι των ουρανών ούτε ο Γιος, παρά μόνο ο Πατέρας». (Ματ 24:36) Με αυτόν τον τρόπο αποκάλυψε ότι η εκδίκηση θα λάβαινε χώρα οπωσδήποτε στον καιρό τον οποίο είχε υπόψη του και είχε ορίσει ο Θεός. Χρησιμοποίησε δε μια παραβολή για να δείξει ότι ο Θεός θα αναλάμβανε οπωσδήποτε δράση στον ορισμένο του καιρό, χάριν του ονόματός του και των υπηρετών του, κάνοντας λόγο για έναν δικαστή, ο οποίος, εξαιτίας της επιμονής με την οποία μια χήρα ζητούσε δικαιοσύνη, αποφάσισε το εξής: «Θα φροντίσω να βρει το δίκιο της [ἐκδικήσω αὐτήν, Κείμενο]». Ο Ιησούς εφάρμοσε την παραβολή στον Θεό, λέγοντας: «Ασφαλώς, λοιπόν, δεν θα κάνει ο Θεός να αποδοθεί δικαιοσύνη [ποιήση τὴν ἐκδίκησιν, Κείμενο] για τους εκλεγμένους του που κραυγάζουν προς αυτόν ημέρα και νύχτα, έστω και αν είναι μακρόθυμος προς αυτούς;»—Λου 18:2-8.

Επιπρόσθετα, ο απόστολος Ιωάννης είδε σε όραμα, το οποίο έχει καταγραφεί στο βιβλίο της Αποκάλυψης, τις ψυχές εκείνων που σφάχτηκαν εξαιτίας του λόγου του Θεού και εξαιτίας του έργου μαρτυρίας τους να κραυγάζουν: «Ως πότε, Υπέρτατε Κύριε άγιε και αληθινέ, θα αποφεύγεις να κρίνεις και να πάρεις εκδίκηση για το αίμα μας από εκείνους που κατοικούν στη γη;» Η απάντηση που έλαβαν δείχνει ότι υπάρχει συγκεκριμένος καιρός για την εκτέλεση αυτής της εκδίκησης, όταν «συμπληρωθεί και ο αριθμός των συνδούλων τους και των αδελφών τους οι οποίοι [πρόκειται] να θανατωθούν όπως και αυτοί».—Απ 6:9-11.

Οι Γραφές αποκαλύπτουν ότι αυτή η εκδίκηση αρχίζει από τη Βαβυλώνα τη Μεγάλη και κατόπιν στρέφεται ενάντια στο “θηρίο και στους βασιλιάδες της γης και στα στρατεύματά τους”.—Απ 19:1, 2, 19-21.

Εντεταλμένοι Εκτελεστές. Ο Κύριος Ιησούς Χριστός είναι ο Πρώτιστος Εκτελεστής της εκδίκησης του Θεού. Ο απόστολος Παύλος παρηγορεί τους Χριστιανούς με τα ακόλουθα λόγια: «Είναι δίκαιο από μέρους του Θεού να ανταποδώσει θλίψη σε εκείνους που σας θλίβουν, αλλά σε εσάς, που υποφέρετε θλίψη, ανακούφιση μαζί μας στην αποκάλυψη του Κυρίου Ιησού από τον ουρανό με τους δυνατούς αγγέλους του μέσα σε φλόγες φωτιάς, καθώς αυτός φέρνει εκδίκηση πάνω σε εκείνους οι οποίοι δεν γνωρίζουν τον Θεό και σε εκείνους οι οποίοι δεν υπακούν στα καλά νέα σχετικά με τον Κύριό μας Ιησού. Αυτοί θα υποστούν τη δικαστική τιμωρία της αιώνιας καταστροφής αποκλεισμένοι από το πρόσωπο του Κυρίου και από τη δόξα της ισχύος του».—2Θε 1:6-9.

Στη Χριστιανική εκκλησία. Οι απόστολοι ήταν διορισμένοι υπό τον Ιησού Χριστό να φροντίζουν τη Χριστιανική εκκλησία και να την προστατεύουν από την ακαθαρσία και την απώλεια της εύνοιας του Ιεχωβά. Ο απόστολος Παύλος, σε αρμονία με τη θεόδοτη εξουσία του, έγραψε στην εκκλησία της Κορίνθου, στην οποία υπήρχαν διαιρέσεις και προβλήματα από “ψευδαποστόλους”: «Κρατάμε τον εαυτό μας σε ετοιμότητα, ώστε να επιβάλουμε τιμωρία [ἐκδικῆσαι, Κείμενο] για κάθε ανυπακοή».—2Κο 10:6· 11:13· 13:10.

Οι πρεσβύτεροι που ήταν διορισμένοι να φροντίζουν την εκκλησία είχαν την εξουσιοδότηση να εκτελούν «εκδίκηση» κατά το ότι ήταν σε θέση να λάβουν μέτρα για την απόδοση δικαιοσύνης και την αποκατάσταση της δίκαιης υπόστασης της εκκλησίας ενώπιον του Θεού, διορθώνοντας το κακό που είχε γίνει. Αυτό ακριβώς έπραξαν τα άτομα που προΐσταντο στην εκκλησία της Κορίνθου μετά τη διόρθωση που έλαβαν από τον Παύλο, γι’ αυτό και ο Παύλος τούς έγραψε στη δεύτερη επιστολή του: «Πόσο μεγάλη θέρμη παρήγαγε σε εσάς, . . . ναι, διόρθωση της αδικίας [ἐκδίκησιν, Κείμενο]!» Αυτοί οι άντρες εκδήλωσαν θεοσεβή μετάνοια όταν έλαβαν την πρώτη επιστολή του Παύλου και εκδίωξαν τον πονηρό άνθρωπο για τον οποίο μιλούσε εκείνη η επιστολή, κάνοντας ό,τι μπορούσαν για να διορθώσουν τα πράγματα ενώπιον του Ιεχωβά. (2Κο 7:8-12) Ωστόσο, δεν είχαν την εξουσιοδότηση να επιβάλουν στον αδικοπραγούντα την πλήρη τιμωρία που απαιτούσε η δικαιοσύνη—δηλαδή πλήρη εκδίκηση με τη θανάτωσή του, δικαίωμα που είχαν αποκλειστικά οι κριτές υπό το Μωσαϊκό Νόμο. (Λευ 20:10· Εβρ 10:28) Αυτοί απλώς εξέβαλλαν τέτοιου είδους αμετανόητα, κακά άτομα από την εκκλησία. (1Κο 5:13) Αν αυτά τα άτομα παρέμεναν αμετανόητα, θα τους αποδιδόταν τελικά δικαιοσύνη στο πλήρες για τις κακές τους πράξεις με τον αιώνιο θάνατο. (Εβρ 10:29, 30) Πράγματι, ο Χριστιανός που αρχίζει μια πορεία αδικίας, λόγου χάρη πορνείας, διατρέχει κίνδυνο, «επειδή ο Ιεχωβά επιβάλλει τιμωρία [είναι ο ἔκδικος, Κείμενο] για όλα αυτά τα πράγματα».—1Θε 4:3-6.

Άρχοντες. Οι κυβερνητικοί άρχοντες, που έχουν καθήκον να φροντίζουν για την επιβολή της δικαιοσύνης, είναι δυνάμει εκτελεστές εκδίκησης σε βάρος των κακοποιών, αλλά και οποιουδήποτε Χριστιανού ο οποίος παραβαίνει κάποιους νόμους της χώρας που είναι σε αρμονία με το σωστό και εμπίπτουν στην εξουσία που έχει παραχωρήσει σε αυτούς τους άρχοντες ο Θεός. Σε αυτή την περίπτωση, οι άρχοντες εκτελούν έμμεσα την εκδίκηση του Θεού, όπως γράφει ο απόστολος Παύλος: «Διότι εκείνοι που κυβερνούν είναι αντικείμενο φόβου, όχι για την καλή πράξη, αλλά για την κακή . . . είναι διάκονος του Θεού, εκδικητής για να εκδηλώσει οργή σε εκείνον που πράττει το κακό».—Ρω 13:3, 4· 1Πε 2:13, 14· παράβαλε Γε 9:6.

Η Τάση του Ατελούς Ανθρώπου για Εκδίκηση. Οι ξεπεσμένοι ατελείς άνθρωποι έχουν την τάση να θέλουν να εκδικηθούν εκείνους που τους αδικούν ή εκείνους τους οποίους μισούν. Ένας άντρας που διαπράττει μοιχεία με τη σύζυγο κάποιου άλλου κινδυνεύει να υποστεί ως ανταπόδοση την εκδίκηση του συζύγου, όπως αναφέρεται στις Παροιμίες: «Διότι η οργή του ακμαίου άντρα είναι ζήλια, και δεν θα δείξει συμπόνια την ημέρα της εκδίκησης. Δεν θα λάβει υπόψη του κανένα λύτρο ούτε θα δείξει συγκατάβαση, όσο μεγάλο και αν κάνεις το δώρο». (Παρ 6:32-35) Παρ’ όλα αυτά, η εκδίκηση που παίρνει κάποιος με δική του πρωτοβουλία συνήθως πραγματοποιείται υπό ανεξέλεγκτο θυμό και δεν εξυπηρετεί κανέναν καλό σκοπό, αλλά απεναντίας επισύρει το θυμό του Θεού εναντίον του εκδικούμενου.—Ιακ 1:19, 20.

Εχθροί του Θεού και των υπηρετών του. Εκείνοι που μισούν τον Θεό δείχνουν εχθρότητα στους υπηρέτες του Θεού, επιδιώκοντας να τους εκδικηθούν. Κάτι τέτοιο δεν αποτελεί στην πραγματικότητα επιβολή δικαιοσύνης, αλλά αντιπροσωπεύει μια επιθυμία ή ενέργεια που απορρέει από την εχθρότητα των ανθρώπων απέναντι σε ό,τι είναι σωστό και δίκαιο, ενώ παράλληλα συνιστά απόπειρα από μέρους τους να απαλλαχτούν από τους δικαίους των οποίων τα λόγια και η πορεία ενέργειας τους καταδικάζουν ως πονηρούς. (Ψλ 8:2· 44:15, 16) Σε μερικές περιπτώσεις, κάποιοι έχουν σκοτώσει υπηρέτες του Θεού εμφορούμενοι από τη διαστρεβλωμένη αντίληψη ότι απένεμαν δικαιοσύνη. (Ιωα 16:2) Ωστόσο, εκτελώντας αυτή τη δήθεν «τιμωρό» ή αλλιώς εκδικητική κρίση, δεν έχουν ευαρεστήσει τον Θεό αλλά αντίθετα έχουν επισωρεύσει εκδίκηση εναντίον του ίδιου τους του εαυτού. Είναι αλήθεια ότι μερικές φορές ο Ιεχωβά χρησιμοποίησε τα έθνη, όπως τη Βαβυλώνα, για να εκτελέσει τη δική του εκδίκηση στο λαό του τον Ισραήλ, όταν εκείνος παραβίασε τη διαθήκη που είχε συνάψει μαζί Του. (Λευ 26:25) Αλλά εκείνα τα έθνη, από τη μεριά τους, ενήργησαν υποκινούμενα από μίσος και μοχθηρία, εκφράζοντας τη δική τους εκδικητικότητα, γι’ αυτό και ο Ιεχωβά με τη σειρά του τα εκδικήθηκε.—Θρ 3:60· Ιεζ 25:12-17.

Βλέπε επίσης ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ· ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟΥ.

ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ

Η αντίστοιχη εβραϊκή έκφραση είναι γκο’έλ χαντάμ. Η εβραϊκή λέξη γκο’έλ (που χρησιμοποιείται για τον εκδικητή του αίματος) είναι μετοχή του ρήματος γκα’άλ που σημαίνει «ανακτώ· ξαναγοράζω· εξαγοράζω· απολυτρώνω». (Εξ 15:13· Ψλ 69:18· Λευ 25:25· Ησ 43:1· Ψλ 72:14) Σύμφωνα με τον εβραϊκό νόμο, αυτός ο όρος έβρισκε εφαρμογή στον πλησιέστερο άρρενα συγγενή, ο οποίος είχε την υποχρέωση να πάρει εκδίκηση για το αίμα αυτού που είχε φονευτεί. (Αρ 35:19) Ο όρος γκο’έλ χρησιμοποιούνταν επίσης για το συγγενή που είχε το δικαίωμα εξαγοράς (ή απολύτρωσης).—Λευ 25:48, 49· Ρθ 2:20, υποσ.· βλέπε ΕΞΑΓΟΡΑΖΩ, ΕΞΑΓΟΡΑΣΤΗΣ.

Η εκδίκηση του αίματος βασίζεται στην εντολή που έδωσε ο Ιεχωβά στον Νώε αναφορικά με την ιερότητα του αίματος και της ανθρώπινης ζωής, λέγοντας: «Το αίμα σας των ψυχών σας θα ζητήσω πίσω . . . από το χέρι καθενός που είναι αδελφός του, θα ζητήσω πίσω την ψυχή του ανθρώπου. Όποιος χύσει αίμα ανθρώπου, από άνθρωπο θα χυθεί το αίμα του, γιατί κατά την εικόνα του Θεού έκανε εκείνος τον άνθρωπο». (Γε 9:5, 6) Σε περίπτωση που κάποιος ήταν εκούσιος ανθρωποκτόνος, «ο εκδικητής του αίματος» έπρεπε να τον θανατώσει, και μάλιστα δεν έπρεπε να γίνει δεκτό κανένα λύτρο για έναν τέτοιον δολοφόνο.—Αρ 35:19-21, 31.

Στον κατάλληλο καιρό ο Ιεχωβά θα φροντίσει να υπάρξει εκδίκηση για το αθώο αίμα όλων των πιστών υπηρετών του.—Δευ 32:43· Απ 6:9-11.

Οι δίκαιοι νόμοι του Ιεχωβά διαχώριζαν σαφώς τον εκούσιο από τον ακούσιο φόνο. Για την περίπτωση του ακούσιου φόνου, είχε ληφθεί στοργικά μέριμνα να υπάρχουν πόλεις καταφυγίου όπου προστατεύονταν οι ακούσιοι ανθρωποκτόνοι από τους εκδικητές του αίματος. (Αρ 35:6-29· Δευ 19:2-13· Ιη 20:2-9) Επιπλέον, είχαν ιδρυθεί δικαστήρια για την εκδίκαση υποθέσεων ενοχής αίματος.—Δευ 17:8, 9· 2Χρ 19:10.

ΕΚΕΡ

(Εκέρ) [Μέλος [της οικογένειας]].

Γιος του Ραμ, του πρωτοτόκου του Ιεραμεήλ, από τη φυλή του Ιούδα.—1Χρ 2:4, 5, 9, 25, 27.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Σύνολο ατόμων συγκεντρωμένων για έναν ιδιαίτερο σκοπό ή μια συγκεκριμένη δραστηριότητα. Η εβραϊκή λέξη που συνήθως αποδίδεται «εκκλησία» στη Μετάφραση Νέου Κόσμου είναι η λέξη καχάλ, η οποία προέρχεται από μια ρίζα που σημαίνει «συγκαλώ, συγκεντρώνω». (Αρ 20:8· Δευ 4:10) Χρησιμοποιείται συχνά για να υποδηλώσει ένα οργανωμένο σώμα, και εμφανίζεται στις εκφράσεις «εκκλησία του Ισραήλ» (Λευ 16:17· Ιη 8:35· 1Βα 8:14), «εκκλησία του αληθινού Θεού» (Νε 13:1) και «εκκλησία του Ιεχωβά» (Αρ 20:4· Δευ 23:2, 3· 1Χρ 28:8· Μιχ 2:5). Η λέξη καχάλ, η οποία αποδίδεται επίσης «συνάθροιση» και «σύναξη», υποδηλώνει ανθρώπινες συνάξεις διαφόρων ειδών—για θρησκευτικούς σκοπούς (Δευ 9:10· 18:16· 1Βα 8:65· Ψλ 22:25· 107:32), για το χειρισμό διαφόρων υποθέσεων των πολιτών (1Βα 12:3) και για πόλεμο (1Σα 17:47· Ιεζ 16:40). Στο βιβλίο του Εκκλησιαστή ο Σολομών χαρακτηρίζεται «συναθροιστής» (εβρ., κοχέλεθ). (Εκ 1:1, 12) Ως βασιλιάς, ο Σολομών συνάθροιζε ή συγκέντρωνε το λαό για τη λατρεία του Ιεχωβά. Χαρακτηριστική περίπτωση μιας τέτοιας σύναξης ήταν όταν συγκέντρωσε τους υπηκόους του στο νεότευκτο ναό της Ιερουσαλήμ.—1Βα 8:1-5· 2Χρ 5:2-6.

Η λέξη ἐκκλησία η οποία χρησιμοποιείται στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές είναι σύνθετη, από την πρόθεση ἐκ, που σημαίνει «έξω», και το ρήμα καλέω, και αναφέρεται σε μια ομάδα ατόμων που «καλούνται έξω» ή «συγκαλούνται» είτε επίσημα είτε ανεπίσημα. Χρησιμοποιείται σε σχέση με την εκκλησία του Ισραήλ στο εδάφιο Πράξεις 7:38 και επίσης σε σχέση με τη «σύναξη» που υποκίνησε ο αργυροχόος Δημήτριος εναντίον του Παύλου και των συντρόφων του στην Έφεσο. (Πρ 19:23, 24, 29, 32, 41) Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, χρησιμοποιείται σε σχέση με τη Χριστιανική εκκλησία. Εφαρμόζεται στη Χριστιανική εκκλησία γενικά (1Κο 12:28), στην εκκλησία κάποιας πόλης—όπως της Ιερουσαλήμ (Πρ 8:1), της Αντιόχειας (Πρ 13:1) ή της Κορίνθου (2Κο 1:1)—ή σε μια συγκεκριμένη ομάδα που συναθροιζόταν στο σπίτι κάποιου (Ρω 16:5· Φλμ 2), εξού και η αναφορά στις μεμονωμένες Χριστιανικές εκκλησίες ή «εκκλησίες του Θεού». (Πρ 15:41· 1Κο 11:16) Σήμερα, πολλοί συνδέουν εσφαλμένα τη λέξη εκκλησία με το κτίριο όπου τελούνται θρησκευτικές λειτουργίες και όχι με το σύνολο των ατόμων που αποδίδουν λατρεία.

Η λέξη ἐκκλησία χρησιμοποιείται συνήθως στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ως απόδοση της εβραϊκής καχάλ, όπως για παράδειγμα στο εδάφιο Ψαλμός 22:22 (21:23, Ο΄).—Παράβαλε υποσ. στη ΜΝΚ.

Η Εκκλησία του Ισραήλ. Από την εποχή του Μωυσή και έπειτα, χρησιμοποιούνταν για το έθνος του Ισραήλ ο όρος εκκλησία. Ο Ιεχωβά διευθέτησε να κυβερνιέται η εκκλησία, όχι δημοκρατικά, από το λαό, αλλά θεοκρατικά, από τον ίδιο τον Θεό. Γι’ αυτόν το σκοπό, το έθνος περιήλθε υπό τη διαθήκη του Νόμου. (Εξ 19:3-9· 24:6-8) Εφόσον ο Μωυσής ήταν ο μεσίτης αυτής της διαθήκης, υπήρχε κάποια βάση για τη δήλωση: «Ο Μωυσής μάς έδωσε ως εντολή έναν νόμο, ιδιοκτησία της εκκλησίας του Ιακώβ». (Δευ 33:4) Ο Ιεχωβά ήταν ο Κριτής τους, ο Νομοθέτης τους και ο Βασιλιάς τους. (Ησ 33:22) Άρα, το έθνος ήταν εκκλησία του Θεού και εύλογα αποκαλούνταν “η εκκλησία του Ιεχωβά”.—Αρ 16:3· 1Χρ 28:8.

Μερικές φορές, η εβραϊκή λέξη καχάλ (εκκλησία) χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με την εβραϊκή λέξη ‛εδάχ (σύναξη). (Λευ 4:13· Αρ 20:8, 10) Η λέξη ‛εδάχ προέρχεται από μια ρίζα που σημαίνει «ορίζω», υποδηλώνοντας έτσι μια ομάδα που συγκεντρώνεται σε προκαθορισμένο χρόνο, και εφαρμόζεται συχνά στην κοινότητα του Ισραήλ, όπως στην έκφραση «σύναξη του Ισραήλ». (Εξ 12:3) Στο έθνος του Ισραήλ ο αμιγής εβραϊκός πληθυσμός αποτελούσε την εκκλησία (καχάλ· Αρ 15:15), ενώ η σύναξη (‛εδάχ) φαίνεται πως περιλάμβανε τόσο τους Ισραηλίτες όσο και τους πάροικους που ήταν συνταυτισμένοι μαζί τους. (Εξ 12:19) Άρα, στα μέλη της εκκλησίας, κατά μία διευρυμένη, γενικευμένη έννοια, φαίνεται ότι συγκαταλέγονταν και οι περιτμημένοι πάροικοι.—Αρ 15:14-16.

Ωστόσο, υπήρχαν κάποιες εξαιρέσεις όσον αφορά το ποιοι μπορούσαν να γίνουν μέλη της “εκκλησίας του Ιεχωβά”. Κανείς που είχε ευνουχιστεί ή “που είχε κομμένο το αντρικό του μέλος” δεν μπορούσε να προσχωρήσει σε αυτήν. Οι νόθοι γιοι, καθώς και οι άρρενες Αμμωνίτες και Μωαβίτες, αποκλείονταν «ακόμη και μέχρι τη δέκατη γενιά». Αλλά οι γιοι που θα γεννιούνταν από Εδωμίτες και Αιγυπτίους “ως η τρίτη γενιά, αυτοί επιτρεπόταν να μπουν στην εκκλησία του Ιεχωβά”. (Δευ 23:1-8) Ο αποκλεισμός «μέχρι τη δέκατη γενιά» των γιων κάποιου που ήταν νόθος προάσπιζε το νόμο του Ιεχωβά κατά της μοιχείας. (Εξ 20:14) Παρ’ όλο δε που οι ευνουχισμένοι αποκλείονταν από την «εκκλησία του Ιεχωβά», μπορούσαν να αντλήσουν παρηγοριά από τα λόγια που έγραψε ο Ησαΐας στα εδάφια Ησαΐας 56:1-7. Βέβαια, τα άτομα που ήταν αποκλεισμένα από την «εκκλησία του Ιεχωβά» στον αρχαίο Ισραήλ είχαν τη δυνατότητα να επωφεληθούν από τις προμήθειες και τις ευλογίες που είχε κάνει διαθέσιμες ο Ιεχωβά για τους Εθνικούς γενικά.—Γε 22:15-18.

Τα μέλη της εκκλησίας του Ισραήλ αντιμετωπίζονταν με έλεος αν αμάρταναν από λάθος. Αν, όμως, διέπρατταν κάποιο αδίκημα εσκεμμένα, τότε εκκόπτονταν με την έννοια ότι θανατώνονταν. (Αρ 15:27-31) Για παράδειγμα, ένα άτομο θα εκκοπτόταν από την εκκλησία και από την ίδια τη ζωή αν αρνούνταν να καθαριστεί σε περίπτωση που ήταν τελετουργικά ακάθαρτος, αν έτρωγε κρέας από τη θυσία συμμετοχής ενώ βρισκόταν σε αυτή την κατάσταση, αν έτρωγε το πάχος από τις προσφορές ή αίμα, ή αν έτρωγε άγια πράγματα ενόσω ήταν ακάθαρτος. (Αρ 19:20· Λευ 7:21-27· 17:10, 14· 22:3) Επίσης, εκκόπτονταν όσοι εργάζονταν την ημέρα του Σαββάτου (Εξ 31:14), όσοι πρόσφεραν τους απογόνους τους στον Μολόχ, όσοι στρέφονταν σε πνευματιστικούς μεσάζοντες και σε επαγγελματίες προγνώστες γεγονότων, όσοι διέπρατταν ορισμένα είδη σεξουαλικής ανηθικότητας, καθώς και όσοι δεν “ταλαιπωρούσαν” τον εαυτό τους την ετήσια Ημέρα της Εξιλέωσης.—Λευ 20:1-6, 17, 18· 23:27-30· βλέπε επίσης Εξ 30:31-33· Λευ 17:3, 4, 8, 9· 18:29· 19:5-8.

Ενώ η εκκλησία του Ισραήλ αποτελούνταν από άτομα, το έθνος απαρτιζόταν από φυλές, οικογένειες και σπιτικά. Το περιστατικό με τον Αχάν προφανώς δείχνει αυτή την οργανωτική διάρθρωση, διότι σε εκείνη την περίπτωση ο Ισραήλ προσήλθε πρώτα κατά φυλές, έπειτα κατά οικογένειες, στη συνέχεια κατά σπιτικά και τελικά κατά ακμαίους άντρες, ώσπου πιάστηκε ο Αχάν ως παραβάτης.—Ιη 7:10-19.

Συχνά στον Ισραήλ υπεύθυνοι εκπρόσωποι ενεργούσαν εξ ονόματος του λαού. (Εσδ 10:14) Για παράδειγμα, οι «αρχηγοί των φυλών» έκαναν προσφορές μετά το στήσιμο της σκηνής της μαρτυρίας. (Αρ 7:1-11) Επίσης, στις ημέρες του Νεεμία, οι ιερείς, οι Λευίτες και «οι κεφαλές του λαού», ενεργώντας ως εκπρόσωποι, επικύρωσαν με σφραγίδα την «αξιόπιστη συμφωνία». (Νε 9:38–10:27) Κατά τη διάρκεια της οδοιπορίας του Ισραήλ στην έρημο, υπήρχαν «αρχηγοί της σύναξης, σύγκλητοι της συνάντησης, άντρες φημισμένοι», 250 από τους οποίους ακολούθησαν τον Κορέ, τον Δαθάν, τον Αβιρών και τον Ων και συγκεντρώθηκαν εναντίον του Μωυσή και του Ααρών. (Αρ 16:1-3) Συμμορφούμενος με τη θεϊκή κατεύθυνση, ο Μωυσής διάλεξε 70 από τους πρεσβυτέρους του Ισραήλ οι οποίοι ήταν επόπτες για να τον βοηθούν να βαστάζει «το φορτίο του λαού» το οποίο δεν ήταν σε θέση να βαστάξει μόνος του. (Αρ 11:16, 17, 24, 25) Το εδάφιο Λευιτικό 4:15 κάνει λόγο για “τους πρεσβυτέρους της σύναξης”, φαίνεται δε ότι οι εκπρόσωποι του λαού ήταν οι πρεσβύτεροι του έθνους, οι κεφαλές του, οι κριτές του και οι επόπτες του.—Αρ 1:4, 16· Ιη 23:2· 24:1.

Στην έρημο, χρησιμοποιούνταν δύο ασημένιες σάλπιγγες για τη σύγκληση της σύναξης και τη μεταφορά του στρατοπέδου. Η σύναξη ερχόταν στη συμφωνημένη συνάντηση με τον Μωυσή, στην είσοδο της σκηνής της συνάντησης, αν σάλπιζαν και οι δύο σάλπιγγες. Αν σάλπιζε μόνο η μία, τότε προσέρχονταν εκεί «οι αρχηγοί, ως οι κεφαλές των χιλιάδων του Ισραήλ». (Αρ 10:1-4) Μερικές φορές, οι βασιλιάδες συγκαλούσαν συνάξεις. (1Βα 8:5· 2Χρ 20:4, 5) Ο Εζεκίας χρησιμοποίησε δρομείς προκειμένου να συγκεντρώσει το λαό στην Ιερουσαλήμ για το μεγαλειώδη εορτασμό του Πάσχα που έγινε επί των ημερών του.—2Χρ 30:1, 2, 10-13.

Σε μεταγενέστερες εποχές, σημαντική εξουσία ασκούσε το δικαστικό σώμα που ήταν γνωστό ως Σάνχεδριν, το οποίο αποτελούνταν από 71 μέλη—τον αρχιερέα και άλλους 70 σημαίνοντες άντρες του έθνους, τη «συνέλευση των πρεσβυτέρων».—Ματ 26:59· Λου 22:66.

Κατά τη διάρκεια της εξορίας των Ιουδαίων στη Βαβυλώνα, ή λίγο αργότερα, άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως οι συναγωγές ως τόποι σύναξης των Ιουδαίων. Με τον καιρό ιδρύθηκαν συναγωγές σε διάφορα μέρη—ο Ιησούς για παράδειγμα δίδαξε στη συναγωγή της Ναζαρέτ. (Λου 4:16-21) Οι συναγωγές ήταν στην πραγματικότητα σχολές όπου διαβάζονταν και διδάσκονταν οι Γραφές, αλλά παράλληλα και χώροι προσευχής και απόδοσης αίνου στον Θεό.—Πρ 15:21· βλέπε ΣΥΝΑΓΩΓΗ.

Η εκκλησία του Ισραήλ κατείχε μοναδική θέση. Ο Μωυσής τούς υπενθύμισε: «Εσύ είσαι άγιος λαός για τον Ιεχωβά τον Θεό σου. Εσένα εξέλεξε ο Ιεχωβά ο Θεός σου για να γίνεις λαός του, ειδική ιδιοκτησία, από όλους τους λαούς που είναι στην επιφάνεια της γης». (Δευ 7:6) Αλλά η Ιουδαϊκή εκκλησία έπαψε να είναι η εκκλησία του Θεού. Απορρίφθηκε επειδή απέρριψε τον Γιο του.—Πρ 4:24-28· 13:23-29· Ματ 21:43· 23:37, 38· Λου 19:41-44.

Η Χριστιανική Εκκλησία του Θεού. Προτού απορριφθεί το Ιουδαϊκό έθνος και χάσει τη θέση που κατείχε ως εκκλησία του Θεού, ο Ιησούς Χριστός προσδιόρισε τον εαυτό του ως τον «βράχο» πάνω στον οποίο θα οικοδομούσε “την εκκλησία του”. (Ματ 16:18) Έτσι κατανόησε αυτή τη δήλωση και ο απόστολος Πέτρος, στον οποίο απηύθυνε αυτά τα λόγια ο Ιησούς, διότι αργότερα προσδιόρισε τον Ιησού ως τη συμβολική «πέτρα» η οποία απορρίφθηκε από τους ανθρώπους, αλλά «για τον Θεό [ήταν] εκλεγμένη, πολύτιμη», και επίσης ως τη «θεμέλια ακρογωνιαία πέτρα» στην οποία θα μπορούσε κανείς να θέσει πίστη χωρίς να απογοητευτεί. (1Πε 2:4-6· Ψλ 118:22· Ησ 28:16) Ο Παύλος, επίσης, προσδιόρισε ξεκάθαρα τον Ιησού Χριστό ως το θεμέλιο πάνω στο οποίο οικοδομείται η Χριστιανική εκκλησία. (Εφ 2:19-22· 1Κο 3:11) Και επειδή αυτή ανήκει στον Ιεχωβά, εύλογα χαρακτηρίζεται ως “η εκκλησία του Θεού”.—Πρ 20:28· Γα 1:13.

Ο Χριστός δεν είναι μόνο το θεμέλιο αυτής της Χριστιανικής εκκλησίας αλλά και η κεφαλή της. Λόγω αυτού αναφέρεται το εξής: «Αυτός [ο Θεός], επίσης, τα υπέταξε κάτω από τα πόδια του όλα και τον έκανε κεφαλή πάνω σε όλα όσον αφορά την εκκλησία, η οποία είναι το σώμα του, η πληρότητα αυτού ο οποίος τα συμπληρώνει όλα σε όλα τα πράγματα».—Εφ 1:22, 23· βλέπε επίσης Κολ 1:18.

Η Χριστιανική εκκλησία του Θεού πήρε τη θέση της εκκλησίας του Ισραήλ την Πεντηκοστή του 33 Κ.Χ., όταν το άγιο πνεύμα εκχύθηκε στους ακολούθους του Ιησού στην Ιερουσαλήμ. Τα πρώτα υποψήφια μέλη αυτής της εκκλησίας εκλέχθηκαν λίγο μετά το βάφτισμα του Ιησού, στην αρχή της επίγειας διακονίας του. (Πρ 2:1-4· Ιωα 1:35-43) Από τους πρώτους ακολούθους του, ο Ιησούς εξέλεξε 12 αποστόλους (Λου 6:12-16), και αργότερα εξέλεξε τον Σαούλ από την Ταρσό, ο οποίος έγινε «απόστολος των εθνών». (Πρ 9:1-19· Ρω 11:13) Οι 12 πιστοί απόστολοι του Αρνιού, του Ιησού Χριστού, συμπεριλαμβανομένου του Ματθία ο οποίος αντικατέστησε τον Ιούδα, είναι τα δευτερεύοντα θεμέλια της Χριστιανικής εκκλησίας.—Πρ 1:23-26· Απ 21:1, 2, 14.

Αυτή η εκκλησία περιγράφεται ως η «εκκλησία των πρωτοτόκων που έχουν καταγραφεί στους ουρανούς», των οποίων ο πλήρης αριθμός, υπό τον Χριστό ως κεφαλή, είναι 144.000. (Εβρ 12:23· Απ 7:4) Τα άτομα τα οποία έχουν κληθεί “αγοράζονται ανάμεσα από την ανθρωπότητα” για να επιτελέσουν ένα ειδικό έργο εδώ στη γη και στη συνέχεια να είναι με τον Χριστό στον ουρανό ως η νύφη του. Όπως υπήρχαν απαιτήσεις για να γίνει κάποιος μέλος της Εβραϊκής εκκλησίας του Θεού, έτσι υπάρχουν προϋποθέσεις για να γίνει κάποιος μέλος της Χριστιανικής “εκκλησίας του Θεού”. Εκείνοι που την αποτελούν είναι πνευματικά παρθένοι που ακολουθούν το Αρνί, τον Ιησού Χριστό, όπου και αν πηγαίνει, και «δεν βρέθηκε ψεύδος στο στόμα τους· αυτοί είναι χωρίς ψεγάδι».—Απ 14:1-5.

Τα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας του Θεού επιλέγονται από τον Ιεχωβά. (Ρω 8:30· 2Θε 2:13) Τα πρώτα μέλη της κλήθηκαν μέσα από τις τάξεις της απορριφθείσας Ιουδαϊκής εκκλησίας, η οποία δεν είχε δεχτεί τον Γιο του Θεού ως τον Μεσσία της. Ωστόσο, αρχής γενομένης με τον Κορνήλιο το 36 Κ.Χ., τα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας άρχισαν να καλούνται και από τα έθνη γενικά, γι’ αυτό και ο Παύλος μπορούσε να πει: «Δεν υπάρχει ούτε Ιουδαίος ούτε Έλληνας, δεν υπάρχει ούτε δούλος ούτε ελεύθερος, δεν υπάρχει ούτε αρσενικό ούτε θηλυκό· διότι όλοι εσείς είστε ένας σε ενότητα με τον Χριστό Ιησού». (Γα 3:28· Πρ 10:34, 35· Ρω 10:12· Εφ 2:11-16) Αν και τη διαθήκη του Νόμου—η οποία είχε μεσίτη τον Μωυσή και ρύθμιζε τα ζητήματα της εκκλησίας του Ισραήλ—την εκπλήρωσε ο Χριστός και την έβγαλε από τη μέση ο Ιεχωβά Θεός (Ματ 5:17· 2Κο 3:14· Κολ 2:13, 14), τα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας του Θεού συμμετέχουν στα οφέλη της νέας διαθήκης της οποίας μεσίτης είναι ο Μεγαλύτερος Μωυσής, ο Ιησούς Χριστός. (Ματ 26:28· Εβρ 12:22-24· Πρ 3:19-23) Επίσης, ενώ οι ιερείς και οι βασιλιάδες του Ισραήλ χρίονταν με λάδι (Εξ 30:22-30· 2Βα 9:6), όσοι εκλέγονται από τον Θεό ως μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας χρίονται με άγιο πνεύμα (2Κο 1:21, 22· 1Ιω 2:20) και υιοθετούνται από τον Ιεχωβά Θεό ως γιοι του.—Εφ 1:5.

Βασικά η Εβραϊκή εκκλησία αποτελούνταν από φυσικούς Ισραηλίτες. Τα άτομα που αποτελούν τη χρισμένη Χριστιανική εκκλησία του Θεού είναι πνευματικοί Ισραηλίτες οι οποίοι απαρτίζουν τις φυλές του πνευματικού Ισραήλ. (Απ 7:4-8) Εφόσον η πλειονότητα των φυσικών Ισραηλιτών απέρριψε τον Ιησού Χριστό, «δεν είναι πράγματι “Ισραήλ” [δηλαδή πνευματικός Ισραήλ] όλοι όσοι προέρχονται από τον Ισραήλ». (Ρω 9:6-9) Και σχετικά με τη Χριστιανική εκκλησία του Θεού που αποτελείται από πνευματικούς Ιουδαίους, ο Παύλος δήλωσε: «Ιουδαίος δεν είναι εκείνος που είναι εξωτερικά Ιουδαίος ούτε είναι περιτομή εκείνη που είναι εξωτερικά περιτομή, στη σάρκα. Αλλά Ιουδαίος είναι εκείνος που είναι εσωτερικά Ιουδαίος, και η περιτομή του είναι η περιτομή της καρδιάς μέσω πνεύματος».—Ρω 2:28, 29.

Συνήθως, όταν οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές μιλούν για την «εκκλησία» με γενική έννοια, αναφέρονται στα 144.000 μέλη της, τους χρισμένους ακολούθους του Χριστού, μη περιλαμβανομένου του ίδιου του Ιησού. (Εφ 5:32· Εβρ 12:23, 24) Εντούτοις, το γεγονός ότι τα λόγια του Δαβίδ που είναι καταγραμμένα στο εδάφιο Ψαλμός 22:22 εφαρμόζονται με θεϊκή έμπνευση στον Ιησού Χριστό, στο εδάφιο Εβραίους 2:12, δείχνει ότι ο όρος «εκκλησία» μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να περιλαμβάνει και την κεφαλή της εκκλησίας, τον Ιησού Χριστό. Ο συγγραφέας της προς Εβραίους επιστολής, παραθέτοντας εν μέρει τα λόγια του Δαβίδ, δήλωσε: «Διότι τόσο αυτός που αγιάζει όσο και εκείνοι που αγιάζονται, όλοι προέρχονται από έναν, και γι’ αυτόν το λόγο αυτός [ο Ιησούς Χριστός] δεν ντρέπεται να τους αποκαλεί “αδελφούς”, καθώς λέει: “Θα διακηρύττω το όνομά σου στους αδελφούς μου· στο μέσο της εκκλησίας θα σε αινώ με ύμνους”». (Εβρ 2:11, 12) Όμοια με τον Δαβίδ, που ήταν μέλος της εκκλησίας του Ισραήλ και αινούσε τον Ιεχωβά στο μέσο της, ο Ιησούς Χριστός μπορεί σε αυτή την περίπτωση να θεωρηθεί μέλος της πνευματικής εκκλησίας, και τα υπόλοιπα μέλη της να ονομαστούν “αδελφοί” του. (Παράβαλε Ματ 25:39, 40.) Ο Δαβίδ ανήκε στην ισραηλιτική εκκλησία του Ιεχωβά Θεού, ο δε Ιησούς Χριστός ήταν και αυτός μέλος της ενόσω βρισκόταν στη γη και κήρυττε στα μέλη της. Ένα υπόλοιπο αυτής της εκκλησίας έγινε μέρος της εκκλησίας του Ιησού.

Οργάνωση της Χριστιανικής Εκκλησίας. Μολονότι ιδρύθηκαν Χριστιανικές εκκλησίες του Θεού σε διάφορα μέρη, οι εκκλησίες αυτές δεν λειτουργούσαν ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Αντιθέτως, όλες αναγνώριζαν την εξουσία του Χριστιανικού κυβερνώντος σώματος στην Ιερουσαλήμ. Αυτό το κυβερνών σώμα αποτελούνταν από τους αποστόλους καθώς και από πρεσβυτέρους της εκκλησίας της Ιερουσαλήμ, και δεν υπήρχαν αλλού ανταγωνιστικά σώματα που να στοχεύουν στην επίβλεψη της εκκλησίας. Στο πιστό Χριστιανικό κυβερνών σώμα του πρώτου αιώνα Κ.Χ. υποβλήθηκε προς εξέταση το ζήτημα της περιτομής. Όταν το κυβερνών σώμα έλαβε την απόφασή του, σύμφωνα με την κατεύθυνση του αγίου πνεύματος, εκείνη η απόφαση έγινε δεκτή και απέκτησε δεσμευτικό χαρακτήρα για όλες τις Χριστιανικές εκκλησίες, οι οποίες και συμμορφώθηκαν πρόθυμα.—Πρ 15:22-31.

Το Χριστιανικό κυβερνών σώμα στην Ιερουσαλήμ απέστειλε περιοδεύοντες εκπροσώπους. Ο Παύλος, λοιπόν, και άλλοι διαβίβασαν την προαναφερθείσα απόφαση του κυβερνώντος σώματος, και το υπόμνημα λέει: «Καθώς, λοιπόν, περνούσαν από τις πόλεις, παρέδιδαν σε εκείνους που ήταν εκεί τα διατάγματα τα οποία είχαν αποφασιστεί από τους αποστόλους και τους πρεσβυτέρους που ήταν στην Ιερουσαλήμ, για να τα τηρούν». Όσον αφορά τα αποτελέσματα που προέκυψαν, αναφέρονται τα εξής: «Γι’ αυτό και οι εκκλησίες συνέχισαν να σταθεροποιούνται στην πίστη και να αυξάνουν σε αριθμό κάθε ημέρα». (Πρ 16:4, 5) Νωρίτερα, όταν οι απόστολοι στην Ιερουσαλήμ «άκουσαν ότι η Σαμάρεια είχε δεχτεί το λόγο του Θεού, απέστειλαν σε αυτούς τον Πέτρο και τον Ιωάννη· και εκείνοι κατέβηκαν και προσευχήθηκαν για αυτούς για να πάρουν άγιο πνεύμα».—Πρ 8:14, 15.

Η κάθε εκκλησία προσκολλούνταν στενά στην κατεύθυνση του Χριστιανικού κυβερνώντος σώματος, το οποίο επέβλεπε το διορισμό πρεσβυτέρων. (Τιτ 1:1, 5) Έτσι λοιπόν, με την κατεύθυνση του Χριστιανικού κυβερνώντος σώματος το οποίο καθοδηγούνταν από το άγιο πνεύμα, διορίζονταν σε κάθε εκκλησία επίσκοποι και βοηθοί, δηλαδή διακονικοί υπηρέτες. Οι άντρες που τοποθετούνταν σε αυτές τις έμπιστες και υπεύθυνες θέσεις έπρεπε να διαθέτουν συγκεκριμένα προσόντα. (1Τι 3:1-13· Τιτ 1:5-9) Οι περιοδεύοντες εκπρόσωποι του κυβερνώντος σώματος, όπως ο Παύλος, ακολουθούσαν τον Χριστό και έθεταν θαυμάσιο παράδειγμα προς μίμηση. (1Κο 11:1· Φλπ 4:9) Στην πραγματικότητα, όλοι όσοι είχαν θέση πνευματικού ποιμένα έπρεπε να γίνονται «παραδείγματα για το ποίμνιο» (1Πε 5:2, 3), έπρεπε να δείχνουν στοργικό ενδιαφέρον για τα άτομα της εκκλησίας (1Θε 2:5-12) και έπρεπε να προσφέρουν πραγματική βοήθεια σε όσους ασθενούσαν πνευματικά.—Γα 6:1· Ιακ 5:13-16· βλέπε ΔΙΑΚΟΝΟΣ· ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ· ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ.

Έτσι λοιπόν, όπως ο Ιεχωβά οργάνωσε την εκκλησία του Ισραήλ υπό την επιστασία πρεσβυτέρων, κεφαλών, κριτών και εποπτών (Ιη 23:2), ανάλογα φρόντισε και για την επίβλεψη της Χριστιανικής εκκλησίας διορίζοντας πρεσβυτέρους σε έμπιστες θέσεις. (Πρ 14:23) Και όπως οι υπεύθυνοι άντρες μερικές φορές ενεργούσαν ως εκπρόσωποι ολόκληρης της εκκλησίας του Ισραήλ, παραδείγματος χάρη σε δικαστικά ζητήματα (Δευ 16:18), παρόμοια ο Θεός διευθέτησε, για τέτοια ζητήματα, να εκπροσωπείται κάθε Χριστιανική εκκλησία από υπεύθυνους άντρες τους οποίους το άγιο πνεύμα είχε τοποθετήσει σε θέσεις εξουσίας. (Πρ 20:28· 1Κο 5:1-5) Εντούτοις, αν ανέκυπταν δυσκολίες στις σχέσεις των μελών της Χριστιανικής εκκλησίας του Θεού, τότε τα λόγια του Ιησού Χριστού που είναι καταγραμμένα στα εδάφια Ματθαίος 18:15-17 (τα οποία ειπώθηκαν προτού απορρίψει ο Ιεχωβά την Ιουδαϊκή εκκλησία του Θεού και άρα εφαρμόζονταν αρχικά σε αυτήν) θα αποτελούσαν τη βάση για την τακτοποίηση ή το χειρισμό τέτοιων προβλημάτων.

Ο Ιεχωβά Θεός έχει θέσει τα μέλη του πνευματικού «σώματος» του Χριστού «όπως ευαρεστήθηκε». Ο Παύλος επίσης δήλωσε: «Ο Θεός έχει θέσει τα διάφορα μέλη στην εκκλησία, πρώτον αποστόλους· δεύτερον προφήτες· τρίτον δασκάλους· έπειτα δυναμικά έργα· έπειτα χαρίσματα θεραπειών· υπηρεσίες παροχής βοήθειας, ικανότητες για να δίνεται κατεύθυνση, διάφορες γλώσσες». Δεν εκτελούσαν όλοι τα ίδια καθήκοντα, αλλά όλοι ήταν απαραίτητοι στη Χριστιανική εκκλησία. (1Κο 12:12-31) Ο Παύλος εξήγησε ότι στη Χριστιανική εκκλησία δόθηκαν απόστολοι, προφήτες, ευαγγελιστές, ποιμένες και δάσκαλοι «με προοπτική τη διόρθωση των αγίων, για διακονικό έργο, για την εποικοδόμηση του σώματος του Χριστού, μέχρι να φτάσουμε όλοι στην ενότητα όσον αφορά την πίστη και την ακριβή γνώση του Γιου του Θεού, στο επίπεδο ενός πλήρως αναπτυγμένου άντρα, στο μέτρο του αναστήματος που αντιστοιχεί στην πληρότητα του Χριστού».—Εφ 4:11-16.

Η εκκλησία του Ισραήλ είχε λάβει τους νόμους του Θεού και είχε βοηθηθεί να κατανοήσει «ότι ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί, αλλά με κάθε έκφραση από το στόμα του Ιεχωβά ζει ο άνθρωπος». (Δευ 8:1-3) Ο Ιησούς Χριστός επίσης αναγνώρισε ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να ζήσει μόνο με ψωμί «αλλά με κάθε λόγο που βγαίνει από το στόμα του Ιεχωβά». (Ματ 4:1-4) Γι’ αυτό, έχει γίνει επαρκής πρόβλεψη προκειμένου να έχει η Χριστιανική εκκλησία την απαιτούμενη πνευματική τροφή. Ο ίδιος ο Χριστός είπε ότι θα υπήρχε ένας «δούλος» μέσω του οποίου θα δινόταν αυτή η τροφή στο Χριστιανικό «υπηρετικό προσωπικό». Στην προφητεία του σχετικά με την παρουσία του και την “τελική περίοδο του συστήματος πραγμάτων”, ο Ιησούς κατέδειξε ότι, κατά την άφιξή του, ο «κύριος» θα διόριζε αυτόν τον “πιστό και φρόνιμο δούλο” «υπεύθυνο σε όλα τα υπάρχοντά του».—Ματ 24:3, 45-47.

Οι συγκεντρώσεις για τη λατρεία του Ιεχωβά και για την εξέταση του νόμου του έπαιζαν ζωτικό ρόλο στην εκκλησία του Ισραήλ. (Δευ 31:12· Νε 8:1-8) Παρόμοια, οι συναθροίσεις για τη λατρεία του Ιεχωβά και τη μελέτη των Γραφών αποτελούν ουσιώδες χαρακτηριστικό της Χριστιανικής εκκλησίας του Θεού, και ο συγγραφέας της προς Εβραίους επιστολής νουθετεί εκείνους στους οποίους απευθύνεται η επιστολή του να μην παύουν να συναθροίζονται. (Εβρ 10:24, 25) Οι δραστηριότητες στις συναγωγές της μεταγενέστερης Ιουδαϊκής ιστορίας περιλάμβαναν ανάγνωση και διδασκαλία των Γραφών, προσευχές και απόδοση αίνου στον Θεό. Αυτές οι δραστηριότητες συνεχίστηκαν και στους χώρους των Χριστιανικών συνάξεων, χωρίς όμως τα πρόσθετα τελετουργικά στοιχεία που είχαν συσσωρευτεί με τον καιρό στις λειτουργίες των συναγωγών. Στη συναγωγή δεν υπήρχε κάποια χωριστή ιερατική τάξη, αλλά κάθε ευλαβής άρρενας Ιουδαίος μπορούσε να συμμετέχει στην ανάγνωση και στην εξήγηση των Γραφών. Παρόμοια, στην πρώτη Χριστιανική εκκλησία δεν υπήρχε διάκριση ανάμεσα σε κληρικούς και λαϊκούς ούτε κάποιος άλλος αντίστοιχος διαχωρισμός. Βέβαια, ούτε στη Χριστιανική εκκλησία ούτε στη συναγωγή μπορούσαν οι γυναίκες να διδάσκουν ή να ασκούν εξουσία στους άντρες.—1Τι 2:11,12.

Η ευταξία στις συναθροίσεις της Χριστιανικής εκκλησίας του Θεού συμβάδιζε με το γεγονός ότι ο Ιεχωβά, ο οποίος καθιέρωσε τη διευθέτηση της εκκλησίας μεταξύ των ακολούθων του Χριστού, είναι «Θεός, όχι ακαταστασίας, αλλά ειρήνης». Αυτή η ευταξία απέφερε, επίσης, μεγάλα πνευματικά οφέλη σε όλους τους παρόντες.—1Κο 14:26-35, 40· βλέπε ΣΥΝΑΞΗ.

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ

Η εβραϊκή ονομασία Κοχέλεθ (που σημαίνει «Συναθροιστής· Συναγωγέας· Αυτός που Συγκαλεί σε Συγκέντρωση») περιγράφει εύστοχα το ρόλο του βασιλιά στη θεοκρατική κυβέρνηση του Ισραήλ. (Εκ 1:1, 12) Αποτελούσε ευθύνη του ηγεμόνα να διατηρεί τον αφιερωμένο λαό του Θεού ενωμένο στην εκδήλωση πιστότητας προς τον πραγματικό Βασιλιά και Θεό τους. (1Βα 8:1-5, 41-43, 66) Γι’ αυτόν το λόγο, το αν ένας βασιλιάς ήταν καλός ή κακός για το έθνος εξαρτόταν από το αν ηγούνταν του έθνους στη λατρεία του Ιεχωβά. (2Βα 16:1-4· 18:1-6) Ο συναθροιστής, που ήταν ο Σολομών, είχε ήδη συναθροίσει πολλές φορές τον Ισραήλ και τους συντρόφους τους, τους προσωρινούς κατοίκους, στο ναό. Με αυτό το βιβλίο επιδίωξε να απομακρύνει το λαό του Θεού από τα μάταια και άκαρπα έργα αυτού του κόσμου και να τον συναθροίσει γύρω από έργα αντάξια του Θεού στον οποίο ήταν αφιερωμένοι ως έθνος. Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα απέδωσε την εβραϊκή ονομασία Κοχέλεθ με τον όρο ᾿Εκκλησιαστής, που σημαίνει «μέλος εκκλησίας (συνάθροισης· σύναξης)».

Συγγραφέας. Μόνο ένας “γιος του Δαβίδ”, ο Σολομών, υπήρξε «βασιλιάς του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ» (Εκ 1:1, 12), δεδομένου ότι οι βασιλιάδες μετά τον Σολομώντα δεν βασίλεψαν σε ολόκληρο τον Ισραήλ. Ο Σολομών υπήρξε ο βασιλιάς που ήταν πασίγνωστος για την υπερέχουσα σοφία του. (Εκ 1:16· 1Βα 4:29-34) Ασχολήθηκε με οικοδομικά έργα. (Εκ 2:4-6· 1Βα 6:1· 7:1-8) Συνέθεσε παροιμίες. (Εκ 12:9· 1Βα 4:32) Ο Σολομών ήταν ξακουστός για τον πλούτο του. (Εκ 2:4-9· 1Βα 9:17-19· 10:4-10, 14-29) Εφόσον το βιβλίο κάνει λόγο για το οικοδομικό πρόγραμμα του Σολομώντα, πρέπει να γράφτηκε μεταγενέστερα, αλλά προτού αρχίσει αυτός «να πράττει το κακό στα μάτια του Ιεχωβά». (1Βα 11:6) Επομένως, το βιβλίο γράφτηκε πριν από το 1000 Π.Κ.Χ. στην Ιερουσαλήμ. Το ότι ο Σολομών θα ήταν ένας από τους πλέον κατάλληλους ανθρώπους για να γράψει αυτό το βιβλίο υποστηρίζεται από το γεγονός ότι δεν ήταν μόνο ο πλουσιότερος βασιλιάς της εποχής του, αλλά πιθανότατα και ένας από τους πιο ενημερωμένους, εφόσον οι ναυτικοί του και οι έμποροί του, καθώς και οι επίσημοι επισκέπτες του, του μετέφεραν τα νέα και τη γνώση των ανθρώπων άλλων χωρών.—1Βα 9:26-28· 10:23-25, 28, 29.

Αυθεντικότητα. Το βιβλίο Κοχέλεθ, ή Εκκλησιαστής, είναι αποδεκτό ως κανονικό τόσο από την Ιουδαϊκή όσο και από τη Χριστιανική κοινότητα. Συμφωνεί με άλλα τμήματα της Γραφής που πραγματεύονται τα ίδια θέματα. Για παράδειγμα, συμφωνεί με τη Γένεση ως προς το ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με σώμα το οποίο αποτελείται από υλικά του χώματος της γης και έχει το πνεύμα ή τη δύναμη της ζωής από τον Θεό, καθώς και την αναπνοή που τη συντηρεί. (Εκ 3:20, 21· 12:7· Γε 2:7· 7:22· Ησ 42:5) Επιβεβαιώνει τη Βιβλική διδασκαλία ότι ο άνθρωπος ήταν ευθύς όταν δημιουργήθηκε, αλλά επέλεξε εσκεμμένα να παρακούσει τον Θεό. (Εκ 7:29· Γε 1:31· 3:17· Δευ 32:4, 5) Αναγνωρίζει τον Θεό ως Δημιουργό. (Εκ 12:1· Γε 1:1) Εναρμονίζεται με την υπόλοιπη Αγία Γραφή όσον αφορά την κατάσταση των νεκρών. (Εκ 9:5, 10· Γε 3:19· Ψλ 6:5· 115:17· Ιωα 11:11-14· Ρω 6:23) Υποστηρίζει ένθερμα τη λατρεία και το φόβο του Θεού. Χρησιμοποιεί τη φράση χα’Ελοχίμ, «ο αληθινός Θεός», 32 φορές. Το αντίστοιχο του ονόματος Ιεχωβά εμφανίζεται στη συριακή Πεσίτα και στο Ιουδαϊκό Ταργκούμ του εν λόγω βιβλίου στο εδάφιο Εκκλησιαστής 2:24. Μολονότι μερικοί ισχυρίζονται ότι το βιβλίο περιέχει αντιφάσεις, αυτό συμβαίνει επειδή οι ίδιοι δεν διακρίνουν ότι πολλές φορές παρουσιάζει την κοινή άποψη σε αντιδιαστολή με την άποψη που αντανακλά θεϊκή σοφία. (Παράβαλε Εκ 1:18· 7:11, 12.) Συνεπώς, ο αναγνώστης πρέπει να επιδιώκει να συλλαμβάνει το νόημα και πρέπει να έχει κατά νου το θέμα του βιβλίου.

[Πλαίσιο στη σελίδα 889]

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ

Ζωηρή περιγραφή των έργων που είναι μάταια και αυτών που είναι αξιόλογα

Γράφτηκε από τον Σολομώντα σε μεταγενέστερο στάδιο της βασιλείας του, αφού είχε επιδοθεί στα πολλά εγχειρήματα που περιγράφει

Η ζωή που αφιερώνεται σε μάταιες επιδιώξεις είναι κενή

Για το φυσικό άνθρωπο τα πάντα είναι ματαιότητα· η μια γενιά παίρνει τη θέση της άλλης, ακόμη δε και οι φυσικοί κύκλοι είναι επαναλαμβανόμενοι και κουραστικοί (1:1-11)

Η αυξημένη ανθρώπινη σοφία μπορεί να καταλήξει σε αυξημένο πόνο· ό,τι είναι στραβό σε αυτό το σύστημα δεν είναι δυνατόν να ισιώσει (1:12-18)

Το να αφοσιώνεται κανείς στην επιδίωξη απολαύσεων μέσω του υλισμού είναι σαν να κυνηγάει τον άνεμο (2:1-11, 26)

Η σοφία είναι καλύτερη από την ανοησία, αλλά τόσο οι σοφοί όσο και οι άφρονες πεθαίνουν και ξεχνιούνται (2:12-16)

Το να εργάζεται κανείς σκληρά όλη του τη ζωή μόνο και μόνο για να αφήσει τα πάντα σε κάποιον που μπορεί να μην τα εκτιμήσει—αυτό είναι συμφορά (2:17-23)

Η επίγεια ζωή διαγράφει συνήθως κύκλους, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο (3:1-9)

Στο παρόν σύστημα, όλοι (άνθρωποι και ζώα) καταλήγουν στο θάνατο (3:18-22)

Πολλές πράξεις καταδυνάστευσης λαβαίνουν χώρα, χωρίς ελπίδα από ανθρώπινη άποψη (4:1-3)

Η σκληρή εργασία και η επιτηδειότητα λόγω αντιζηλίας ή απλώς για τη συσσώρευση πλούτου είναι ματαιότητα, ο δε τεμπέλης είναι άφρονας (4:4-8)

Η ζωή ενός άρχοντα μπορεί επίσης να είναι μάταιη (4:13-16)

Η συσσώρευση πλούτου δεν θα φέρει ικανοποίηση, αλλά μπορεί να στερήσει από τον κάτοχό του τον ύπνο· και όταν αυτός πεθάνει, θα τα αφήσει όλα πίσω (5:9-17)

Μολονότι κάποιος πιθανόν να έχει πολλά αποκτήματα, οι περιστάσεις—ίσως κάποια αρρώστια ή μια ανεκπλήρωτη λαχτάρα—μπορεί να τον εμποδίζουν να βρει ικανοποίηση (6:1-12)

Στο παρόν σύστημα, η ίδια κατάληξη περιμένει και τους δικαίους και τους πονηρούς—όλοι πεθαίνουν· έτσι λοιπόν, κάποιοι επιδίδονται αχαλίνωτα στην κακία (9:2, 3)

Η σοφία δεν εκτιμάται πάντα όταν προέρχεται από κάποιον άπορο (9:13-18)

Η εντρύφηση στην ανοησία δημιουργεί κακή φήμη για κάποιον· το να βρίσκονται τέτοιοι ανίκανοι άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας είναι επικίνδυνο για τους ίδιους και σκληρό για τους άλλους (10:1-19)

Η νεότητα και η άνοιξη της ζωής είναι ματαιότητα· η διάρκεια του νεανικού σφρίγους είναι τελείως αβέβαιη (11:10)

Αν κάποιος δεν έχει ζήσει τη ζωή του ενθυμούμενος συνεχώς τον Δημιουργό, τα πάντα είναι ματαιότητα! (12:8)

Αξιόλογα πράγματα που προσδίδουν νόημα στη ζωή

Να απολαμβάνεις τους καρπούς της εργασίας σου, θεωρώντας τους δώρο από τον Θεό (2:24, 25· 5:18-20)

Τα έργα του Θεού είναι όλα ωραία· έχει θέσει ενώπιον των ανθρώπων την προοπτική της αιώνιας ζωής (3:10-13)

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει το γενικό πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής το οποίο υπάρχει επειδή το επιτρέπει ή το θέλει ο Θεός· γι’ αυτό, να περιμένεις να ενεργήσει ο Θεός ως Κριτής στον προσδιορισμένο του καιρό (3:14-17· 5:8)

Όποιος εργάζεται με σύντροφο είναι σε καλύτερη θέση από όποιον είναι μόνος (4:9-12)

Ο κατάλληλος φόβος του Θεού πρέπει να μας υποκινεί να ακούμε προσεκτικά όσα απαιτεί Αυτός από εμάς και να εκπληρώνουμε οποιαδήποτε ευχή κάνουμε σε Αυτόν (5:1-7)

Να αναγνωρίζεις τη σπουδαιότητα του καλού ονόματος και τη συντομία της παρούσας ζωής μας στην οποία μπορούμε να το αποκτήσουμε, την ωφέλεια της υπομονής, την υπερέχουσα αξία της σοφίας και την ανάγκη να δεχόμαστε ταπεινά ό,τι επιτρέπει ο Θεός (7:1-15)

Μη φτάνεις στα άκρα αλλά να καθοδηγείσαι από το φόβο του Θεού· μη σε απασχολεί υπερβολικά το τι λένε οι άλλοι άνθρωποι· να απορρίπτεις την παγίδα μιας πόρνης (7:16-29)

Να είσαι νομοταγής· μολονότι οι άνθρωποι εξουσιάζουν τους άλλους προς βλάβη τους και η ανθρώπινη δικαιοσύνη είναι χαλαρή, μην αφήνεις να σου στερεί αυτό την απόλαυση της ζωής· να θυμάσαι ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν καλά για όσους φοβούνται τον αληθινό Θεό· μην περιμένεις να εξακριβώσεις όλους τους λόγους για ό,τι κάνει ο Θεός και για ό,τι επιτρέπει να συμβαίνει (8:1-17· 10:20)

Οι δίκαιοι και οι σοφοί βρίσκονται στο χέρι του αληθινού Θεού—δεν θα χάσουν την ανταμοιβή τους· στο θάνατο, όμως, ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τίποτα και δεν μπορεί να κάνει τίποτα, γι’ αυτό να χρησιμοποιείς τη ζωή σου τώρα με τρόπο που θα επιδοκιμάσει ο Θεός· να την απολαμβάνεις επωφελώς όσο την έχεις (9:1, 4-12)

Να αξιοποιείς τις κατάλληλες ευκαιρίες για να είσαι γενναιόδωρος και να κάνεις το καλό· μην αφήνεις τις αβεβαιότητες της ζωής να καταπνίγουν τις δραστηριότητές σου (11:1-8)

Νεαρέ, να απολαμβάνεις τη νεότητά σου, αλλά μην ξεχνάς ότι είσαι υπόλογος στον Θεό για τις πράξεις σου· να θυμάσαι τον Μεγαλειώδη Δημιουργό σου όσο είσαι νέος, προτού έρθει η αδυναμία και η εξασθένηση των γηρατειών, προτού τελειώσει η ζωή (11:9· 12:1-7)

Τα πιο ωφέλιμα συγγράμματα είναι εκείνα που αντανακλούν τη σοφία του “ενός ποιμένα”, του Ιεχωβά Θεού (12:9-12)

Να φοβάσαι τον αληθινό Θεό και να τηρείς τις εντολές του· εκείνος βλέπει όλα όσα κάνουμε και θα φέρει τα έργα μας σε κρίση (12:13, 14)

ΕΚΚΟΠΗ

Στον Ισραήλ, ο όρος αυτός, όταν χρησιμοποιούνταν σε σχέση με την τιμωρία για παράβαση του Νόμου, σήμαινε τη θανάτωση. Μερικοί ραβίνοι λόγιοι πιστεύουν ότι συνιστούσε απλώς αποβολή από την εκκλησία του Ισραήλ, μολονότι οι απόψεις τους διαφέρουν πολύ.

Από την εξέταση των Γραφικών εδαφίων που κατονομάζουν τα αδικήματα για τα οποία ορίζεται αυτή η τιμωρία φαίνεται καθαρά ότι πρόκειται για τη θανατική ποινή, η οποία εκτελούνταν είτε από τις αρχές του Ισραήλ είτε από τον ίδιο τον Θεό. Τα εγκλήματα για τα οποία ορίζεται η ποινή της εκκοπής είναι τα πλέον σοβαρά. Μεταξύ αυτών είναι η ασέβεια προς τον Ιεχωβά (τον Θεό και Βασιλιά του Ισραήλ), η ειδωλολατρία, οι θυσίες παιδιών, ο πνευματισμός, η βεβήλωση ιερών πραγμάτων και διάφορες αηδιαστικές συνήθειες, όπως η αιμομειξία, η κτηνοβασία και η σοδομία. Σε μερικές περιπτώσεις γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στη θανατική ποινή σε σχέση με το αδίκημα για το οποίο ορίζεται ως τιμωρία η «εκκοπή».—Εξ 31:14· Λευ 7:27· 18:6, 22, 23, 29· 20:3-6· 22:3, 4, 9· 23:28-30· Αρ 4:15, 18, 20· 15:30, 31· βλέπε επίσης Εξ 30:31-33, 38.

Ο συγγραφέας της επιστολής προς τους Εβραίους προφανώς είχε κατά νου τη δήλωση του εδαφίου Αριθμοί 15:30: «Η ψυχή που θα κάνει κάτι εσκεμμένα . . . αυτή η ψυχή θα εκκοπεί ανάμεσα από το λαό της», όταν είπε: «Όποιος έχει αδιαφορήσει για το νόμο του Μωυσή πεθαίνει χωρίς συμπόνια, με τη μαρτυρία δύο ή τριών». (Εβρ 10:28) Ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση όταν προσδιόρισε την τιμωρία που επιφυλάσσεται για τα συμβολικά «κατσίκια»: «Αυτοί θα απέλθουν σε αιώνια εκκοπή [κόλασιν, Κείμενο· κατά κυριολεξία, «κοπή· κλάδεμα»], αλλά οι δίκαιοι σε αιώνια ζωή». (Ματ 25:46) Εδώ αντιπαρατίθεται η ζωή με το θάνατο.

ΕΚΚΡΙΣΕΙΣ

Βιβλικός όρος που εφαρμόζεται σε ορισμένες καταστάσεις των γεννητικών οργάνων αντρών και γυναικών. (Λευ 15:2, 19, 25· Αρ 5:2, 3· 2Σα 3:29) Στην περίπτωση των αντρών, οι εκκρίσεις σχετίζονταν με μια μη υγιή κατάσταση, κατά την οποία υπήρχε ροή υλικού από το γεννητικό όργανο ή κατά την οποία το όργανο έφραζε από αυτό το υλικό. (Λευ 15:2, 3) Κανείς από τους άρρενες απογόνους του Ααρών δεν επιτρεπόταν να φάει από «τα άγια πράγματα» ενόσω ήταν ακάθαρτος λόγω εκκρίσεων.—Λευ 22:4.

Ο όρος «εκκρίσεις» εφαρμοζόταν μερικές φορές στην τακτική, φυσιολογική έμμηνη ρύση της γυναίκας. (Λευ 15:19-24) Ωστόσο, χρησιμοποιούνταν επίσης για να προσδιορίσει μια παθολογική, παρατεταμένη, και ως εκ τούτου μη φυσιολογική ροή αίματος. (Λευ 15:25-30) Με αυτή την τελευταία έννοια εφαρμόστηκε στη χρόνια «ροή αίματος» από την οποία έπασχε μια γυναίκα επί 12 χρόνια προτού τη θεραπεύσει ο Ιησούς Χριστός.—Ματ 9:20-22.

Σύμφωνα με το Νόμο, το άτομο που είχε εκκρίσεις ήταν ακάθαρτο, καθιστούσε τα αντικείμενα και τα άτομα που άγγιζε ακάθαρτα, και ούτω καθεξής. Όταν σταματούσαν οι παθολογικές εκκρίσεις, το άτομο αυτό ακολουθούσε συγκεκριμένα βήματα για να καθαριστεί.—Λευ 15· βλέπε ΚΑΘΑΡΟΣ, ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ.

ΕΚΛΥΤΗ ΔΙΑΓΩΓΗ

Πράξεις που αντανακλούν ξεδιάντροπη στάση, στάση που προδίδει ασέβεια, ακόμη και περιφρόνηση για το νόμο και την εξουσία. Η λέξη ζιμμάχ του πρωτότυπου εβραϊκού κειμένου αποδίδεται «έκλυτη διαγωγή» και «έκλυτα ήθη». (Λευ 18:17· 19:29) Η λέξη ἀσέλγεια του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου, η οποία αποδίδεται «έκλυτη διαγωγή», μπορεί επίσης να αποδοθεί «ακολασία· αισχρότητα· αδιάντροπη διαγωγή· έκφυλη διαγωγή». (Γα 5:19, υποσ.· 2Πε 2:7, υποσ.) Καμιά από αυτές τις λέξεις δεν περιορίζεται στη σεξουαλική ανηθικότητα. Οι Γραφές χαρακτηρίζουν ως έκλυτη διαγωγή πράγματα όπως τον ομαδικό βιασμό (Κρ 19:25· 20:6), την πορνεία (Ιερ 13:27· Ιεζ 23:44) και την αιματοχυσία (Ψλ 26:9, 10· Ιεζ 22:9· Ωσ 6:9). Για «τον άνθρωπο που δεν έχει αρχές» λέγεται ότι σχεδιάζει πράξεις έκλυτης διαγωγής, και εκείνοι για τους οποίους τέτοια διαγωγή «μοιάζει με παιχνίδι» χαρακτηρίζονται άφρονες, ή αλλιώς άχρηστοι από ηθική άποψη.—Ησ 32:7· Παρ 10:23.

«Από την Καρδιά». Ο Ιησούς τονίζει ότι η έκλυτη διαγωγή αντικατοπτρίζει τι είναι ένα άτομο εσωτερικά. Λέει: «Από μέσα, από την καρδιά των ανθρώπων, βγαίνουν βλαβεροί διαλογισμοί: πορνείες, . . . μοιχείες, . . . έκλυτη διαγωγή . . . Όλα αυτά τα πονηρά πράγματα βγαίνουν από μέσα και μολύνουν τον άνθρωπο». (Μαρ 7:20-23) Η έκλυτη διαγωγή είναι ένα από τα «έργα της σάρκας», μια από τις σαρκικές επιθυμίες οι οποίες «συγκρούονται με την ψυχή». «Αυτοί που πράττουν τέτοια πράγματα δεν θα κληρονομήσουν τη βασιλεία του Θεού», λέει ο Λόγος του Θεού.—Γα 5:19, 21· 1Πε 2:11.

Στους Χριστιανούς που αγαπούν το φως της αλήθειας λέγεται: «Όπως την ημέρα, ας περπατήσουμε με ευπρέπεια, όχι με ξέφρενα γλέντια και μεθύσια, όχι με αθέμιτες σεξουαλικές σχέσεις και έκλυτη διαγωγή». (Ρω 13:13· Ιωα 3:19-21) Ο απόστολος Πέτρος προβάλλει το επιχείρημα: «Διότι είναι αρκετός ο καιρός που έχει περάσει [πριν γίνετε υπηρέτες του Θεού], στη διάρκεια του οποίου απεργαστήκατε το θέλημα των εθνών, όταν είχατε πορευτεί σε πράξεις έκλυτης διαγωγής». (1Πε 4:3) Ο απόστολος Παύλος νουθετεί παρόμοια τους Χριστιανούς, περιγράφοντας την πορεία των κοσμικών εθνών με τα οποία συναναστρέφονταν στο παρελθόν ως εξής: «Τα έθνη . . . είναι στο σκοτάδι διανοητικά, αποξενωμένοι από τη ζωή που ανήκει στον Θεό . . . Αφού έφτασαν στο σημείο να χάσουν κάθε αίσθηση ηθικής, παρέδωσαν τον εαυτό τους σε έκλυτη διαγωγή για να εργάζονται κάθε είδους ακαθαρσία με απληστία».—Εφ 4:17-19.

Παρ’ όλα αυτά, μερικοί που ισχυρίζονται ότι είναι υπηρέτες του Θεού και του Χριστού παρεκκλίνουν από την οδό του φωτός και εκδηλώνουν ξεδιάντροπη, απαξιωτική στάση απέναντι στο θεϊκό νόμο και στη θεϊκή εξουσία. Ο Παύλος θλιβόταν εξαιτίας ορισμένων στην εκκλησία της Κορίνθου που δεν είχαν μετανοήσει για «την ακαθαρσία και την πορνεία και την έκλυτη διαγωγή τους στην οποία επιδόθηκαν», παρότι νουθετήθηκαν για το αντίθετο. (2Κο 12:21) Ο Πέτρος προειδοποίησε τους πρώτους Χριστιανούς ότι από ανάμεσά τους θα έβγαιναν ψευδοδιδάσκαλοι και ότι πολλοί θα ακολουθούσαν τις πράξεις έκλυτης διαγωγής εκείνων, επιφέροντας όνειδος στην οδό της αλήθειας. (2Πε 2:1, 2) Τα λόγια του Ιησού στις εκκλησίες της Περγάμου και των Θυατείρων που κατέγραψε ο απόστολος Ιωάννης γύρω στο 96 Κ.Χ. δείχνουν ότι η προφητεία του Πέτρου ήδη εκπληρωνόταν ως έναν βαθμό τότε. (Απ 2:12, 14, 18, 20) Τόσο ο Πέτρος όσο και ο Ιούδας μιλούν για την κρίση που πρόκειται να επέλθει σε όσους επιδίδονται σε έκλυτη διαγωγή.—2Πε 2:17-22· Ιου 7.

Το επιχείρημα που χρησιμοποιούν μερικοί οι οποίοι επιδίδονται σε έκλυτη διαγωγή, στην προσπάθειά τους να δελεάσουν και να εξαπατήσουν άλλους στη Χριστιανική εκκλησία, είναι ότι η παρ’ αξία καλοσύνη του Θεού είναι μεγάλη και ότι ο Θεός θα παραβλέψει τις αμαρτίες τους, εφόσον αναγνωρίζει τις ατέλειες και τις σαρκικές αδυναμίες τους. Αλλά ο Ιούδας, ο ετεροθαλής αδελφός του Ιησού, είπε ότι αυτοί είναι «άνθρωποι ασεβείς, οι οποίοι μετατρέπουν την παρ’ αξία καλοσύνη του Θεού μας σε δικαιολογία για έκλυτη διαγωγή και αποδεικνύονται ψευδείς ως προς τον μόνο Ιδιοκτήτη και Κύριό μας, τον Ιησού Χριστό». (Ιου 4) Ο ισχυρισμός αυτών των ανθρώπων ότι είναι Χριστιανοί δεν έχει νόημα. Ο Θεός δεν αποδέχεται την υπηρεσία τους. Ισχύει αυτό που είπε ο σοφός Ισραηλίτης συγγραφέας: «Η θυσία των πονηρών είναι κάτι απεχθές. Πόσο μάλλον όταν την προσφέρει κανείς με έκλυτη διαγωγή».—Παρ 21:27.

Ο Νόμος εξέφραζε την ίδια άποψη κατά της έκλυτης διαγωγής. Ο Θεός δεν έχει αλλάξει σε αυτό το θέμα. Η έκλυτη διαγωγή ήταν θεσμοθετημένο αδίκημα και επέσυρε την ποινή του θανάτου. (Λευ 18:17· 20:14) Ο Δαβίδ απηύθυνε έκκληση στον Θεό να μην αφαιρέσει τη ζωή του μαζί με «τους ενόχους αίματος, οι οποίοι έχουν στα χέρια τους έκλυτη διαγωγή».—Ψλ 26:9, 10.

Ο Ιεχωβά, μέσω του Ιερεμία και του Ιεζεκιήλ, των προφητών του, προειδοποίησε τον Ισραήλ για τις κρίσεις που θα εκτελούσε εναντίον τους εξαιτίας της έκλυτης διαγωγής στην οποία επιδίδονταν τόσο με φυσικό όσο και με πνευματικό τρόπο.—Ιερ 13:26, 27· Ιεζ 16:27, 43, 58· 22:9· 23:21-49· 24:13.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Η παροχή ή η απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Η εκπαίδευση επιτυγχάνεται μέσω (1) εξήγησης και επανάληψης· (2) διαπαιδαγώγησης, αγωγής που παρέχεται με αγάπη (Παρ 1:7· Εβρ 12:5, 6)· (3) προσωπικής παρατήρησης (Ψλ 19:1-3· Εκ 1:12-14)· (4) ελέγχου και επίπληξης (Ψλ 141:5· Παρ 9:8· 17:10).

Ο Ιεχωβά Θεός είναι ο μεγάλος Εκπαιδευτής και Δάσκαλος, και είναι απαράμιλλος. (Ιωβ 36:22· Ψλ 71:17· Ησ 30:20) Ο επίγειος γιος του, ο Αδάμ, δημιουργήθηκε με την ικανότητα να μιλάει κάποια γλώσσα. (Γε 2:19, 20, 23) Ο Θεός τού έδωσε πληροφορίες σχετικά με τη δημιουργία (Γε κεφ. 1, 2) και με τις απαιτήσεις που είχε από αυτόν.—Γε 1:28-30· 2:15-17.

Στην Πατριαρχική Κοινωνία. Σε ολόκληρη την Αγία Γραφή η οικογένεια είναι η βασική μονάδα παροχής εκπαίδευσης. Στην αρχαιότερη μορφή κοινωνίας ο πατέρας ήταν η κεφαλή της οικογένειας και του σπιτικού του, το οποίο μάλιστα μπορεί να αποτελούσε μεγάλη κοινότητα, όπως στην περίπτωση του Αβραάμ. Η κεφαλή της οικογένειας είχε την ευθύνη για την εκπαίδευση αυτού του σπιτικού. (Γε 18:19) Η καλή ανατροφή που αποδεδειγμένα είχε ο Ιωσήφ φανερώνει ότι ο Ισαάκ και ο Ιακώβ μιμήθηκαν τον πατέρα τους τον Αβραάμ στη διδασκαλία των παιδιών τους. (Γε 39:4, 6, 22· 41:40, 41) Ο Ιώβ από τη γη του Ουζ, μακρινός συγγενής του Αβραάμ, φάνηκε εξοικειωμένος με τις επιστημονικές γνώσεις και τις τεχνικές εξελίξεις της εποχής του. Επίσης διδάχτηκε ένα μάθημα φυσικής ιστορίας από τον Ιεχωβά.—Ιωβ 9:1, 9· κεφ. 28, 38-41.

Εκείνη την εποχή η Αίγυπτος είχε αξιοσημείωτες γνώσεις στον τομέα της αστρονομίας, των μαθηματικών, της γεωμετρίας, της αρχιτεκτονικής, της οικοδομικής και άλλων τεχνών και επιστημών. Ο Μωυσής, εκτός από την εκπαίδευση που του έδωσε η μητέρα του σε σχέση με τη λατρεία του Ιεχωβά (Εξ 2:7-10), «διδάχτηκε όλη τη σοφία των Αιγυπτίων. Μάλιστα, ήταν δυνατός στα λόγια και στις πράξεις του». (Πρ 7:22) Οι Ισραηλίτες, αν και δούλοι στην Αίγυπτο, ήταν σε θέση να διαβάζουν και να γράφουν και να διδάσκουν τα παιδιά τους. Λίγο προτού μπουν στην Υποσχεμένη Γη, τους δόθηκε η οδηγία να γράψουν, με μεταφορική έννοια, τις εντολές του Θεού πάνω στους παραστάτες των σπιτιών τους και στις πύλες τους και να διδάξουν στα παιδιά τους το νόμο του Θεού—κάτι που θα έκαναν βέβαια στην εβραϊκή γλώσσα.—Δευ 6:6-9· παράβαλε Δευ 27:3· Ιη 8:32.

Εκπαίδευση υπό το Νόμο Πριν από την Εξορία. Οι γονείς εξακολούθησαν να είναι οι κύριοι εκπαιδευτές και οι υπεύθυνοι για τη διδασκαλία των παιδιών τους. (Εξ 12:26, 27· Δευ 4:9· 6:7, 20, 21· 11:19-21) Από την αρχή της ιστορίας τους οι Εβραίοι θεωρούσαν την παροχή πνευματικής, ηθικής και διανοητικής εκπαίδευσης από την παιδική ηλικία και έπειτα κύριο καθήκον των γονέων. Ο πατέρας του Σαμψών, ο Μανωέ, προσευχήθηκε ζητώντας καθοδήγηση για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να εκπαιδευτεί ο γιος του. (Κρ 13:8) Ο πατέρας ήταν ο κυρίως δάσκαλος, αλλά δίδασκε και η μητέρα, ιδιαίτερα με το να παροτρύνει το παιδί να δεχτεί τη διδασκαλία και τη διαπαιδαγώγηση του πατέρα. (Παρ 1:8· 4:1· 31:26, 27) Οι γονείς συνειδητοποιούσαν ότι η σωστή εκπαίδευση κατά τη διάρκεια των νεανικών χρόνων θα διασφάλιζε σωστή διαγωγή στα μετέπειτα χρόνια.—Παρ 22:6.

Τα παιδιά έπρεπε να αντιμετωπίζουν τους γονείς τους με το μεγαλύτερο δυνατό σεβασμό. Το ραβδί της γονικής εξουσίας χρησιμοποιούνταν με σταθερότητα. (Παρ 22:15) Έπρεπε να χρησιμοποιείται με αγάπη, αλλά η διαπαιδαγώγηση ήταν αυστηρή για το ανυπάκουο παιδί, και σε κάποιες περιπτώσεις το ραβδί ήταν κυριολεκτικό. (Παρ 13:24· 23:13, 14) Ένα παιδί που είχε καταραστεί ή είχε χτυπήσει τους γονείς του μπορούσε να θανατωθεί. (Λευ 20:9· Εξ 21:15) Αν κάποιος μεγαλύτερος σε ηλικία γιος ήταν αμετανόητα στασιαστικός, έπρεπε να λιθοβοληθεί. (Δευ 21:18-21) Στην πραγματικότητα, η πρώτη εντολή με υπόσχεση ήταν η πέμπτη από τις Δέκα Εντολές: «Τίμα τον πατέρα σου και τη μητέρα σου, . . . προκειμένου να μακροημερεύσεις και να πάνε καλά τα πράγματα για εσένα πάνω στη γη που σου δίνει ο Ιεχωβά ο Θεός σου».—Δευ 5:16· Εφ 6:2, 3.

Η εκπαίδευση που παρείχαν οι γονείς έπρεπε να είναι τακτική και συνεχής—είτε βρίσκονταν στο σπίτι είτε στην εργασία είτε ταξίδευαν—και να δίνεται όχι μόνο με λόγια και διαπαιδαγώγηση αλλά και με το παράδειγμα, εφόσον ο νόμος του Θεού έπρεπε να κατευθύνει τους γονείς σε όλες τις δραστηριότητες της ζωής τους. Τα παιδιά μάθαιναν γεωγραφία με το ταξίδι που έκαναν στην Ιερουσαλήμ για τις γιορτές τρεις φορές το χρόνο, και συγχρόνως γνωρίζονταν με τους ομοεθνείς τους από όλη τη γη του Ισραήλ.—Δευ 16:16.

Παράλληλα με τη θρησκευτική εκπαίδευση τα αγόρια εκπαιδεύονταν στο επάγγελμα του πατέρα τους ή μάθαιναν κάποια τέχνη. Ο Βεσελεήλ και ο Οολιάβ, έμπειροι τεχνίτες, απέκτησαν με την επενέργεια του πνεύματος του Θεού τα προσόντα να διδάσκουν άλλους κατά τη διάρκεια της κατασκευής της σκηνής της μαρτυρίας στην έρημο. (Εξ 35:34) Τα κορίτσια σε ένα σπιτικό μάθαιναν τα καθήκοντα της συζύγου. Οι μελλοντικές αυτές σύζυγοι εκπαιδεύονταν να έχουν μεγάλο σεβασμό για τους συζύγους τους, σύμφωνα με το παράδειγμα της Σάρρας. (Γε 18:12· 1Πε 3:5, 6) Η καλή σύζυγος είχε πολλές ικανότητες και ευθύνες, και έκανε πολλά πράγματα, όπως βλέπουμε στο 31ο κεφάλαιο των Παροιμιών.

Φαίνεται ότι μουσική μάθαιναν τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια. Μεταξύ των γυναικών υπήρχαν τραγουδίστριες και μουσικοί. (1Σα 18:6, 7) Στις τάξεις των Λευιτών περιλαμβάνονταν συνθέτες και ποιητές, μουσικοί, καθώς και υμνωδοί.—Ψλ 87:Επιγρ.· 88:Επιγρ.· 1Χρ 25.

Ο Θεός επίσης ξεχώρισε ολόκληρη τη φυλή του Λευί ως θρησκευτικό εκπαιδευτικό σώμα. Το ιερατείο καθιερώθηκε το 1512 Π.Κ.Χ. Ένα από τα κύρια καθήκοντά του ήταν η εκπαίδευση του λαού στο νόμο του Θεού. Ο Λευίτης Μωυσής ως μεσίτης ήταν, φυσικά, δάσκαλος του λαού στο νόμο του Θεού (Εξ 18:16, 20· 24:12), και οι ιερείς, μαζί με τους Λευίτες που δεν ήταν ιερείς, ήταν επιφορτισμένοι με την ευθύνη να φροντίζουν ώστε να καταλαβαίνει ο λαός όλους τους κανόνες που είχε πει ο Ιεχωβά μέσω του Μωυσή. (Λευ 10:11· 14:57· Δευ 17:10, 11· 2Χρ 15:3· 35:3) Οι Λευίτες έπρεπε να διαβάζουν το Νόμο στο λαό. Αυτό γινόταν δημόσια για όλο το λαό το σαββατιαίο έτος, κατά τη διάρκεια της Γιορτής των Σκηνών, και σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάλογα με την ηλικία ή το φύλο, αλλά όλος ο λαός, ηλικιωμένοι και νέοι, συμπεριλαμβανομένων των πάροικων που βρίσκονταν μέσα από τις πύλες και όλων όσων μπορούσαν να καταλάβουν, έπρεπε να συναχθούν για να ακούσουν την ανάγνωση. (Δευ 31:9-13) Στο τρίτο έτος της βασιλείας του, ο Βασιλιάς Ιωσαφάτ ξεκίνησε μια εκστρατεία διδασκαλίας στον Ιούδα, αποστέλλοντας τους άρχοντες, τους ιερείς και τους Λευίτες σε μια περιοδεία σε όλο τον Ιούδα για να διδάξουν το νόμο του Θεού στο λαό.—2Χρ 17:9.

Ένα σημαντικό τμήμα των Εβραϊκών Γραφών είναι σε ποιητική μορφή, η οποία, από εκπαιδευτική άποψη, βοηθούσε αποτελεσματικά στην απομνημόνευση. Η εβραϊκή ποίηση δεν εκφραζόταν με ομοιοκαταληξία αλλά με παραλληλισμό σκέψεων, ρυθμό σκέψης. Άλλα μέσα που χρησιμοποιούνταν ήταν οι δυνατές μεταφορές, οι οποίες ήταν εμπνευσμένες από τη φυσική δημιουργία, από πράγματα που ήταν οικεία σε όλους, ακόμη και στα παιδιά, καθώς και οι αλφαβητικές ακροστιχίδες, στις οποίες το πρώτο γράμμα του κάθε εδαφίου ακολουθούσε αλφαβητική σειρά. (Ψλ 25, 34, 37, 111, 112, 119· Παρ 31:10-31· Θρ 1-4) Μερικές φορές αρκετά εδάφια άρχιζαν με το ίδιο γράμμα. Παραδείγματος χάρη, στον 119ο Ψαλμό οχτώ γραμμές αρχίζουν με το εβραϊκό γράμμα ’άλεφ, οχτώ με το μπαιθ, και ούτω καθεξής, συμπληρώνοντας 176 γραμμές με τα 22 γράμματα του εβραϊκού αλφαβήτου.

Μετά την Αποκατάσταση. Μετά την επιστροφή από τη Βαβυλώνα και την ανοικοδόμηση του ναού, η μεγαλύτερη ανάγκη που υπήρχε ήταν η εκπαίδευση του λαού στην αληθινή λατρεία. Ο γραμματέας Έσδρας, ένας άνθρωπος με υψηλή μόρφωση, ήταν αντιγραφέας της Αγίας Γραφής. (Εσδ 7:1, 6) Συνέταξε πολλά γραπτά κείμενα και συμμετείχε στην αντιγραφή και στην κατάρτιση του κανόνα των Εβραϊκών Γραφών. Επιπλέον, ξεκίνησε μια εκστρατεία γενικής εκπαίδευσης του έθνους του Ισραήλ στο νόμο του Θεού. Κάνοντάς το αυτό, εκτελούσε τα καθήκοντα που είχε ως Λευίτης ιερέας. (Εσδ 7:11, 12, 25) Οργάνωσε τους ιερείς και τους Λευίτες που είχαν επιστρέψει από τη Βαβυλώνα προκειμένου να διεκπεραιώσουν ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τους επαναπατρισμένους Ισραηλίτες και τα παιδιά τους με σκοπό την αποκατάσταση της αληθινής λατρείας. (Νε 8:4-9) Οι Εβραίοι αντιγραφείς, ή αλλιώς γραμματείς (Σοφερείμ), ήταν άτομα με κατάρτιση στο Νόμο και, παρότι δεν ήταν όλοι τους Λευίτες, αναδείχτηκαν σε εξοχότατους δασκάλους του λαού. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου αυτοί εισήγαγαν πολλές παραδόσεις και διέφθειραν την αληθινή διδασκαλία του Λόγου του Θεού.—Βλέπε ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ.

Η Εκπαίδευση τον Πρώτο Αιώνα Κ.Χ. Οι γονείς συνέχισαν να είναι οι κυρίως υπεύθυνοι για την εκπαίδευση των παιδιών τους, ειδικά για την αρχική τους εκπαίδευση. (2Τι 1:5· 3:14, 15) Σε σχέση με τον Ιησού διαβάζουμε ότι ανατράφηκε από το θετό του πατέρα και τη μητέρα του στη Ναζαρέτ και ότι συνέχισε να αναπτύσσεται και να δυναμώνει, καθώς και να γεμίζει με σοφία. Σε ηλικία 12 ετών κατέπληξε τους δασκάλους στο ναό με την κατανόησή του και τις απαντήσεις του. (Λου 2:41, 46-52) Οι γραμματείς συνέχισαν να είναι οι κύριοι εκπαιδευτές τόσο δημόσια όσο και στα σχολεία που λειτουργούσαν στις συναγωγές. (Βλέπε ΣΥΝΑΓΩΓΗ.) Δίδασκαν φυσικές επιστήμες καθώς και το Νόμο και τις ραβινικές διδασκαλίες που είχαν προστεθεί στο Νόμο. Οι γονείς έπρεπε επίσης να διδάξουν στα παιδιά τους μια τέχνη.

Ο Ιησούς ήταν ο κατ’ εξοχήν δάσκαλος. Ακόμη και μεταξύ των συγχρόνων του αναγνωριζόταν ως δάσκαλος με μοναδική επιρροή και δημοτικότητα. Οι μαθητές του συνήθιζαν να τον αποκαλούν «Ραββί», που σημαίνει «Δάσκαλος». (Μαρ 9:5· βλέπε ΡΑΒΒΙ.) Ως και οι πολέμιοί του αναγνώρισαν σε ορισμένες περιπτώσεις ότι μιλούσε ωραία και, κάποια φορά, όταν οι υπηρέτες τους οποίους είχαν στείλει οι Φαρισαίοι για να τον συλλάβουν ρωτήθηκαν γιατί γύρισαν με άδεια χέρια, απάντησαν: «Ποτέ δεν έχει μιλήσει έτσι άλλος άνθρωπος».—Ιωα 7:46· Λου 20:39, 40· Μαρ 12:32, 34.

Κατ’ αρχάς ο Ιησούς, όπως είπε ο ίδιος, δεν μιλούσε με δική του πρωτοβουλία αλλά ήρθε εξ ονόματος του Πατέρα του και έλεγε ό,τι είχε μάθει από τον Πατέρα του. (Ιωα 5:19, 30, 43· 6:38· 10:25) Είχε στενή σχέση με τον Ιεχωβά Θεό, όντας ο μονογενής Γιος του από τους ουρανούς, γι’ αυτό και ήταν ο καλύτερος δάσκαλος σε ό,τι αφορούσε τις ιδιότητες, τα έργα και τους σκοπούς του Πατέρα του. (Ματ 11:27) Διέθετε επίσης το δεύτερο σε σπουδαιότητα προσόν του καλού δασκάλου—αγαπούσε εκείνους τους οποίους δίδασκε. (Μαρ 10:21· Ιωα 13:1, 34· 15:9, 12) Λίγοι δάσκαλοι έχουν αγαπήσει τους μαθητές τους τόσο πολύ ώστε να είναι πρόθυμοι να δώσουν τη ζωή τους για αυτούς, όπως έκανε ο Ιησούς. (Ιωα 15:13) Καταλάβαινε τι σκέφτονταν οι ακροατές του. (Ιωα 2:25) Είχε βαθιά διάκριση. (Λου 6:8) Δεν υπήρχαν ιδιοτελή συμφέροντα στην καρδιά του σε σχέση με τη διδασκαλία του, γιατί ήταν αναμάρτητος και άκακος. (Εβρ 7:26) Δεν δίδασκε φιλοσοφίες, όπως οι γραμματείς, αλλά χρησιμοποιούσε παραβολές που βασίζονταν σε καθημερινά πράγματα. Γι’ αυτόν το λόγο οι διδασκαλίες του είναι κατανοητές μέχρι σήμερα. Η διδασκαλία του ήταν γεμάτη παραβολές.—Βλέπε ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ.

Η διδασκαλία του Ιησού περιλάμβανε έλεγχο και διαπαιδαγώγηση. (Μαρ 8:33) Ο Ιησούς δίδασκε τόσο με το παράδειγμά του όσο και με τα λόγια του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτέλεσε προσωπικά μια δυναμική εκστρατεία κηρύγματος και διδασκαλίας. Ο λόγος του είχε εξουσία την οποία κανείς από τους γραμματείς δεν μπορούσε να συναγωνιστεί. Παράλληλα είχε το άγιο πνεύμα του Θεού, το οποίο έδωσε στις διδασκαλίες του τη σφραγίδα της ουράνιας υποστήριξης, γι’ αυτό και ο Ιησούς μπορούσε, με εξουσία και δύναμη, να διατάζει τους δαίμονες να βγουν από εκείνους τους οποίους είχαν καταλάβει. (Μαρ 1:27· Λου 4:36) Κατήγγειλε δε με τόλμη και αφοβιά τους ψευδοδιδασκάλους που εμπόδιζαν τους άλλους να ακούσουν τις διδασκαλίες του.—Ματ 23.

Εκπαίδευση και Χριστιανική Εκκλησία. Οι μαθητές του Ιησού ακολούθησαν τα βήματά του στο Χριστιανικό εκπαιδευτικό έργο και είχαν επιτυχία ανάλογη με τη δική του. Όχι μόνο κήρυτταν τα καλά νέα της Βασιλείας του Θεού παντού αλλά και δίδασκαν εκείνους που ήθελαν να ακούσουν. (Πρ 2:42) Όπως ο Ιησούς, είχαν τόλμη και μιλούσαν με εξουσία. (Πρ 4:13, 19, 20· 5:29) Το πνεύμα του Θεού τούς ενίσχυε και αποδείκνυε ότι η διδασκαλία τους είχε τη θεϊκή επιδοκιμασία. Δίδασκαν στο ναό, σε συναγωγές και από σπίτι σε σπίτι. (Πρ 5:16, 21· 13:14-16· 20:20) Συναθροίζονταν με τους συγχριστιανούς τους για να διδάσκονται και για να παρακινούν ο ένας τον άλλον σε αγάπη και καλά έργα.—Πρ 20:7, 8· Εβρ 10:24, 25.

Ο απόστολος Παύλος περιέγραψε τις διάφορες αρμοδιότητες και τις δραστηριότητες των ώριμων αντρών στην εκκλησία και μία από αυτές ήταν ο ρόλος του δασκάλου. Έδειξε ότι ο σκοπός όλων αυτών των δραστηριοτήτων ήταν η εκπαίδευση, με προοπτική την κατάρτιση των αγίων, για διακονικό έργο, για την εποικοδόμηση του σώματος του Χριστού. (Εφ 4:11-16) Η εκκλησία διεξήγε ένα τακτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης στο Λόγο του Θεού, όπως δείχνει το 14ο κεφάλαιο της Πρώτης προς Κορινθίους Επιστολής. Όλα τα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας, ακόμη και οι γυναίκες, έπρεπε να είναι δάσκαλοι και να κάνουν μαθητές από τους ανθρώπους του κόσμου. (Πρ 18:26· Εβρ 5:12· Ρω 12:7) Αλλά μέσα στην ίδια την εκκλησία διορίζονταν για επίβλεψη ώριμοι άντρες, όπως για παράδειγμα ο Τιμόθεος και ο Τίτος. (1Τι 2:12) Αυτοί οι άντρες έπρεπε να έχουν τα προσόντα να διδάσκουν την εκκλησία και να διορθώνουν τα κακώς κείμενα. Έπρεπε να προσέχουν ιδιαίτερα ώστε να διασφαλίζουν το γεγονός ότι η διδασκαλία τους ήταν ακριβής και υγιής.—1Τι 4:16· 2Τι 4:2, 3· Τιτ 2:1.

Στο θέμα της φυσικής αγωγής η Αγία Γραφή δεν λέει πολλά πράγματα, πέραν αυτού που συμβουλεύει ο απόστολος Παύλος: «Διότι η σωματική εκγύμναση είναι ωφέλιμη σε μικρό βαθμό· αλλά η θεοσεβής αφοσίωση είναι ωφέλιμη για όλα τα πράγματα, εφόσον περιέχει υπόσχεση για την τωρινή ζωή και για αυτήν που θα έρθει». (1Τι 4:8) Ωστόσο, το εντατικό κήρυγμα και η διδασκαλία, για τα οποία δίνεται η ανάλογη προτροπή, απαιτούν σωματική δραστηριότητα. Ο Ιησούς περπατούσε πολύ. Το ίδιο και οι μαθητές του. Η διακονία του Παύλου, για παράδειγμα, περιλάμβανε πολλά ταξίδια, που εκείνη την εποχή συνεπάγονταν πολύ περπάτημα.

Η Αγία Γραφή δεν σχολιάζει εκτενώς το θέμα της κοσμικής εκπαίδευσης. Προειδοποιεί τους Χριστιανούς να μην εμπλέκονται σε φιλοσοφίες ανθρώπων ούτε να αφιερώνουν χρόνο για να ερευνούν ανόητες και ανώφελες ερωτήσεις. Δίνει έντονη συμβουλή κατά της διανοητικής επικοινωνίας με άτομα που δεν πιστεύουν στον Θεό και στο Λόγο του. (1Τι 6:20, 21· 1Κο 2:13· 3:18-20· Κολ 2:8· Τιτ 3:9· 1:14· 2Τι 2:16· Ρω 16:17) Οι Χριστιανοί αναγνώριζαν ότι είχαν υποχρέωση απέναντι στον Θεό να προμηθεύουν τα αναγκαία στις οικογένειές τους. Για να αποκτήσουν τα προσόντα που απαιτούσε μια τέτοια επαγγελματική απασχόληση ήταν επιβεβλημένη πολλές φορές κάποια μορφή εκπαίδευσης και πρακτικής εξάσκησης. (1Τι 5:8) Αλλά από την ιστορία της πρώτης Χριστιανοσύνης διαπιστώνουμε ότι οι Χριστιανοί ενδιαφέρονταν πρωτίστως για κάθε νόμιμη μέθοδο που θα τους βοηθούσε να κηρύξουν «τα καλά νέα», καθώς και για τη Βιβλική εκπαίδευση όσον αφορά τον εαυτό τους και όλους εκείνους που θα τους άκουγαν. (1Κο 9:16) Στο βιβλίο του Η Χριστιανοσύνη Χρησιμοποιεί την Έντυπη Ύλη ([Christianity Goes to Press] 1940, σ. 111) ο καθηγητής Ε. Τζ. Γκούντσπιντ αναφέρει σχετικά:

«Οι Χριστιανοί, αφ’ ης στιγμής αφυπνίστηκαν σε σχέση με τις δυνατότητες που τους πρόσφερε η έκδοση γραπτών κειμένων ως προς τη διάδοση του Ευαγγελίου τους στον κόσμο, επωφελήθηκαν αυτών των δυνατοτήτων στο πλήρες, όχι μόνο εκδίδοντας νέα βιβλία, αλλά αναζητώντας και παλιά με σκοπό την έκδοσή τους, και αυτή η ιδιοφυΐα τους στον τομέα της έκδοσης κειμένων δεν έλειψε ποτέ. Θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι αυτή ήρθε στο προσκήνιο όταν ανακαλύφτηκε η τυπογραφία. Επρόκειτο για ένα χαρακτηριστικό της Χριστιανικής νοοτροπίας από το 70 Κ.Χ. και έπειτα, το οποίο γινόταν ολοένα και πιο έντονο όσο περισσότερο φαινόταν η μεγάλη αποτελεσματικότητα αυτής της μεθόδου. Ούτε οι βαρβαρικές εισβολές ούτε και οι Σκοτεινοί Αιώνες μπόρεσαν να την καταστείλουν. Αποτελεί δε απόδειξη του φοβερού δυναμισμού που διέπνεε όλες τις εκφάνσεις της Χριστιανικής ζωής του πρώτου αιώνα, ο οποίος επιδίωκε την ανεπιφύλακτη διάδοση ολόκληρου του Ευαγγελίου σε όλη την ανθρωπότητα, και αυτό όχι μόνο μέσω έργων και λόγων αλλά και με τις πλέον προηγμένες εκδοτικές τεχνικές».—Βλέπε ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ· ΣΧΟΛΕΙΟ.

ΕΚΠΕΤΑΣΜΑ

Σχετικά με τη δεύτερη δημιουργική περίοδο, ή αλλιώς «ημέρα», τα εδάφια Γένεση 1:6-8 δηλώνουν: «Και είπε ο Θεός: “Ας γίνει ένα εκπέτασμα [εβρ., ρακία‛] ανάμεσα στα νερά και ας υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα στα νερά και στα νερά”. Τότε ο Θεός άρχισε να κάνει το εκπέτασμα και να διαχωρίζει τα νερά που έπρεπε να είναι κάτω από το εκπέτασμα από τα νερά που έπρεπε να είναι πάνω από το εκπέτασμα. Και έγινε έτσι. Και ο Θεός ονόμασε το εκπέτασμα Ουρανό». Πιο κάτω η αφήγηση μιλάει για φωτοδότες που εμφανίστηκαν «στο εκπέτασμα των ουρανών», ενώ ακόμη πιο κάτω για πετούμενα πλάσματα που πετούσαν πάνω από τη γη «κατά πρόσωπο του εκπετάσματος των ουρανών».—Γε 1:14, 15, 17, 20.

Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα χρησιμοποίησε τη λέξη στερέωμα (που σημαίνει «σταθερό και στερεό σώμα») για να αποδώσει την εβραϊκή λέξη ρακία‛ και η λατινική Βουλγάτα χρησιμοποίησε τη λατινική λέξη firmamentum, η οποία επίσης μεταδίδει την ιδέα κάποιου στερεού και σταθερού πράγματος. Η Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου, η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση και πολλές άλλες κάνουν το ίδιο, μεταφράζοντας τον όρο ρακία‛ με τη λέξη «στερέωμα». Ωστόσο, στην περιθωριακή της σημείωση, η Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου δίνει την εναλλακτική απόδοση «εκπέτασμα», η δε Αμερικανική Στερεότυπη Μετάφραση δίνει την ίδια απόδοση στην υποσημείωσή της. Και άλλες μεταφράσεις (Ro· Fn· Yg· An [αγγλικές]· VM [ισπανική]· Segond· Ostervald [γαλλικές]) υποστηρίζουν αυτή την απόδοση.

Ορισμένοι επιχειρούν να καταδείξουν ότι στην αντίληψη των αρχαίων Εβραίων για το σύμπαν περιλαμβανόταν η ιδέα ενός στερεού θόλου που κρεμόταν πάνω από τη γη, με τρύπες υδρορροής μέσα από τις οποίες περνούσε η βροχή και με τα άστρα καρφωμένα σε αυτόν. Μάλιστα σχετικά σχεδιαγράμματα εμφανίζονται σε Βιβλικά λεξικά και σε ορισμένες μεταφράσεις της Αγίας Γραφής. Σχολιάζοντας αυτή την άποψη, Η Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου (The International Standard Bible Encyclopaedia) δηλώνει: «Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή η υπόθεση βασίζεται περισσότερο σε ιδέες που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη το Μεσαίωνα παρά σε κάποιες συγκεκριμένες δηλώσεις της Π[αλαιάς] Δ[ιαθήκης]».—Επιμέλεια Τζ. Ορ, 1960, Τόμ. 1, σ. 314.

Μολονότι αληθεύει ότι η ρίζα (ρακά‛) από την οποία παράγεται η λέξη ρακία‛ χρησιμοποιείται συνήθως με την έννοια του “σφυρηλατώ” ένα στερεό σώμα με κάποιο όργανο, ή το χτυπώ με το χέρι ή με το πόδι για να απλώσει (παράβαλε Εξ 39:3· Ιεζ 6:11), σε μερικές περιπτώσεις δεν είναι λογικό να αποκλειστεί η μεταφορική χρήση της λέξης. Παραδείγματος χάρη, στο εδάφιο Ιώβ 37:18 ο Ελιού ρωτάει σχετικά με τον Θεό: «Μπορείς να σφυρηλατήσεις [ταρκία‛] μαζί του τους αιθέρες για να είναι συμπαγείς σαν χυτός καθρέφτης;» Το ότι δεν εννοείται η κατά γράμμα σφυρηλάτηση κάποιου στερεού ουράνιου θόλου καταδεικνύεται από το γεγονός ότι εδώ η λέξη «αιθέρες» προέρχεται από μια λέξη (σάχακ) που αποδίδεται επίσης «λεπτό στρώμα σκόνης» ή «σύννεφα» (Ησ 40:15· Ψλ 18:11), δεδομένης δε της νεφελοειδούς σύστασης αυτού που “σφυρηλατείται”, είναι σαφές ότι ο Βιβλικός συγγραφέας παραβάλλει μόνο μεταφορικά τους αιθέρες με μεταλλικό καθρέφτη του οποίου η γυαλισμένη όψη δημιουργεί δυνατή αντανάκλαση.—Παράβαλε Δα 12:3.

Το ίδιο ισχύει και για το «εκπέτασμα» που ήρθε σε ύπαρξη τη δεύτερη δημιουργική «ημέρα»: δεν περιγράφεται η σφυρηλάτηση κάποιας στερεής ουσίας, αλλά αντίθετα η δημιουργία ενός κενού χώρου, ή αλλιώς χωρίσματος, ανάμεσα στα νερά που κάλυπταν τη γη και σε άλλα νερά πάνω από τη γη. Άρα, περιγράφεται ο σχηματισμός του ατμοσφαιρικού εκπετάσματος που περιβάλλει τη γη και υποδεικνύεται ότι άλλοτε δεν υπήρχε σαφές χώρισμα, ή αλλιώς κενός χώρος, αλλά ολόκληρος ο πλανήτης περιβαλλόταν στο παρελθόν από υδρατμούς. Αυτό συμφωνεί επίσης με τους επιστημονικούς συλλογισμούς γύρω από τα αρχικά στάδια σχηματισμού του πλανήτη, καθώς και με την άποψη ότι άλλοτε όλο το νερό της γης είχε τη μορφή ατμοσφαιρικών υδρατμών λόγω της υπερβολικής θερμότητας της επιφάνειάς της.

Το γεγονός ότι οι Εβραίοι συγγραφείς της Αγίας Γραφής δεν θεωρούσαν ότι ο ουρανός είχε κατασκευαστεί αρχικά από γυαλισμένο μέταλλο αποδεικνύεται από την προειδοποίηση που δόθηκε μέσω του Μωυσή στον Ισραήλ, σύμφωνα με την οποία αν αυτοί παρήκουαν τον Θεό: «Οι ουρανοί σου, που είναι πάνω από το κεφάλι σου, θα γίνουν χαλκός, και η γη, που είναι από κάτω σου, σίδερο»—μια μεταφορική περιγραφή των επιπτώσεων που θα είχε η έντονη ζέστη και η σοβαρή ξηρασία στον ουρανό και στη γη του Ισραήλ.—Δευ 28:23, 24.

Παρόμοια, είναι φανερό ότι οι αρχαίοι Εβραίοι δεν είχαν την ειδωλολατρική αντίληψη ότι υπήρχαν κατά γράμμα «παράθυρα» στο θόλο του ουρανού μέσα από τα οποία έπεφτε η βροχή στη γη. Με μεγάλη ακρίβεια και επιστημονικό τρόπο, ο συγγραφέας του βιβλίου του Ιώβ παρουσιάζει τον Ελιού να περιγράφει τη διαδικασία με την οποία σχηματίζονται τα σύννεφα της βροχής, δηλώνοντας στα εδάφια Ιώβ 36:27, 28: «Διότι αυτός ανασύρει τις σταγόνες του νερού· διυλίζονται ως βροχή για την ομίχλη του, ώστε τα σύννεφα [σεχακίμ] σταλάζουν, στάζουν άφθονα πάνω στους ανθρώπους». Ανάλογα, η έκφραση «πύλες των υδάτων [’αρουμπόθ] των ουρανών» έχει σαφώς μεταφορική έννοια.—Παράβαλε Γε 7:11· 2Βα 7:1, 2, 19· Μαλ 3:10· βλέπε επίσης Παρ 3:20· Ησ 5:6· 45:8· Ιερ 10:13.

Στο όραμά του σχετικά με διάφορες ουράνιες διευθετήσεις, ο Ιεζεκιήλ περιγράφει τη «μορφή ενός εκπετάσματος το οποίο λαμπύριζε σαν πάγος που εμπνέει δέος» πάνω από τα κεφάλια των τεσσάρων ζωντανών πλασμάτων. Η αφήγηση είναι γεμάτη μεταφορικές εκφράσεις.—Ιεζ 1:22-26· 10:1.

Μολονότι ο σχηματισμός του εκπετάσματος, δηλαδή της ατμόσφαιρας, που περιβάλλει τη γη δεν απαίτησε τη “σφυρηλάτηση” κάποιου στερεού σώματος, όπως κάποιας μεταλλικής ουσίας, ωστόσο πρέπει να θυμόμαστε ότι το μείγμα αερίων από το οποίο αποτελείται η ατμόσφαιρα της γης είναι τόσο πραγματικό όσο η ξηρά και το νερό και έχει από μόνο του κάποιο βάρος (εκτός του ότι μεταφέρει νερό και αμέτρητα στερεά σωματίδια, όπως σκόνη). Το βάρος όλου του αέρα που περιβάλλει τη γη υπολογίζεται ότι ξεπερνάει τους 5.200.000.000.000.000 τόνους. (Η Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια του Βιβλίου [The World Book Encyclopedia], 1987, Τόμ. 1, σ. 156) Η πίεση του αέρα στην επιφάνεια της θάλασσας κυμαίνεται γύρω στο 1 κιλό ανά τ. εκ. Η πίεση αυτή ασκεί επίσης αντίσταση, και έτσι τα περισσότερα μετεωροειδή που χτυπούν το τεράστιο προστατευτικό στρώμα αέρα το οποίο περιβάλλει τη γη καίγονται από την τριβή που δημιουργεί η ατμόσφαιρα. Επομένως, η δύναμη που υποδηλώνεται από την εβραϊκή λέξη ρακία‛ εναρμονίζεται οπωσδήποτε με τα δεδομένα.

Στους Ψαλμούς λέγεται ότι «το εκπέτασμα», μαζί με “τους ουρανούς”, μιλάει για τα έργα και τον αίνο του Θεού.—Ψλ 19:1.

ΕΚΣΤΑΣΗ

Βλέπε ΟΡΑΜΑ.

ΕΚΤΕΛΕΣΗ, ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ

Για να έχουν οι νόμοι, οι εντολές και τα διατάγματα βιωσιμότητα και αξία, πρέπει να επιβάλλονται με νομικά μέσα. Η επιβολή του νόμου περιλαμβάνει συχνά την εφαρμογή των ποινών που προβλέπονται για την παράβαση των νόμων. Ο Υπέρτατος Νόμος δεν έχει μόνο Νομοθέτη, έχει επίσης και Εκτελεστή: «Ο Ιεχωβά είναι ο Κριτής μας, ο Ιεχωβά είναι ο Νομοθέτης μας, ο Ιεχωβά είναι ο Βασιλιάς μας». «Ένας είναι νομοθέτης και κριτής». (Ησ 33:22· Ιακ 4:12) Συνεπώς, ο ίδιος ο Ιεχωβά εκτελεί κρίση και εκδίκηση εναντίον των παραβατών του νόμου Του.—Εξ 12:12· Δευ 10:17, 18· Ιεζ 25:11-17· 2Θε 1:6-9· Ιου 14, 15.

Ο Ιεχωβά μεταβίβασε επίσης και σε άλλους ως έναν βαθμό την εξουσία να ενεργούν ως εκτελεστές. Παραδείγματος χάρη: «Το αίμα σας των ψυχών σας θα ζητήσω πίσω. . . . Από το χέρι καθενός που είναι αδελφός του, θα ζητήσω πίσω την ψυχή του ανθρώπου. Όποιος χύσει αίμα ανθρώπου, από άνθρωπο θα χυθεί το αίμα του, γιατί κατά την εικόνα του Θεού έκανε εκείνος τον άνθρωπο». (Γε 9:5, 6) Από αυτή την άποψη, ο «εκδικητής του αίματος» ήταν επιφορτισμένος με ορισμένες ευθύνες ως εκτελεστής. (Αρ 35:19· βλέπε ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ.) Ανάλογα με τις περιστάσεις, την εκτελεστική εξουσία την είχαν μερικές φορές οι ιερείς του Ισραήλ (Αρ 5:15-31) ή την είχε ολόκληρη η εκκλησία, οι δε αυτόπτες μάρτυρες πρωτοστατούσαν στην εκτέλεση του παραβάτη. (Λευ 24:14-16· Δευ 17:2-7) Η εκτελεστική εξουσία βρισκόταν επίσης στα χέρια των κριτών και των βασιλιάδων ή στα χέρια εκείνου τον οποίο αυτοί διόριζαν.—Κρ 8:20, 21· 2Σα 1:15· 1Χρ 14:16· 2Βα 9:6-9· 10:24-28· Ιερ 21:12· 22:3.

Οι αρχαίοι άρχοντες περιστοιχίζονταν από έμπιστους σωματοφύλακες, στους οποίους μπορούσε να ανατεθεί η εκτέλεση των διαταγμάτων του κυρίου τους. Ο Πετεφρής κατείχε τέτοια θέση. (Γε 37:36· 41:12) Τον Ιωάννη τον Βαφτιστή τον αποκεφάλισε ένας από τους σωματοφύλακες του Ηρώδη.—Μαρ 6:27.

Η εκτέλεση της θανατικής ποινής στον Ισραήλ γινόταν είτε με λιθοβολισμό είτε με σπαθί. (Λευ 20:2· 2Σα 1:15) Ο Μεσσιανικός Βασιλιάς του Ιεχωβά, ο Κύριος Ιησούς Χριστός, και άλλοι όσιοι, ουράνιοι σύντροφοί του είναι νόμιμοι εκτελεστές, εξουσιοδοτημένοι με αυτή την ιδιότητα από τον “Κριτή όλης της γης”.—Γε 18:25· Ψλ 149:6-9· Απ 12:7-9· 19:11-16· 20:1-3.

ΕΚΤΡΩΣΗ

Βλέπε ΑΠΟΒΟΛΗ, 1.

ΕΛ

Βλέπε ΘΕΟΣ.

ΕΛΑ

(Ελά) [πιθανώς, Θεός].

Ο πατέρας του Σιμεΐ, ενός από τους 12 διαχειριστές του Σολομώντα οι οποίοι προμήθευαν τροφή στο βασιλιά και στο σπιτικό του.—1Βα 4:7, 18.

ΕΛΑΘ

(Ελάθ) [πιθανώς, Κριάρι· ή, Τόπος του Κριαριού], ΕΛΩΘ (Ελώθ [πληθυντικός]).

Τοποθεσία που μνημονεύεται για πρώτη φορά όταν ο Μωυσής κάνει μια ανακεφαλαίωση της 40χρονης οδοιπορίας των Ισραηλιτών μέσα στην έρημο. (Δευ 2:8) Η Ελάθ μνημονεύεται μαζί με την Εσιών-γεβέρ, βρισκόταν δε «στην ακτή της Ερυθράς Θάλασσας στη γη του Εδώμ». (1Βα 9:26) Αυτό το στοιχείο υποδεικνύει μια τοποθεσία στο βορειοανατολικό βραχίονα ή τμήμα της Ερυθράς Θάλασσας, γνωστό ως Κόλπο της Άκαμπα. Οι λόγιοι συμφωνούν κατά βάση με τον Ιερώνυμο, του τέταρτου και του πέμπτου αιώνα Κ.Χ., ο οποίος ταύτισε την Ελάθ με την πόλη που τότε ήταν γνωστή ως Αΐλα και η οποία συνδέεται με τους Ναβαταίους. Το γεγονός αυτό τοποθετεί την Ελάθ μέσα ή κοντά στη σημερινή αραβική πόλη της Άκαμπα, στη βορειοανατολική γωνία του κόλπου (η σύγχρονη εβραϊκή πόλη που ονομάζεται Ελάτ βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία).

Η Ελάθ ήταν μέρος της επικράτειας των Εδωμιτών όταν οι Ισραηλίτες πέρασαν από εκείνη την περιοχή πηγαίνοντας στη Χαναάν. Στην περιοχή της Ελάθ έχουν βρεθεί σφραγίδες που φέρουν το εδωμιτικό όνομα του «Κοσανάλ, υπηρέτη του βασιλιά», και τις οποίες οι αρχαιολόγοι τοποθετούν στον έβδομο αιώνα Π.Κ.Χ.

Προφανώς ως αποτέλεσμα της κατάκτησης του Εδώμ από τον Δαβίδ, η Ελάθ και η γειτονική Εσιών-γεβέρ περιήλθαν υπό την κυριαρχία του Ιούδα (2Σα 8:13, 14), και αναφέρονται σε συνάρτηση με τις ναυπηγικές δραστηριότητες του Σολομώντα. (1Βα 9:26· 2Χρ 8:17) Εφόσον η Εσιών-γεβέρ αναφέρεται ότι βρισκόταν «κοντά στην Ελώθ», ίσως η Ελάθ (Ελώθ) να ήταν η πιο εξέχουσα από τις δύο αυτές τοποθεσίες, τουλάχιστον εκείνη την εποχή.

Η κυριαρχία της Ελάθ προφανώς περιήλθε ξανά στον Εδώμ ενόσω βασίλευε στον Ιούδα ο Ιωράμ. (2Βα 8:20-22) Τον επόμενο αιώνα η πόλη πέρασε και πάλι στον Ιούδα και ανοικοδομήθηκε από τον Βασιλιά Οζία (Αζαρία). (2Βα 14:21, 22· 2Χρ 26:1, 2) Έπειτα, στη διάρκεια της διακυβέρνησης του Άχαζ (761-746 Π.Κ.Χ.), οι Σύριοι την απέσπασαν από τον Ιούδα και οι Εδωμίτες επανεγκαταστάθηκαν σε αυτήν—έκτοτε δεν επέστρεψε ποτέ πια στους Ιουδαίους. (2Βα 16:6) Στο Μασοριτικό κείμενο εμφανίζεται σε αυτό το σημείο το όνομα «Συρία», ή αλλιώς «Αράμ», αντί του «Εδώμ». Ωστόσο, οι περισσότεροι σύγχρονοι λόγιοι δέχονται τη δεύτερη εκδοχή, σε περιθωριακή σημείωση, πιστεύοντας ότι κάποιος γραμματέας μπέρδεψε το εβραϊκό γράμμα ντάλεθ (ד) με το παρόμοιου σχήματος γράμμα ραις (ר).

Η Ελάθ στην ουσία ήταν όαση και αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό στην οδό των καραβανιών η οποία οδηγούσε από τη νότια Αραβία στην Αίγυπτο, στη Χαναάν ή στη Δαμασκό. Μαζί με την Εσιών-γεβέρ, βρισκόταν και αυτή σε μια περιοχή που λειτουργούσε σαν πύλη για τα «πλοία της Θαρσείς» τα οποία έπλεαν προς και από την Αραβία, την Ανατολική Αφρική και ενδεχομένως την Ινδία. (1Βα 10:22· 9:26, 27) Σε αυτή την περιοχή έχουν βρεθεί αραμαϊκά έγγραφα, όπως αποδείξεις παραλαβής κρασιού από την περίοδο της Περσικής Αυτοκρατορίας, καθώς και θραύσματα εξαίρετων αγγείων ελληνικής τεχνοτροπίας, τα οποία πιθανώς προορίζονταν για μεταφορά στην Αραβία.

ΕΛΑΙΩΔΕΣ ΔΕΝΤΡΟ

[εβρ., ‛ετς σέμεν].

Ο προσδιορισμός αυτού του δέντρου είναι αμφισβητήσιμος. Η εβραϊκή έκφραση υπονοεί ένα δέντρο με ελαιώδες ξύλο, πλούσιο σε λάδι ή κάποια παρόμοια ουσία. Θεωρείται από πολλού ότι πρόκειται για τη μοσχοϊτιά (ελαίαγνος η στενόφυλλος [Elaeagnus angustifolia]), ένα μικρό δέντρο ή θάμνο κοινό στην Παλαιστίνη, που έχει γκριζοπράσινα φύλλα, παρόμοια με του ελαιόδεντρου, και καρπούς από τους οποίους παράγεται λάδι πολύ κατώτερο από το ελαιόλαδο. Μολονότι το ξύλο του είναι σκληρό και λεπτόινο, πράγμα που το καθιστά κατάλληλο για λάξευμα, αυτό το δέντρο δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην περιγραφή του «ελαιώδους δέντρου» των εδαφίων 1 Βασιλέων 6:23, 31-33. Εκεί δηλώνεται ότι κατά την οικοδόμηση του ναού τα δύο χερουβείμ, το καθένα από τα οποία είχε ύψος 4,5 μ., καθώς και οι πόρτες που οδηγούσαν στα Άγια των Αγίων και οι “τετράγωνοι” παραστάτες της κύριας εισόδου του ναού, φτιάχτηκαν από ξύλο «ελαιώδους δέντρου». Η μοσχοϊτιά, λόγω του μικρού της μεγέθους, φαίνεται να μην πληροί ικανοποιητικά αυτές τις προϋποθέσεις.

Η Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου και η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση (καθώς και οι μεταφράσεις ΒΑΜ, ΛΧ, ΜΠΚ, ΦΙΛ) αναφέρονται σε ξύλο ελαιόδεντρου στο εδάφιο 1 Βασιλέων 6:23, και υπάρχει η άποψη ότι τα χερουβείμ μπορεί να κατασκευάστηκαν από αρκετά κομμάτια που ενώθηκαν, εφόσον ο κοντός κορμός της ελιάς δεν παρέχει ξύλα μεγάλου μήκους. Εντούτοις, το γεγονός ότι στο εδάφιο Νεεμίας 8:15 το ελαιόδεντρο αναφέρεται ως διαφορετικό από το ελαιώδες δέντρο φαίνεται να αποκλείει αυτή την άποψη.

Γι’ αυτόν το λόγο, ορισμένοι μελετητές προτείνουν το πεύκο (πεύκη η χαλέπιος [Pinus halepensis]) το οποίο πιστεύουν ότι θα μπορούσε να αποκαλείται ελαιώδες δέντρο επειδή παράγει ξυλόπισσα και τερεβινθίνη. Αυτό το ψηλό πεύκο είναι ένα από τα κοινότερα αειθαλή δέντρα της Παλαιστίνης, και σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία στα περίχωρα της Ιερουσαλήμ υπήρχε κάποτε αρκετά μεγάλο πευκοδάσος. Το συγκεκριμένο πεύκο φτάνει σε ύψος τα 20 μ., έχει λείο γκρίζο φλοιό, ανοιχτοπράσινες βελόνες και καστανοκόκκινους κώνους. Το ξύλο του λέγεται ότι προσεγγίζει σε ποιότητα το ξύλο του κέδρου. Επομένως, αυτό το δέντρο θα μπορούσε να πληροί τις προϋποθέσεις για την οικοδόμηση του ναού. Εντούτοις, εφόσον δεν υπάρχουν αδιάσειστες αποδείξεις, η Μετάφραση Νέου Κόσμου αποδίδει την εβραϊκή έκφραση απλώς ως «ελαιώδες δέντρο».

Κλαδιά ελαιώδους δέντρου, μαζί με κλαδιά ελιάς, μυρτιάς και φοίνικα, χρησιμοποιούνταν στην Ιερουσαλήμ στη Γιορτή των Σκηνών. (Νε 8:15) Το ελαιώδες δέντρο είναι, επίσης, ένα από τα δέντρα τα οποία, στην προφητεία αποκατάστασης του Ησαΐα, προλέγεται ότι θα στόλιζαν την έρημο.—Ησ 41:19.

ΕΛΑΙΩΝ, ΟΡΟΣ

Σειρά ασβεστολιθικών λόφων με ομαλές πλαγιές η οποία βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της Ιερουσαλήμ, «σε απόσταση οδοιπορίας σαββάτου», και χωρίζεται από την πόλη με την Κοιλάδα Κιδρόν. (Ιεζ 11:23· Ζαχ 14:4· Πρ 1:12) Αυτή η λοφοσειρά περιλαμβάνει τρία κύρια υψώματα. Το Όρος Σκοπός, το ψηλότερο και βορειότερο, έχει ύψος περίπου 820 μ. και επομένως ξεπερνάει το γενικό υψόμετρο της Ιερουσαλήμ. Το λεγόμενο Όρος του Σκανδάλου, ή Όρος της Καταστροφής, είναι το νοτιότερο από αυτά τα υψώματα και έχει ύψος περίπου 740 μ. Το κεντρικό ύψωμα, απέναντι από το Όρος του Ναού, φτάνει περίπου τα 812 μ. στο ψηλότερο σημείο του και είναι αυτό που αναφέρεται γενικά στη Γραφή ως Όρος των Ελαιών. Στην αρχαιότητα αυτή η ράχη ήταν κατάφυτη από φοίνικες, μυρτιές, ελαιώδη δέντρα και, κυρίως, ελιές. (Νε 8:15) Από τις ελιές πήρε και το όνομά της. Ωστόσο, κατά την πολιορκία της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 Κ.Χ., το Όρος των Ελαιών αποψιλώθηκε.—Ο Ιουδαϊκός Πόλεμος, Ε΄, 523 (xii, 4).

Σημαντικά γεγονότα της Βιβλικής ιστορίας συνδέονται με το Όρος των Ελαιών. Ο Βασιλιάς Δαβίδ ανέβηκε στο Όρος των Ελαιών περπατώντας ξυπόλητος και κλαίγοντας, όταν τράπηκε σε φυγή εξαιτίας του στασιαστή γιου του, του Αβεσσαλώμ. (2Σα 15:14, 30, 32) Ο Βασιλιάς Σολομών έφτιαξε υψηλούς τόπους εκεί για την άσκηση ειδωλολατρίας «στα δεξιά [νότια] του Όρους της Καταστροφής», αλλά μεταγενέστερα ο Βασιλιάς Ιωσίας τούς έκανε ακατάλληλους για λατρεία. (1Βα 11:7· 2Βα 23:13, υποσ.) Τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., ο Ιησούς Χριστός συναντιόταν συχνά με τους μαθητές του στον κήπο της Γεθσημανή, ο οποίος βρισκόταν πάνω στο Όρος των Ελαιών ή κοντά σε αυτό. (Ματ 26:30, 36· Ιωα 18:1, 2) Όποτε πήγαιναν στην Ιερουσαλήμ, ο Ιησούς και οι μαθητές του διανυκτέρευαν συνήθως στη Βηθανία, στην ανατολική πλαγιά του Όρους των Ελαιών, αναμφίβολα στο σπίτι της Μάρθας, της Μαρίας και του Λαζάρου. (Ματ 21:17· Μαρ 11:11· Λου 21:37· Ιωα 11:1) Προφανώς από τη Βηθφαγή, κοντά στη Βηθανία, ξεκίνησε ο Ιησούς, καθισμένος πάνω στο πουλάρι ενός γαϊδουριού, τη θριαμβευτική του πορεία προς την Ιερουσαλήμ περνώντας πάνω από το Όρος των Ελαιών. (Ματ 21:1, 2· Μαρ 11:1· Λου 19:29) Επίσης, στο Όρος των Ελαιών εξήγησε στους μαθητές του ποιο θα ήταν “το σημείο της παρουσίας του”. (Ματ 24:3· Μαρ 13:3) Τελικά, μετά την ανάστασή του, ο Ιησούς αναλήφθηκε από εκεί στους ουρανούς.—Πρ 1:9-12.

[Χάρτης στη σελίδα 898]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΕΛΑΙΩΝ

Οι αριθμοί δείχνουν τα υψόμετρα

Όρος Σκοπός 820

Όρος των Ελαιών 812

Κ. Χ. Κιδρόν

Περιοχή του Ναού 740

Όρος του Σκανδάλου 740

ΕΛΑΜ

(Ελάμ).

1. Ένας από τους πέντε γιους του Σημ από τους οποίους κατάγονταν “οικογένειες, σύμφωνα με τις γλώσσες τους, στις χώρες τους, σύμφωνα με τα έθνη τους”. (Γε 10:22, 31· 1Χρ 1:17) Τα ονόματα των γιων του Ελάμ δεν αναφέρονται, αλλά το όνομα του ίδιου προσδιορίζει τόσο έναν λαό όσο και μια περιοχή στο νοτιοανατολικό σύνορο της Μεσοποταμίας.

Ιστορικά, το όνομα Ελάμ αναφερόταν σε μια περιοχή του σημερινού Χουζεστάν στο νοτιοδυτικό Ιράν. Περιλάμβανε την εύφορη πεδιάδα που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της κάτω Κοιλάδας του Τίγρη, η οποία ποτιζόταν από τους ποταμούς Καρούν και Καρχέχ, και προφανώς εκτεινόταν στις ορεινές περιοχές που περιέβαλλαν αυτή την πεδιάδα Β και Α, παρότι αυτά τα δύο σύνορα είναι εκείνα για τα οποία είμαστε λιγότερο βέβαιοι. Σε αυτές τις ορεινές περιοχές πιστεύεται ότι βρισκόταν μια περιοχή με το όνομα Ανσάν, η οποία σύμφωνα με επιγραφές αποτελούσε από πολύ παλιά τμήμα του Ελάμ. Το Ελάμ, λοιπόν, το οποίο βρισκόταν στο έσχατο ανατολικό άκρο της Εύφορης Ημισελήνου, κατείχε κατά κάποιον τρόπο μεθόρια θέση, δεδομένου ότι ήταν μια από τις περιοχές όπου ο σημιτικός πληθυσμός, που σε γενικές γραμμές ήταν ο επικρατέστερος τοπικά, συγκρουόταν ή αναμειγνυόταν με φυλές που κατάγονταν από άλλους γιους του Νώε, πρωτίστως της ιαφεθιτικής γραμμής.

Οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι ονόμαζαν τη γη του Ελάμ ελαμτού, ενώ οι Έλληνες κλασικοί συγγραφείς την ονόμαζαν Ελυμαΐδα και σε κάποιες περιπτώσεις «Σουσιανή»—όνομα προερχόμενο από την πόλη Σούσα η οποία κάποτε ήταν προφανώς η πρωτεύουσα του Ελάμ. Υπό την Περσική Αυτοκρατορία, τα Σούσα ήταν βασιλική πόλη (Νε 1:1· Εσθ 1:2), η οποία βρισκόταν επί των εμπορικών οδών που οδηγούσαν προς τα ΝΑ αλλά και βόρεια, προς το ιρανικό υψίπεδο. Η προσπάθεια για την απόκτηση του ελέγχου αυτών των οδών έκανε το Ελάμ αντικείμενο συχνών εισβολών από τους Ασσύριους και τους Βαβυλώνιους ηγεμόνες.

Γλώσσα. Αναφερόμενα στο Ελάμ, τα εγκυκλοπαιδικά συγγράμματα υποστηρίζουν γενικά ότι ο συγγραφέας της Γένεσης καταχώρισε τον Ελάμ υπό τον Σημ μόνο από πολιτική ή γεωγραφική άποψη εφόσον, σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, ο λαός του Ελάμ δεν ήταν σημιτικός. Την άποψη αυτή τη βασίζουν στον ισχυρισμό ότι η γλώσσα των Ελαμιτών δεν ήταν σημιτική. Ωστόσο, η έρευνα αποκαλύπτει ότι οι αρχαιότερες επιγραφές που βρέθηκαν στη γεωγραφική ζώνη η οποία προσδιορίζεται ως Ελάμ «δεν είναι παρά κατάλογοι αντικειμένων που απεικονίζονται γραφικά πάνω σε πήλινες πινακίδες, ενώ δίπλα στο κάθε αντικείμενο αναγράφεται ο αριθμός των αντικειμένων ο οποίος και υποδηλώνεται από ένα απλό σύστημα αρίθμησης με γραμμές, κύκλους και ημικύκλια . . . Τα περιεχόμενά τους τη συγκεκριμένη αυτή εποχή είναι καθαρά οικονομικού ή διοικητικού χαρακτήρα». (Σημιτική Γραφή [Semitic Writing], του Τζ. Ρ. Ντράιβερ, Λονδίνο, 1976, σ. 2, 3) Αυτές οι επιγραφές θα μπορούσαν λογικά να χαρακτηριστούν «ελαμιτικές» μόνο με την έννοια ότι βρέθηκαν στην περιοχή του Ελάμ.

Ως εκ τούτου, τα επιχειρήματα όσων αντιτίθενται στην καταχώριση του Ελάμ μαζί με τους σημιτικούς λαούς βασίζονται κυρίως σε μεταγενέστερες επιγραφές σφηνοειδούς γραφής χρονολογούμενες από μια αρκετά προχωρημένη περίοδο της δεύτερης χιλιετίας Π.Κ.Χ., καθώς και στο μνημείο της Μπεχιστούν (του έκτου αιώνα Π.Κ.Χ.) το οποίο περιέχει παράλληλα κείμενα στην αρχαία περσική, στην ακκαδική και στην «ελαμιτική». Οι σφηνοειδείς επιγραφές που αποδίδονται στους Ελαμίτες λέγεται ότι είναι γραμμένες σε «συγκολλητική» γλώσσα (τύπος γλώσσας στην οποία ρίζες των λέξεων συνενώνονται για το σχηματισμό σύνθετων λέξεων—ένα χαρακτηριστικό που τη διαχωρίζει από τις κλιτές γλώσσες). Οι φιλόλογοι δεν έχουν κατορθώσει να συνδέσουν αυτή την «ελαμιτική» γλώσσα με κάποια άλλη γνωστή γλώσσα.

Καθώς αξιολογούμε τις παραπάνω πληροφορίες, πρέπει να θυμόμαστε ότι η γεωγραφική ζώνη στην οποία συγκεντρώθηκαν με την πάροδο του χρόνου οι απόγονοι του Ελάμ μπορεί κάλλιστα να κατοικούνταν από άλλους λαούς πριν από την εγκατάσταση των Ελαμιτών εκεί ή ακόμη και παράλληλα με αυτούς, όπως ακριβώς οι αρχαίοι μη σημιτικής καταγωγής Σουμέριοι κατοικούσαν στη Βαβυλωνία. Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα ([Encyclopædia Britannica], 1959, Τόμ. 8, σ. 118) δηλώνει: «Ολόκληρη η χώρα [που ονομάζεται Ελάμ] κατοικούνταν από διάφορες φυλές, οι οποίες ως επί το πλείστον μιλούσαν συγκολλητικές διαλέκτους, αν και οι δυτικές περιφέρειες κατοικούνταν από Σημίτες».—Τα πλάγια γράμματα δικά μας· ΧΑΡΤΗΣ και ΠΙΝΑΚΑΣ, Τόμ. 1, σ. 329.

Το γεγονός ότι οι επιγραφές σφηνοειδούς γραφής που βρέθηκαν στην περιοχή του Ελάμ δεν αποδεικνύουν από μόνες τους ότι οι πραγματικοί Ελαμίτες αρχικά ήταν μη σημιτικής καταγωγής μπορεί να φανεί από πολλά αρχαία ιστορικά παραδείγματα που μπορούμε να παραθέσουμε σχετικά με λαούς οι οποίοι είχαν υιοθετήσει διαφορετική γλώσσα από τη δική τους εξαιτίας της επικράτησης ή της διείσδυσης ξένων στοιχείων. Παρόμοια, υπάρχουν παραδείγματα αρχαίων λαών που, εκτός από τη δική τους γλώσσα, χρησιμοποιούσαν συγχρόνως και μια άλλη γλώσσα για τις εμπορικές συναλλαγές και τις διεθνείς επαφές τους, κάτι που συνέβη και με την αραμαϊκή, η οποία έγινε η διεθνής γλώσσα συναλλαγών για πολλούς λαούς. Οι «Χετταίοι» του Καράτεπε έγραψαν δίγλωσσες επιγραφές (προφανώς τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ.) στη «χετταϊκή» ιερογλυφική γραφή και στην αρχαία φοινικική. Περίπου 30.000 πήλινες πινακίδες από την εποχή του Πέρση Βασιλιά Δαρείου Α΄ βρέθηκαν στην Περσέπολη, βασιλική πόλη των Περσών. Ήταν γραμμένες κυρίως στην επονομαζόμενη «ελαμιτική» γλώσσα. Ωστόσο, η Περσέπολη δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ελαμιτική πόλη.

Ένα περαιτέρω στοιχείο που δείχνει ότι είναι άσοφο να θεωρήσουμε τον πίνακα των εθνών που παρουσιάζεται στο 10ο κεφάλαιο της Γένεσης καθαρά γεωγραφικό και όχι γενεαλογικό είναι η μορφή κάποιων γλυπτών που λαξεύτηκαν για Ελαμίτες βασιλιάδες και τα οποία οι αρχαιολόγοι ανάγουν σε πολύ αρχαία εποχή, την εποχή του Σαργών Α΄ (τη διακυβέρνηση του οποίου τοποθετούν στο δεύτερο ήμισυ της τρίτης χιλιετίας). Αυτά τα γλυπτά όχι μόνο απεικονίζουν χαρακτηριστικές ακκαδικές (σημιτικές ασσυροβαβυλωνιακές) μορφές αλλά φέρουν και ακκαδικές επιγραφές.—Το Εικονογραφημένο Λεξικό της Βίβλου (The Illustrated Bible Dictionary), επιμέλεια Τζ. Ντ. Ντάγκλας, 1980, Τόμ. 1, σ. 433.

Ιστορία. Η πρώτη μνεία του Ελάμ ως χώρας ή έθνους στην Αγία Γραφή αφορά την εποχή του Αβραάμ (2018-1843 Π.Κ.Χ.), όταν ο Χοδολλογομόρ, ο “βασιλιάς του Ελάμ”, μαζί με άλλους συμμάχους του βασιλιάδες προέλασε εναντίον ενός χαναανιτικού συνασπισμού βασιλιάδων στην περιοχή της Νεκράς Θαλάσσης. (Γε 14:1-3) Ο Χοδολλογομόρ παρουσιάζεται ως ο ηγέτης αυτής της συμμαχίας και ως επικυρίαρχος των Χαναναίων βασιλιάδων, τους οποίους και τιμώρησε στη συγκεκριμένη περίπτωση. (Γε 14:4-17) Μια τέτοια εκστρατεία, η οποία απαιτούσε ταξίδι πιθανώς 3.200 χλμ. μετ’ επιστροφής, δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο για τους βασιλιάδες της Μεσοποταμίας ακόμη και εκείνη την αρχαία εποχή. Η ιστορία επιβεβαιώνει ότι στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας Π.Κ.Χ. υπήρξε μια τέτοια περίοδος ελαμιτικής κυριαρχίας στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Ένας Ελαμίτης αξιωματούχος ονόματι Κουδούρ-Μαβούκ ο οποίος κατέλαβε την εξέχουσα πόλη Λάρσα (κατά μήκος του Ευφράτη βόρεια της Ουρ) κατέστησε βασιλιά εκεί το γιο του τον Γαράντ-Σιν. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τόσο το όνομα του Γαράντ-Σιν όσο και το όνομα του Ριμ-Σιν (αδελφού του Γαράντ-Σιν που τον διαδέχθηκε ως βασιλιάς) είναι σημιτικά, πράγμα που πιστοποιεί περαιτέρω την ύπαρξη του σημιτικού στοιχείου στο Ελάμ.

Αυτή η περίοδος ελαμιτικής κυριαρχίας στη Βαβυλωνία διαταράχτηκε και τερματίστηκε από τον Χαμουραμπί, και μόνο κατά το δεύτερο ήμισυ της δεύτερης χιλιετίας Π.Κ.Χ. μπόρεσε το Ελάμ να κατακτήσει τη Βαβυλώνα και να επανεδραιώσει την κυριαρχία του εκεί για μια περίοδο μερικών αιώνων. Πιστεύεται ότι τότε, εκείνη την περίοδο, μεταφέρθηκε η στήλη με τον περίφημο Κώδικα του Χαμουραμπί από τη Βαβυλωνία στα Σούσα, όπου και την ανακάλυψαν οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι.

Το Ελάμ υποβιβάστηκε ξανά σε υποδεέστερη θέση από τον Ναβουχοδονόσορα Α΄ (όχι τον Ναβουχοδονόσορα που μερικούς αιώνες αργότερα κατέστρεψε την Ιερουσαλήμ), αλλά συνέχισε να συμμετέχει συχνά στην πάλη για την εξουσία ανάμεσα στην Ασσυρία και στη Βαβυλώνα ώσπου τελικά οι Ασσύριοι αυτοκράτορες Σενναχειρείμ και Ασσουρμπανιπάλ (Ασεναφάρ) νίκησαν τις ελαμιτικές δυνάμεις και μετεγκατέστησαν μερικούς από τους Ελαμίτες στις πόλεις της Σαμάρειας. (Εσδ 4:8-10) Επίσης, Ισραηλίτες αιχμάλωτοι εξορίστηκαν στο Ελάμ. (Ησ 11:11) Επιγραφές των Ασσύριων αυτοκρατόρων περιγράφουν ζωηρά αυτή την καθυπόταξη του Ελάμ.

Μετά την πτώση της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας, το Ελάμ φαίνεται ότι περιήλθε υπό ιαφεθιτική (άρια) κυριαρχία. Οι Μήδοι και οι Πέρσες πιστεύεται ότι είχαν εξαπλωθεί στην περιοχή του ιρανικού υψιπέδου αρκετούς αιώνες νωρίτερα, και υπό τον Κυαξάρη οι Μήδοι πολέμησαν μαζί με τους Βαβυλωνίους για την κατάκτηση της ασσυριακής πρωτεύουσας, της Νινευή. Το εδάφιο Δανιήλ 8:2 φαίνεται να υποδεικνύει ότι ακολούθως το Ελάμ έγινε βαβυλωνιακή περιφέρεια. Εκτός από τις άμεσες επιπτώσεις που είχε για το Ελάμ η κατάρρευση της Ασσυρίας, οι Πέρσες προφανώς κατάφεραν να αποσπάσουν από το Ελάμ την περιοχή που λεγόταν Ανσάν, δεδομένου ότι οι Πέρσες ηγεμόνες Τεΐσπης, Κύρος Α΄, Καμβύσης και Κύρος Β΄ έφεραν όλοι τον τίτλο «Βασιλιάς του Ανσάν». Παρότι μερικοί θεωρούν ότι αυτή η κατάκτηση του Ανσάν αποτέλεσε εκπλήρωση της προφητείας του Ιερεμία για το Ελάμ (Ιερ 49:34-39), οι περισσότεροι λόγιοι τοποθετούν την κατάκτηση του Ανσάν από τον Τεΐσπη πολλά χρόνια πριν από την εξαγγελία αυτής της προφητείας, η οποία έγινε γύρω στο 617 Π.Κ.Χ.

Η προειδοποίηση του Ησαΐα στα εδάφια Ησαΐας 22:4-6 προέλεγε ότι Ελαμίτες τοξότες θα συμμετείχαν στην επίθεση εναντίον του Ιούδα και της Ιερουσαλήμ. Αναφορικά με τους Ελαμίτες προφητεύτηκε επίσης ότι θα βοηθούσαν τη Μηδία στη λεηλασία της Βαβυλώνας (539 Π.Κ.Χ.). Εκείνον τον καιρό η Μηδία βρισκόταν υπό τη διακυβέρνηση του Πέρση Κύρου Β΄, «Βασιλιά του Ανσάν». (Ησ 21:2) Με αυτόν τον τρόπο, οι Ελαμίτες συνέβαλαν στην απελευθέρωση του Ισραήλ από την εξορία, αλλά λόγω του γεγονότος ότι σε διάφορες περιπτώσεις συνασπίστηκαν με εχθρούς του λαού του Θεού, στον κατάλληλο καιρό το Ελάμ μαζί με τα άλλα έθνη θα αναγκαζόταν να πιει από το ποτήρι της οργής του Θεού και να κατεβεί στον Σιεόλ.—Ιερ 25:17, 25-29· Ιεζ 32:24.

Την ημέρα της Πεντηκοστής του 33 Κ.Χ., υπήρχαν και Ελαμίτες ανάμεσα στις χιλιάδες που άκουσαν από τους μαθητές το άγγελμα στη γλώσσα που μιλιόταν τότε στο Ελάμ. (Πρ 2:8, 9) Στο μεταξύ, όμως, σταμάτησαν να υπάρχουν ως έθνος και ως λαός, όπως είχε προλεχθεί στα εδάφια Ιερεμίας 49:34-39.

2. Λευίτης πυλωρός κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ και γιος του Μεσελεμία από την οικογένεια των Κορεϊτών.—1Χρ 25:1· 26:1-3.

3. Γιος του Σασάκ και ένας από τους επικεφαλής της φυλής του Βενιαμίν.—1Χρ 8:24, 25, 28.

4. Προγεννήτορας μιας ισραηλιτικής οικογένειας της οποίας 1.254 απόγονοι επέστρεψαν από τη Βαβυλώνα μαζί με τον Ζοροβάβελ. (Εσδ 2:1, 2, 7· Νε 7:12) Αργότερα μια άλλη ομάδα από 71 άρρενες αυτής της οικογένειας συνόδευσαν τον Έσδρα. (Εσδ 8:7) Μερικοί από τους απογόνους του ήταν ανάμεσα σε εκείνους που συμφώνησαν να αποβάλουν τις αλλοεθνείς συζύγους τους (Εσδ 10:19, 26) και κάποιος εκπρόσωπος της οικογένειας υπέγραψε τη διαθήκη που έγινε στην εποχή του Νεεμία.—Νε 10:1, 14.

5. Κάποιος ο οποίος προσδιορίζεται ως “ο άλλος Ελάμ” και ήταν κεφαλή οικογένειας με τον ίδιο αριθμό απογόνων—1.254—οι οποίοι περιλαμβάνονταν στη συνοδεία του Ζοροβάβελ κατά την επιστροφή στον Ιούδα.—Εσδ 2:31· Νε 7:34.

6. Λευίτης ο οποίος ήταν παρών κατά την εγκαινίαση του τείχους της Ιερουσαλήμ από τον Νεεμία.—Νε 12:27, 42.

ΕΛΑΜΙΤΕΣ

Βλέπε ΕΛΑΜ Αρ. 1.

ΕΛΑΣΑ

(Ελασά) [Ο Θεός Έχει Φτιάξει].

Ο γιος του Σαφάν τον οποίο έστειλε ο Σεδεκίας, μαζί με τον Γεμαρία, στον Ναβουχοδονόσορα στη Βαβυλώνα. Σε εκείνη την περίπτωση, ο προφήτης Ιερεμίας έστειλε την επιστολή του στους εξορίστους της Βαβυλώνας μέσω του Ελασά και του Γεμαρία.—Ιερ 29:1-3.

ΕΛΑΤΤΩΜΑ

Βλέπε ΨΕΓΑΔΙ.

ΕΛΑΦΙ

Η εβραϊκή λέξη ’αϊγιάλ αναφέρεται στο ενήλικο αρσενικό ελάφι, ενώ οι λέξεις ’αϊγιαλάχ και ’αϊγέλεθ αναφέρονται στο θηλυκό ελάφι. Τα ελάφια ανήκουν στην οικογένεια Ελαφίδες. Το κόκκινο ελάφι (έλαφος η ευγενής [Cervus elaphus]), το πλατώνι (δάμα η μεσοποτάμιος [Dama mesopotamica]) και το ζαρκάδι (καπρέολος ο κοινός [Capreolus capreolus]) είναι τρεις ποικιλίες ελαφιών που ήταν παλιότερα ιθαγενή της Παλαιστίνης.

Εφόσον το ελάφι αναμασάει την τροφή και έχει χωρισμένη την οπλή, σύμφωνα με το Νόμο ήταν αποδεκτό ως τροφή αν χυνόταν το αίμα του στο έδαφος, πράγμα που ίσχυε και για άλλα πλάσματα. (Δευ 12:15, 16, 22, 23· 14:4-6· 15:22, 23) Το κρέας ελαφιού ήταν ένα από τα γεύματα που παρέχονταν στο τραπέζι του Βασιλιά Σολομώντα.—1Βα 4:22, 23.

Η ελαφίνα είναι ένα λεπτό και χαριτωμένο πλάσμα που χαρακτηρίζεται από ατολμία, σταθερό βάδισμα και ταχύτητα. Όταν είναι ετοιμόγεννη αποσύρεται σε κρυψώνες του δάσους για να γεννήσει και κατόπιν παραμένει σε απομόνωση, φροντίζοντας τρυφερά τα ελαφάκια και προστατεύοντάς τα μέχρις ότου είναι σε θέση να φροντίζουν μόνα τους τον εαυτό τους.—Ιωβ 39:1· Ψλ 29:9.

Σε μερικές περιπτώσεις, η Αγία Γραφή αναφέρεται στο ελάφι με μεταφορικό τρόπο. Μάλιστα η τρυφερή και χαριτωμένη ελαφίνα εμφανίζεται σε πολλές παραστατικές εικόνες της Αγίας Γραφής. (Παρ 5:18, 19· Ασμ 2:7· 3:5· βλέπε ΓΑΖΕΛΑ.) Γίνεται νύξη για την ταχύτητα και το σταθερό βάδισμα της ελαφίνας, τα οποία τη βοηθούν να ξεφεύγει από τους εχθρούς της. (2Σα 22:1, 34· Ψλ 18:32, 33· Αββ 3:19) Ο Ιακώβ, πιθανώς υπονοώντας την επιδεξιότητα και την ταχύτητα στον πόλεμο, περιέγραψε προφητικά τη φυλή του Νεφθαλί ως «λυγερή ελαφίνα». (Γε 49:21) Επίσης, η Σουλαμίτισσα παρομοίασε τον αγαπημένο της ποιμένα με «ελαφόπουλο» και έκανε νύξη για την ταχύτητα αυτού του ζώου.—Ασμ 2:9, 17· 8:14.

Η ικανότητα που έχει το ελάφι να σκαρφαλώνει με ευκολία σε απόκρημνα μέρη χρησιμοποιείται για να απεικονίσει την πλήρη θεραπεία των κουτσών. (Ησ 35:6· παράβαλε Εβρ 12:12, 13.) Στη διάρκεια της πολιορκίας από τους Βαβυλωνίους, οι άρχοντες της Σιών έγιναν σαν ελάφια που, λόγω έλλειψης τροφής, ήταν τόσο αδύναμα ώστε δεν μπορούσαν να τρέξουν. (Θρ 1:6) Όταν ο ψαλμωδός δεν μπορούσε να πηγαίνει ελεύθερα στο αγιαστήριο, παρομοίασε τη λαχτάρα του για τον Θεό με τη λαχτάρα της ελαφίνας για τα ρεύματα των νερών. (Ψλ 42:1-4) Η εικόνα μιας ελαφίνας που εγκαταλείπει το νεογέννητο ελαφάκι της—τόσο ασύμβατη με την πασίγνωστη φροντίδα αυτού του ζώου για τα μικρά του υπό φυσιολογικές συνθήκες—καταδεικνύει πόσο μεγάλες ξηρασίες έπλητταν τον Ιούδα.—Ιερ 14:1, 2, 5.

ΕΛ-ΒΑΙΘΗΛ

(Ελ-βαιθήλ) [Ο Θεός της Βαιθήλ].

Το όνομα που έδωσε ο Ιακώβ στο μέρος όπου έστησε ένα θυσιαστήριο υπακούοντας στην εντολή του Θεού. (Γε 35:1, 7) Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι το όνομα «Ο Θεός της Βαιθήλ» είναι απίθανο να αποτελεί τοπωνύμιο, επισημαίνουν δε ότι στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, στη λατινική Βουλγάτα, στη συριακή Πεσίτα και σε αραβικές μεταφράσεις το πρώτο συνθετικό «Ελ» παραλείπεται. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η περιοχή γύρω από τη Βαιθήλ είχε μεγάλη σημασία για τον Ιακώβ. Σε αυτή την περιοχή ήταν που ο Θεός, 20 και πλέον χρόνια πρωτύτερα, είχε αποκαλυφτεί στον Ιακώβ σε όνειρο, δίνοντάς του την υπόσχεση ότι θα τον προστατεύει. Τότε ο πατριάρχης είχε υποκινηθεί να αναφωνήσει: «Αληθινά ο Ιεχωβά βρίσκεται σε αυτόν τον τόπο». (Γε 28:10-22) Επομένως, όταν ο Ιακώβ έδωσε αργότερα το συγκεκριμένο όνομα στην τοποθεσία του θυσιαστηρίου, ήταν σαν να έλεγε: “Ο Θεός είναι στη Βαιθήλ”.—Παράβαλε Γε 33:20.

ΕΛ-ΒΕΡΙΘ

Βλέπε ΒΑΑΛ-ΒΕΡΙΘ.

ΕΛΔΑΑ

(Ελδαά) [πιθανώς, Γνώση του Θεού· Ο Θεός Γνωρίζει].

Γιος του Μαδιάμ, του τέταρτου στη σειρά κατονομαζόμενου γιου του Αβραάμ από τη Χετούρα.—Γε 25:1, 2, 4· 1Χρ 1:33.

ΕΛΔΑΔ

(Ελδάδ) [πιθανώς, Ο Θεός Έχει Αγαπήσει].

Ένας από τους 70 πρεσβυτέρους τους οποίους διάλεξε ο Μωυσής για να τον βοηθούν να βαστάζει το φορτίο του λαού. Επειδή το μεικτό πλήθος καθώς και οι Ισραηλίτες γόγγυζαν για το μάννα και για το ότι δεν είχαν κρέας να φάνε, ο Μωυσής είπε πως αισθανόταν το φορτίο πολύ βαρύ για να το βαστάζει μόνος του. Γι’ αυτό και ο Ιεχωβά τού έδωσε την οδηγία να συγκεντρώσει 70 πρεσβυτέρους και να τους φέρει στη σκηνή της συνάντησης. Δύο από αυτούς τους πρεσβυτέρους, όμως, ο Ελδάδ και ο Μηδάδ, δεν πήγαν στη σκηνή της συνάντησης, αλλά—αναμφίβολα, για βάσιμο λόγο—έμειναν στο στρατόπεδο. Τότε ο Ιεχωβά πήρε ένα μέρος από το πνεύμα που ήταν πάνω στον Μωυσή και το έβαλε πάνω στους πρεσβυτέρους, οι οποίοι κατόπιν άρχισαν να προφητεύουν. Το πνεύμα κάθησε επίσης πάνω στον Ελδάδ και στον Μηδάδ, και άρχισαν και εκείνοι να ενεργούν σαν προφήτες μέσα στο στρατόπεδο. Αυτό αναφέρθηκε στον Μωυσή, και όταν ο Ιησούς του Ναυή, νιώθοντας ζηλοτυπία για λογαριασμό του Μωυσή, του ζήτησε να τους εμποδίσει, ο Μωυσής απάντησε: «Απεναντίας, μακάρι όλος ο λαός του Ιεχωβά να ήταν προφήτες, επειδή ο Ιεχωβά θα έβαζε το πνεύμα του πάνω τους!»—Αρ 11:13-29.

ΕΛΕΑΔ

(Ελεάδ) [Ο Θεός Έχει Δώσει Μαρτυρία].

Πιθανώς, κάποιος γιος του Εφραΐμ τον οποίο σκότωσαν μαζί με τον αδελφό του τον Εζέρ οι άντρες της Γαθ «επειδή κατέβηκαν να πάρουν τα ζωντανά τους».—1Χρ 7:20, 21· βλέπε ΕΦΡΑΪΜ Αρ. 1.

ΕΛΕΑΔΑ

(Ελεαδά) [Ο Θεός Έχει Στολίσει τον Εαυτό Του].

Ένας από τους απογόνους του Εφραΐμ.—1Χρ 7:20.

ΕΛΕΑΖΑΡ

(Ελεάζαρ) [Ο Θεός Έχει Βοηθήσει].

1. Ο τρίτος στη σειρά κατονομαζόμενος γιος του Αρχιερέα Ααρών μέσω της συζύγου του της Ελισέβα. Ο Ελεάζαρ ανήκε στην οικογένεια του Καάθ, του γιου του Λευί. (Εξ 6:16, 18, 20, 23· Αρ 3:2) Ο Ααρών και οι γιοι του, ο Ναδάβ, ο Αβιού, ο Ελεάζαρ και ο Ιθάμαρ, αποτέλεσαν το ιερατείο του Ισραήλ όταν αυτό καθιερώθηκε από τον Μωυσή.—Λευ 8.

Το δεύτερο έτος μετά την Έξοδο από την Αίγυπτο, όταν στήθηκε η σκηνή της μαρτυρίας, ο Ελεάζαρ αναφέρεται ότι ήταν ο αρχηγός των Λευιτών. (Αρ 1:1· 3:32) Πρέπει να ήταν τουλάχιστον 30 χρονών εκείνον τον καιρό, εφόσον εκτελούσε ιερατικά καθήκοντα.—Αρ 4:3.

Ο Ελεάζαρ συγκαταλεγόταν σε εκείνους που ήταν πάνω από 20 χρονών όταν έφυγαν από την Αίγυπτο και οι οποίοι μπήκαν στην Υποσχεμένη Γη. Εφόσον ανήκε στη φυλή του Λευί, δεν περιλαμβανόταν στην καταδίκη που εξέφερε ο Θεός εναντίον των άλλων 12 φυλών, ότι δηλαδή κανείς από αυτές τις φυλές ηλικίας 20 χρονών και πάνω δεν θα έμπαινε στην Υποσχεμένη Γη, με εξαίρεση τον Ιησού του Ναυή και τον Χάλεβ. Ο Λευί δεν είχε εκπρόσωπο μεταξύ των 12 κατασκόπων, από τους οποίους οι 10 έφεραν κακές ειδήσεις, και οι Λευίτες προφανώς δεν περιλαμβάνονταν στους άπιστους στασιαστές οι οποίοι γόγγυζαν εναντίον του Ιεχωβά.—Αρ 13:4-16· 14:26-30.

Λίγο μετά την αφιέρωση της σκηνής και τον καθαγιασμό του Ααρών και των γιων του για την ιεροσύνη (Λευ 8), ο Ναδάβ και ο Αβιού πρόσφεραν στον Ιεχωβά ανάρμοστη φωτιά και θανατώθηκαν με φωτιά που βγήκε από τον Ιεχωβά. (Λευ 10:1, 2· Αρ 3:2-4) Ο Ααρών και οι δύο πιστοί γιοι του, ο Ελεάζαρ και ο Ιθάμαρ, συνέχισαν να υπηρετούν ως ιερείς. Όταν διαχωρίστηκαν τα καθήκοντα που είχαν σχέση με τη φροντίδα του αγιαστηρίου, ο Ελεάζαρ ανέλαβε υπό την επίβλεψή του τη σκηνή καθώς και τα σκεύη της, τη μόνιμη προσφορά σιτηρών, το λάδι και το θυμίαμα. (Αρ 4:16) Κατόπιν εντολής του Ιεχωβά, ο Ελεάζαρ μάζεψε τα χάλκινα πυροδοχεία που είχαν χρησιμοποιήσει ο Κορέ και οι σύντροφοί του (εκ των οποίων κανείς δεν ήταν ιερέας) για να προσφέρουν θυμίαμα στον Ιεχωβά επειδή ήθελαν να αναλάβουν ιερατικά καθήκοντα. Από αυτά έφτιαξαν λεπτές μεταλλικές πλάκες με τις οποίες επικάλυψαν το θυσιαστήριο. (Αρ 16:37-40) Ο Ελεάζαρ εκτέλεσε τα καθήκοντά του όταν θυσιάστηκε ως προσφορά για αμαρτία μια κόκκινη δαμαλίδα της οποίας οι στάχτες χρησίμευαν για τον καθαρισμό από κάποιες μορφές ακαθαρσίας.—Αρ 19:2, 3, 9· Εβρ 9:13.

Όταν οι Ισραηλίτες επέστρεψαν από τον πόλεμο στον οποίο τιμώρησαν τους Μαδιανίτες για την υπόθεση του Φεγώρ, ο Ελεάζαρ βοήθησε στη διανομή των λαφύρων που είχαν πάρει από τους Μαδιανίτες και διακήρυξε τη διάταξη του Θεού σχετικά με τα πράγματα που είχαν πάρει.—Αρ 31:6, 21-41.

Ο Φινεές, ο γιος τον οποίο απέκτησε ο Ελεάζαρ μέσω μιας από τις κόρες του Φουτιήλ, ανταμείφθηκε από τον Ιεχωβά με διαθήκη ειρήνης για τη γεμάτη ζήλο δράση του υπέρ της αγνής λατρείας όταν ο Ισραήλ αμάρτησε σε σχέση με τον Βάαλ του Φεγώρ. Αυτή η διαθήκη μπορεί να θεωρηθεί προσθήκη στη διαθήκη ιεροσύνης την οποία είχε κάνει ο Ιεχωβά με τη φυλή του Λευί.—Αρ 25:1-13· Εξ 6:25.

Γίνεται Αρχιερέας. Το 40ό έτος της οδοιπορίας στην έρημο, όταν ο Ααρών πέθανε σε ηλικία 123 ετών, έγινε αρχιερέας ο Ελεάζαρ, ο οποίος ήταν τότε περίπου 70 ετών. (Αρ 33:37-39) Έτσι λοιπόν, ο Ελεάζαρ ήταν ο πρώτος αρχιερέας του Ισραήλ ο οποίος υπηρέτησε στην Υποσχεμένη Γη όταν μπήκαν σε αυτήν, περίπου οχτώ μήνες αργότερα. (Αρ 20:25-28· Δευ 10:6· Ιη 4:19) Μπροστά στον Ελεάζαρ έπρεπε να σταθεί ο Ιησούς του Ναυή για να διοριστεί διάδοχος του Μωυσή, και ο Ελεάζαρ έπρεπε να συνεχίσει να υποστηρίζει τον Ιησού του Ναυή στο διορισμό του, καθώς και να του μεταφέρει τις αποφάσεις του Ιεχωβά σε σημαντικά ζητήματα σύμφωνα με την κρίση του Ουρίμ και του Θουμμίμ. (Αρ 27:18-23) Ο Ελεάζαρ συνεργάστηκε επίσης με τον Ιησού του Ναυή στη διανομή της Υποσχεμένης Γης έπειτα από την κατάκτηση της Χαναάν.—Ιη 14:1· 21:1-3.

Κεφαλή Μείζονος Ιερατικού Οίκου. Το πότε ακριβώς πέθανε ο Ελεάζαρ δεν αναφέρεται στις Γραφές, αλλά φαίνεται ότι ο θάνατός του δεν απείχε πολύ από το θάνατο του Ιησού του Ναυή. Διάδοχος του Ελεάζαρ ήταν ο γιος του ο Φινεές. (Ιη 24:29, 30, 33· Κρ 20:27, 28) Ο Ελεάζαρ εκδήλωσε την ιδιότητα του ζήλου για την αληθινή λατρεία του Ιεχωβά και διαχειρίστηκε την ιεροσύνη αξιότιμα όλες τις ημέρες του. Η Ιουδαϊκή παράδοση υποστηρίζει ότι, τον καιρό που η σκηνή της μαρτυρίας βρισκόταν στη Σηλώ, υπήρχαν 16 εφημερίες ιερέων, 8 από την οικογένεια του Ελεάζαρ και 8 από την οικογένεια του αδελφού του, του Ιθάμαρ. Ωστόσο, την εποχή του Δαβίδ, υπήρχαν περισσότεροι αρχηγοί από την οικογένεια του Ελεάζαρ παρά από την οικογένεια του Ιθάμαρ. Γι’ αυτό και ο Δαβίδ έφτιαξε 16 ιερατικές υποδιαιρέσεις από τον οίκο του Ελεάζαρ και 8 από τον οίκο του Ιθάμαρ, ένα σύνολο 24 υποδιαιρέσεων οι οποίες μετέπειτα υπηρετούσαν με τη σειρά στο ναό.—1Χρ 24:1-4.

2. Ο γιος του Αβιναδάβ ο οποίος αγιάστηκε για να φυλάει την ιερή Κιβωτό η οποία φέρθηκε στο σπίτι του πατέρα του στην πόλη Κιριάθ-ιαρίμ, όταν την επέστρεψαν οι Φιλισταίοι.—1Σα 7:1, 2.

3. Γιος του Δωδώ του Αχωχίτη, ένας από τους τρεις διακεκριμένους κραταιούς άντρες του Δαβίδ. Στη Φας-δαμμίμ, ενώ βρισκόταν σε στρατιωτική εκστρατεία μαζί με τον Δαβίδ, ο Ελεάζαρ διέπρεψε με το να σταθεί σε έναν αγρό γεμάτο κριθάρι και να πατάξει μόνος του τους Φιλισταίους, «ώστε ο Ιεχωβά έσωσε με μεγάλη σωτηρία».—1Χρ 11:12-14· 2Σα 23:9, 10.

4. Γιος του Μααλί του Μεραρίτη από τη φυλή του Λευί. Ο Ελεάζαρ είχε μόνο κόρες και όχι γιους. Γι’ αυτό και οι γιοι του Κεις, οι εξάδελφοί τους, τις πήραν για συζύγους.—1Χρ 23:21, 22.

5. Γιος κάποιου Φινεές, για τον οποίο αναφέρεται ότι βοήθησε τον Μερημώθ τον ιερέα όταν ζυγίστηκε το ασήμι, το χρυσάφι και τα σκεύη τα οποία θα χρησιμοποιούνταν στο ναό, την τέταρτη ημέρα μετά την επιστροφή του Έσδρα στην Ιερουσαλήμ.—Εσδ 8:29, 32, 33.

6. Απόγονος του Φαρώς ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που είχαν πάρει αλλοεθνείς συζύγους αλλά κατόπιν υπάκουσαν στην προτροπή του Έσδρα να τις αποπέμψουν.—Εσδ 10:25, 44.

7. Λευίτης ιερέας ο οποίος συμμετείχε στην πομπή που διοργάνωσε ο Νεεμίας κατά την εγκαινίαση του ανοικοδομημένου τείχους της Ιερουσαλήμ.—Νε 12:42.

8. Πρόγονος του Ιωσήφ, του θετού πατέρα του Ιησού.—Ματ 1:15.

ΕΛΕΑΛΗ

(Ελεαλή).

Τοποθεσία που αναφέρεται κατά κανόνα μαζί με την Εσεβών και η οποία βρισκόταν στα βοσκοτόπια Α του Ιορδάνη. Η φυλή του Ρουβήν “έχτισε” (ή ξανάχτισε) την πόλη λίγο καιρό μετά την κατάληψή της. (Αρ 32:3-5, 37) Αιώνες αργότερα, ενόσω η Ελεαλή βρισκόταν υπό την κυριαρχία του Μωάβ, ο Ησαΐας και ο Ιερεμίας προφήτευσαν ότι η πόλη επρόκειτο να “κραυγάσει” για τη συντριβή αυτού του έθνους. (Ησ 15:4· 16:9· Ιερ 48:34) Η επικρατούσα άποψη είναι ότι βρισκόταν σε έναν λόφο στο ελ-Αλ, περίπου 3 χλμ. ΒΑ της Εσεβών.

ΕΛΕΑΣΑ

(Ελεασά) [Ο Θεός Έχει Φτιάξει].

1. Γιος του Χελής και πατέρας του Σισμαΐ, απόγονος του Ιούδα μέσω του Ιεραμεήλ. Ένας από τους προπάτορες του Ελεασά ήταν ο Ιαραά, ένας Αιγύπτιος δούλος ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του κυρίου του, του Σησάν.—1Χρ 2:33, 34, 39, 40.

2. Απόγονος του Ιωνάθαν, του γιου του Βασιλιά Σαούλ.—1Χρ 8:33-37· 9:39-43.

3. Ιερέας από «τους γιους του Πασχώρ», ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που άκουσαν την προτροπή του Έσδρα και απέπεμψαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 2:36, 38· 10:22, 44.

ΕΛΕΓΧΟΣ

Ενέργεια που αποσκοπεί στο να πείσει κάποιον ότι έχει σφάλει, υποκινώντας τον να αναγνωρίσει τα λάθη του και να τα διορθώσει. Ανόμοια με τον έλεγχο, η επίπληξη μπορεί να είναι αυστηρή επιτίμηση η οποία δεν συνοδεύεται από έκθεση του σφάλματος μέσω προσκόμισης αποδείξεων. (Βλέπε ΕΠΙΠΛΗΞΗ.) Το εβραϊκό ρήμα γιαχάχ (ελέγχω) είναι νομικός όρος που αποδίδεται επίσης “ζητώ λογαριασμό” (Ησ 37:4) και “τακτοποιώ τα ζητήματα” (Ησ 1:18· 2:4). Ο αντίστοιχος όρος στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο είναι ἐλέγχω. Συχνά και οι δύο αυτοί όροι μεταδίδουν τη σκέψη ότι ένα άτομο καταδικάζεται για κάποιο αμάρτημά του και καλείται να μετανοήσει. Σχετικά με τη χρήση της λέξης ἐλέγχω από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, ως απόδοσης της λέξης γιαχάχ σε πολλές περιπτώσεις, το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης (Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament) αναφέρει: «Η λέξη υποδηλώνει τη διαπαιδαγώγηση και την εκπαίδευση του ανθρώπου από τον Θεό ως αποτέλεσμα της κρίσης που διενεργεί Εκείνος. Κάτι τέτοιο περιλαμβάνει όλες τις πτυχές της εκπαίδευσης—από την καταδίκη του αμαρτωλού μέχρι το σωφρονισμό και την τιμωρία του, από την εκπαίδευση του δικαίου μέσω σοβαρών δοκιμασιών μέχρι την καθοδήγησή του μέσω διδασκαλίας και νουθεσίας».—Επιμέλεια Γκ. Κίτελ, 1935, Τόμ. 2, σ. 471.

Πότε Χρειάζεται. Στο νόμο του Θεού προς τον Ισραήλ, τα άτομα σε βάρος των οποίων είχε διαπραχθεί κάποια παράβαση προτρέπονταν: «Δεν πρέπει να μισείς τον αδελφό σου μέσα στην καρδιά σου. Πρέπει εξάπαντος να ελέγξεις τον πλησίον σου, ώστε να μη βαστάξεις αμαρτία μαζί με αυτόν». (Λευ 19:17) Δεν επιτρεπόταν να υποθάλπουν αισθήματα δυσαρέσκειας ενάντια στον αδελφό που είχε σφάλει. Έπρεπε να ελέγχουν τον αδελφό με σκοπό να τον γλιτώσουν από την αμαρτία. Η παράλειψη εκπλήρωσης αυτής της ηθικής ευθύνης θα μπορούσε να συμβάλει σε περαιτέρω αμαρτία, και όποιος δίσταζε να ελέγξει τον πλησίον του θα έφερε μέρος της ευθύνης για μια τέτοια αμαρτία.—Παράβαλε Ματ 18:15.

Μερικές φορές οι πρεσβύτεροι, ως εκπρόσωποι της εκκλησίας, πρέπει να ελέγχουν όσους υποπίπτουν σε σοβαρή αδικοπραγία, ακόμη και ενώπιον άλλων οι οποίοι έχουν γνώση της αμαρτωλής πορείας του ατόμου. Αυτός ο έλεγχος δεν επιφυλάσσεται μόνο για εκείνους που είναι δεκτικοί σε αυτόν. Οι πρεσβύτεροι καλούνται επίσης να “ελέγχουν εκείνους που αντιλέγουν”, και να “ελέγχουν με αυστηρότητα” εκείνους που είναι «ανυπότακτοι» και «λένε ανώφελα πράγματα».—1Τι 5:20· Τιτ 1:9, 10, 13.

Μολονότι ο έλεγχος μπορεί να ωφελήσει αυτούς που τον λαβαίνουν, οι προσπάθειες εκείνου που δίνει τον έλεγχο δεν εκτιμώνται πάντα. Γι’ αυτό, λοιπόν, τα εδάφια Παροιμίες 9:7, 8 προειδοποιούν: «Αυτός που διορθώνει το χλευαστή επισύρει ατίμωση στον εαυτό του, και αυτός που δίνει έλεγχο στον πονηρό—στίγμα στον εαυτό του. Μην ελέγχεις το χλευαστή για να μη σε μισήσει. Δίνε έλεγχο στον σοφό και θα σε αγαπήσει».

Κατάλληλη Στάση. Εφόσον οι Γραφές είναι θεόπνευστες, κάθε έλεγχος που είναι θεμελιωμένος σε αυτές προέρχεται στην πραγματικότητα από τον Θεό. (2Τι 3:16) Ο έλεγχος του Ιεχωβά είναι έκφραση αγάπης, και δεν πρέπει να τον αποστρεφόμαστε ή να τον απορρίπτουμε. (Παρ 3:11, 12) Ο Ιησούς Χριστός, ως η κεφαλή της Χριστιανικής εκκλησίας, δείχνει στοργή για τα μέλη της εκκλησίας, φροντίζοντας να παρέχεται ο αναγκαίος έλεγχος μέσω αντρών που διαθέτουν τα ανάλογα πνευματικά προσόντα. (Απ 3:14, 19) Όσοι είναι σοφοί αντιλαμβάνονται ότι «οι έλεγχοι της διαπαιδαγώγησης είναι η οδός της ζωής».—Παρ 6:23.

Η αμαρτωλή ανθρώπινη τάση είναι να δυσανασχετούμε με τον έλεγχο και με τον ανθρώπινο υπηρέτη μέσω του οποίου ίσως μας δίνεται. Αλλά το να ενδίδει κανείς σε αυτή την τάση τον υποβιβάζει στο επίπεδο των άλογων ζώων που στερούνται ηθικής διάκρισης. Σύμφωνα με τη θεόπνευστη παροιμία: «Όποιος μισεί τον έλεγχο είναι παράλογος». (Παρ 12:1) Αντίθετα, ο ψαλμωδός Δαβίδ, που και ο ίδιος ελέγχθηκε επανειλημμένα, έγραψε: «Αν με χτυπήσει ο δίκαιος, αυτό θα είναι στοργική καλοσύνη· και αν με ελέγξει, θα είναι λάδι πάνω στο κεφάλι, λάδι που το κεφάλι μου δεν θα θελήσει να αρνηθεί».—Ψλ 141:5.

ΕΛΕΟΣ

Εκδήλωση καλοσυνάτης περίσκεψης ή ευσπλαχνίας που φέρνει ανακούφιση σε όσους βρίσκονται σε μειονεκτική θέση· τρυφερή συμπόνια· επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, ελάφρυνση της δικαστικής κρίσης ή της τιμωρίας.

Η εβραϊκή λέξη ραχαμίμ μεταφράζεται συχνά «έλεος». Στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο συναντάται το ρήμα ἐλεέω, καθώς και το ουσιαστικό ἔλεος, το οποίο διατηρείται αυτούσιο στις σύγχρονες μεταφράσεις. Μια εξέταση αυτών των λέξεων και της χρήσης τους βοηθάει στο να αναδειχτεί όλη η χροιά τους και η σημασία τους. Το εβραϊκό ρήμα ραχάμ ορίζεται ως «ανάβω, νιώθω θέρμη με τρυφερό αίσθημα· . . . είμαι συμπονετικός». (Εβραϊκό και Χαλδαϊκό Λεξικό [A Hebrew and Chaldee Lexicon], επιμέλεια Μπ. Ντέιβις, 1957, σ. 590) Σύμφωνα με τον λεξικογράφο Γεσένιο: «Φαίνεται να έχει πρωτίστως την έννοια της τρυφερής μεταχείρισης, της καταπράυνσης και της ήπιας διανοητικής διάθεσης». (Εβραϊκό και Αγγλικό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκης [A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament], μετάφραση [στην αγγλική] Έ. Ρόμπινσον, 1836, σ. 939) Ο όρος αυτός έχει άμεση σχέση με τη λέξη που χρησιμοποιείται για τη «μήτρα», ενώ μπορεί να αναφέρεται και στα «σπλάχνα», τα οποία επηρεάζονται όταν κάποιος αισθάνεται θέρμη και τρυφερή συμπόνια ή ευσπλαχνία.—Παράβαλε Ησ 63:15, 16· Ιερ 31:20.

Στις Γραφές η λέξη ραχάμ χρησιμοποιείται μόνο μία φορά από κάποιον άνθρωπο σε σχέση με τον Θεό, στην περίπτωση που ο ψαλμωδός λέει: «Θα νιώθω στοργή [τύπος της λέξης ραχάμ] για εσένα, Ιεχωβά, η ισχύς μου». (Ψλ 18:1) Μεταξύ των ανθρώπων, ο Ιωσήφ εκδήλωσε αυτή την ιδιότητα όταν «τα βαθιά του αισθήματα [τύπος της λέξης ραχαμίμ] φούντωσαν» για τον αδελφό του τον Βενιαμίν και ξέσπασε σε κλάματα. (Γε 43:29, 30· παράβαλε 1Βα 3:25, 26.) Όταν κάποιοι αντιμετώπιζαν το ενδεχόμενο να υποστούν σκληρή ή άσπλαχνη μεταχείριση από τους αιχμαλωτιστές τους (1Βα 8:50· Ιερ 42:10-12) ή από ανώτερους αξιωματούχους (Γε 43:14· Νε 1:11· Δα 1:9), επιθυμούσαν και προσεύχονταν να τους δειχτεί από εκείνους ευσπλαχνία ή έλεος, δηλαδή να τύχουν ευνοϊκής, ήπιας, στοχαστικής μεταχείρισης.—Αντιπαράβαλε Ησ 13:17, 18.

Το Έλεος του Ιεχωβά. Η λέξη αυτή χρησιμοποιείται ως επί το πλείστον σε σχέση με την πολιτεία του Ιεχωβά απέναντι στο λαό με τον οποίο είχε συνάψει διαθήκη. Η εκδήλωση ευσπλαχνίας (ραχάμ) από μέρους του Θεού προς αυτόν το λαό παραβάλλεται με την εκδήλωση ευσπλαχνίας από μέρους μιας γυναίκας προς τα παιδιά που έχουν βγει από τη μήτρα της και με την εκδήλωση ελέους από μέρους ενός πατέρα προς τους γιους του. (Ησ 49:15· Ψλ 103:13) Δεδομένου ότι το έθνος του Ισραήλ παρέκκλινε συχνά από τη δικαιοσύνη και περιερχόταν σε δυσχερή θέση, είχε συχνά ιδιαίτερη ανάγκη από ελεήμονα βοήθεια. Αν φανέρωνε σωστή διάθεση καρδιάς και επέστρεφε στον Ιεχωβά, τότε εκείνος, παρότι ήταν θυμωμένος μαζί του, εκδήλωνε συμπόνια, εύνοια, καλή θέληση. (Δευ 13:17· 30:3· Ψλ 102:13· Ησ 54:7-10· 60:10) Το ότι έστειλε τον Γιο του να γεννηθεί στον Ισραήλ αποτελούσε απόδειξη μιας ερχόμενης “χαραυγής” θεϊκής συμπόνιας και ελέους προς εκείνους.—Λου 1:50-58, 72-78.

Η λέξη ἔλεος του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου ενέχει μερικές από τις έννοιες της εβραϊκής λέξης ραχαμίμ. Το Ερμηνευτικό Λεξικό των Λέξεων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, του Βάιν (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words), αναφέρει: «ΕΛΕΟΣ (ἔλεος) “είναι η εξωτερίκευση της ευσπλαχνίας· προϋποθέτει την ύπαρξη ανάγκης από την πλευρά του αποδέκτη του ελέους και τα απαραίτητα μέσα για την κάλυψη αυτής της ανάγκης από την πλευρά εκείνου που το εκδηλώνει”». Το ρήμα (ἐλεέω) μεταδίδει γενικά ένα αίσθημα «συμπόνιας για τη δυστυχία του άλλου και, ειδικότερα, έμπρακτης συμπόνιας». (1981, Τόμ. 3, σ. 60, 61) Ως εκ τούτου, άτομα των οποίων τα παιδιά υπέφεραν, καθώς και τυφλοί, δαιμονισμένοι ή λεπροί, συγκαταλέγονταν σε εκείνους που έκαναν έκκληση για ἔλεος, δηλαδή για εκδήλωση συμπόνιας ή ευσπλαχνίας. (Ματ 9:27· 15:22· 17:15· Μαρ 5:18, 19· Λου 17:12, 13) Ανταποκρινόμενος στην έκκληση «Ελέησέ μας», ο Ιησούς εκτέλεσε θαύματα ανακουφίζοντας τέτοιου είδους άτομα. Αυτό το έκανε, όχι μηχανικά και με απάθεια, αλλά «νιώθοντας ευσπλαχνία». (Ματ 20:31, 34) Ο Ευαγγελιστής χρησιμοποιεί εδώ τη μετοχή του ρήματος σπλαγχνίζομαι (σπλαγχνισθείς), το οποίο είναι παράγωγο της λέξης σπλάγχνα. (Πρ 1:18, Κείμενο) Το ρήμα αυτό εκφράζει το αίσθημα της ευσπλαχνίας, ενώ το ἔλεος αναφέρεται στην ενεργή εκδήλωση αυτής της ευσπλαχνίας, και άρα σε μια φιλεύσπλαχνη πράξη.

Δεν περιορίζεται στη δικαστική κρίση. Η λέξη «έλεος» ενέχει επίσης την έννοια της άσκησης συγκράτησης, για παράδειγμα στην επιβολή κάποιας τιμωρίας, με κίνητρο τη συμπόνια ή τον οίκτο. Με αυτή την έννοια, χρησιμοποιείται συχνά σε σχέση με δικαστικά ζητήματα, όπως στην περίπτωση που ένας δικαστής δείχνει επιείκεια στη δικαστική κρίση εναντίον κάποιου παραβάτη. Δεδομένου ότι η άσκηση ελέους από μέρους του Θεού συμβαδίζει πάντοτε με τις υπόλοιπες ιδιότητές του και με τους δίκαιους κανόνες του, περιλαμβανομένης της δικαιοσύνης και της φιλαλήθειάς του (Ψλ 40:11· Ωσ 2:19), και δεδομένου ότι όλοι οι άνθρωποι είναι λόγω κληρονομικότητας αμαρτωλοί και αξίζουν να λάβουν το μισθό της αμαρτίας που είναι ο θάνατος (Ρω 5:12· παράβαλε Ψλ 130:3, 4· Δα 9:18· Τιτ 3:5), είναι σαφές ότι η εκδήλωση ελέους από μέρους του Θεού περιλαμβάνει συχνά τη συγχώρηση σφαλμάτων ή την ελάφρυνση της δικαστικής κρίσης ή της τιμωρίας. (Ψλ 51:1, 2· 103:3, 4· Δα 9:9· Μιχ 7:18, 19) Παρ’ όλα αυτά, όπως προκύπτει από τις προαναφερθείσες πληροφορίες, η έννοια τόσο της εβραϊκής όσο και της ελληνικής λέξης του πρωτότυπου κειμένου (ραχαμίμ· ἔλεος) δεν περιορίζεται στη συγχώρηση ή στη συγκράτηση όσον αφορά την επιβολή μιας δικαστικής ποινής. Η συγχώρηση του σφάλματος αυτή καθαυτή δεν συνιστά το έλεος που σκιαγραφούν αυτές οι λέξεις, αλλά, τουναντίον, η εν λόγω συγχώρηση ανοίγει το δρόμο για την εκδήλωση αυτού του ελέους. Φυσικά, όταν ο Θεός εκδηλώνει έλεος, δεν παραβλέπει ποτέ τους τέλειους κανόνες δικαιοσύνης του, και γι’ αυτόν το λόγο έχει παράσχει μέσω του Γιου του, του Ιησού Χριστού, τη λυτρωτική θυσία με την οποία καθίσταται εφικτή η συγχώρηση των αμαρτιών, χωρίς να παραβιάζεται η δικαιοσύνη.—Ρω 3:25, 26.

Συνεπώς, τις περισσότερες φορές, το έλεος δεν αναφέρεται σε αρνητική δράση, στην αναστολή κάποιας τιμωρίας, ας πούμε, αλλά σε θετική δράση, σε εκδήλωση στοργικής περίσκεψης ή ευσπλαχνίας, η οποία φέρνει ανακούφιση σε εκείνους που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση και έχουν ανάγκη από έλεος.

Αυτό φαίνεται παραστατικά στην παραβολή του Ιησού για τον Σαμαρείτη ο οποίος είδε έναν ταξιδιώτη που είχε πέσει θύμα ληστών να κείτεται στην άκρη του δρόμου χτυπημένος. Ο Σαμαρείτης αποδείχτηκε «πλησίον» αυτού του ανθρώπου, διότι υποκινούμενος από ευσπλαχνία «ενήργησε με έλεος προς αυτόν», καθώς περιποιήθηκε τις πληγές του και τον φρόντισε. (Λου 10:29-37) Στην προκειμένη περίπτωση δεν περιλαμβανόταν συγχώρηση αδικοπραγίας ή δικαστικές ενέργειες.

Συνεπώς, οι Γραφές δείχνουν ότι η ιδιότητα του ελέους του Ιεχωβά Θεού δεν έρχεται στο προσκήνιο μόνο όταν εκείνος “δικάζει”, θα λέγαμε, κάποιους για τη διάπραξη ενός συγκεκριμένου αδικήματος. Απεναντίας, αποτελεί χαρακτηριστική ιδιότητα της προσωπικότητας του Θεού, τη φυσική του αντίδραση απέναντι σε όσους έχουν ανάγκη και μια πτυχή της αγάπης του. (2Κο 1:3· 1Ιω 4:8) Ο Ιεχωβά δεν είναι σαν τους ψεύτικους θεούς των εθνών—άσπλαχνος, άπονος. Αντίθετα, «ο Ιεχωβά είναι φιλεύσπλαχνος και ελεήμων, μακρόθυμος και μεγάλος σε στοργική καλοσύνη. Ο Ιεχωβά είναι αγαθός απέναντι σε όλους και τα ελέη του είναι πάνω σε όλα τα έργα του». (Ψλ 145:8, 9· παράβαλε Ψλ 25:8· 104:14, 15, 20-28· Ματ 5:45-48· Πρ 14:15-17.) Είναι «πλούσιος σε έλεος» και η σοφία που εκπορεύεται από αυτόν είναι «γεμάτη έλεος». (Εφ 2:4· Ιακ 3:17) Ο Γιος Του, που αποκάλυψε ποιος είναι ο Πατέρας (Ιωα 1:18), το έδειξε αυτό με την προσωπικότητά του, τα λόγια και τις πράξεις του. Όταν πήγαν να τον ακούσουν πλήθη ανθρώπων, ακόμη και πριν δει την αντίδρασή τους σε αυτά που θα τους έλεγε, ο Ιησούς τούς «σπλαχνίστηκε [ἐσπλαγχνίσθη, Κείμενο]» επειδή ήταν «γδαρμένοι και παραπεταμένοι σαν πρόβατα χωρίς ποιμένα».—Μαρ 6:34· Ματ 9:36· παράβαλε Ματ 14:14· 15:32.

Ανάγκη της ανθρωπότητας. Όπως είναι φανερό, η βασική και μεγαλύτερη ανεπάρκεια των ανθρώπων οφείλεται στην αμαρτία που έχουν κληρονομήσει από τον προπάτορά τους τον Αδάμ. Ως εκ τούτου, όλοι βρίσκονται σε απελπιστική ανάγκη, σε οικτρή κατάσταση. Ο Ιεχωβά Θεός έχει ενεργήσει με έλεος προς την ανθρωπότητα συνολικά, παρέχοντάς τους το μέσο για να απαλλαχτούν από αυτή τη μεγάλη ανεπάρκεια και τις συνέπειές της, την ασθένεια και το θάνατο. (Ματ 20:28· Τιτ 3:4-7· 1Ιω 2:2) Ως ελεήμων Θεός, κάνει υπομονή επειδή «δεν θέλει να καταστραφεί κανείς αλλά όλοι να φτάσουν σε μετάνοια». (2Πε 3:9) Ο Ιεχωβά θέλει, μάλιστα προτιμάει, να κάνει το καλό προς όλους. (Παράβαλε Ησ 30:18, 19.) “Δεν βρίσκει ευχαρίστηση . . . στο θάνατο του πονηρού” και «δεν ταλαιπώρησε ούτε λυπεί από την καρδιά του τους γιους των ανθρώπων», πράγμα που δεν έκανε ούτε στην περίπτωση της καταστροφής του Ιούδα και της Ιερουσαλήμ. (Ιεζ 33:11· Θρ 3:31-33) Η σκληροκαρδία των ανθρώπων, η ισχυρογνωμοσύνη τους και η άρνησή τους να ανταποκριθούν στη φιλάγαθη στάση του και στο έλεός του είναι αυτά που Τον υποχρεώνουν να ακολουθήσει διαφορετική πορεία απέναντί τους, που “αποκλείουν” τη ροή του ελέους Του προς αυτούς.—Ψλ 77:9· Ιερ 13:10, 14· Ησ 13:9· Ρω 2:4-11.

Δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Παρά το γεγονός ότι ο Ιεχωβά δείχνει μεγάλο έλεος απέναντι σε εκείνους που τον πλησιάζουν με ειλικρίνεια, δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση να απαλλάξει από την τιμωρία εκείνους που είναι αμετανόητοι και αξίζουν πραγματικά τιμωρία. (Εξ 34:6, 7) Κανείς δεν μπορεί να θεωρεί δεδομένο το έλεος του Θεού, να αμαρτάνει ατιμωρητί ή να εξαιρείται από τις φυσικές συνέπειες ή την κατάληξη της εσφαλμένης πορείας ενέργειάς του. (Γα 6:7, 8· παράβαλε Αρ 12:1-3, 9-15· 2Σα 12:9-14.) Ο Ιεχωβά μπορεί από έλεος να δείχνει υπομονή και μακροθυμία, δίνοντας στα άτομα την ευκαιρία να διορθώσουν την εσφαλμένη πορεία τους. Παρότι κάνει φανερή την αποδοκιμασία του, μπορεί να μην εγκαταλείπει τελείως αυτά τα άτομα, αλλά να συνεχίζει με έλεος να τους χορηγεί βοήθεια και κατεύθυνση σε κάποιον βαθμό. (Παράβαλε Νε 9:18, 19, 27-31.) Αν όμως δεν ανταποκρίνονται, τα όρια της υπομονής του εξαντλούνται και εκείνος αποσύρει το έλεός του και αναλαμβάνει δράση εναντίον τους για χάρη του ονόματός του.—Ησ 9:17· 63:7-10· Ιερ 16:5-13, 21· παράβαλε Λου 13:6-9.

Δεν διέπεται από ανθρώπινους κανόνες. Δεν εναπόκειται στους ανθρώπους να προσπαθούν να καθορίσουν δικούς τους κανόνες ή κριτήρια, βάσει των οποίων πρέπει να δείχνει έλεος ο Θεός. Από την πλεονεκτική ουράνια θέση του και σε αρμονία με τον αγαθό σκοπό του, τη μακροπρόθεσμη θεώρηση του μέλλοντος που τον χαρακτηρίζει και την ικανότητά του να διαβάζει καρδιές, ο Θεός “δείχνει έλεος σε εκείνον στον οποίο θέλει να δείξει έλεος”. (Εξ 33:19· Ρω 9:15-18· παράβαλε 2Βα 13:23· Ματ 20:12-15.) Στο 11ο κεφάλαιο της προς Ρωμαίους επιστολής, ο απόστολος Παύλος πραγματεύεται την απαράμιλλη σοφία και το έλεος που εκδήλωσε ο Θεός δίνοντας στους Εθνικούς την ευκαιρία να εισέλθουν στην ουράνια Βασιλεία. Οι Εθνικοί δεν ανήκαν στην κοινοπολιτεία του έθνους του Θεού, του Ισραήλ, και ως εκ τούτου στο παρελθόν δεν είχαν γίνει αποδέκτες του ελέους που απέρρεε από τη σχέση διαθήκης με τον Θεό. Επιπλέον ζούσαν ανυπάκουα απέναντι στον Θεό. (Παράβαλε Ρω 9:24-26· Ωσ 2:23.) Ο Παύλος εξηγεί ότι την ευκαιρία την είχε πρώτος ο Ισραήλ, ο οποίος όμως ήταν, ως επί το πλείστον, ανυπάκουος. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να ανοίξει για τους Εθνικούς ο δρόμος της συμμετοχής στην υποσχεμένη «βασιλεία ιερέων και [στο] άγιο έθνος». (Εξ 19:5, 6) Ο Παύλος συμπεραίνει: «Διότι ο Θεός τούς έκλεισε όλους μαζί [Ιουδαίους και Εθνικούς] στην ανυπακοή, για να δείξει σε όλους έλεος». Μέσω της λυτρωτικής θυσίας του Χριστού, μπορούσε να αφαιρεθεί για λογαριασμό όλων εκείνων που ασκούσαν πίστη (περιλαμβανομένων και των Εθνικών) η Αδαμιαία αμαρτία που επενεργεί σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, και μέσω του θανάτου του Χριστού στο ξύλο του βασανισμού μπορούσε να αφαιρεθεί και η κατάρα του Νόμου από εκείνους που βρίσκονταν υπό το Νόμο (τους Ιουδαίους), έτσι ώστε να μπορούν όλοι να λάβουν έλεος. Ο Παύλος αναφωνεί: «Ω! βάθος πλούτου και σοφίας και γνώσης του Θεού! Πόσο ανεξερεύνητες είναι οι κρίσεις του και ανεξιχνίαστες οι οδοί του!»—Ρω 11:30-33· Ιωα 3:16· Κολ 2:13, 14· Γα 3:13.

Να Επιζητούμε το Έλεος του Θεού. Όσοι επιθυμούν να απολαύσουν τη ροή του ελέους του Θεού πρέπει να τον επιζητούν, επιδεικνύοντας σωστή κατάσταση καρδιάς με το να εγκαταλείψουν τις εσφαλμένες οδούς και τις επιζήμιες σκέψεις τους. (Ησ 55:6, 7) Πρέπει να έχουν κατάλληλο φόβο για εκείνον και να δείχνουν εκτίμηση για τους δίκαιους κανόνες του. (Ψλ 103:13· 119:77, 156, 157· Λου 1:50) Αν παρεκκλίνουν δε από τη δίκαιη πορεία που ακολουθούν, δεν πρέπει να προσπαθήσουν να το καλύψουν αυτό αλλά να το ομολογήσουν και να επιδείξουν γνήσια συντριβή και εγκάρδια λύπη. (Ψλ 51:1, 17· Παρ 28:13) Είναι απόλυτα ουσιώδες επίσης να εκδηλώνουν και οι ίδιοι έλεος. Ο Ιησούς είπε: «Ευτυχισμένοι είναι οι ελεήμονες, επειδή σε αυτούς θα δειχτεί έλεος».—Ματ 5:7.

Δώρα Ελέους. Οι Φαρισαίοι έδειχναν ανελεήμονα στάση απέναντι στους άλλους, γι’ αυτό και ο Ιησούς τούς επέπληξε με τα εξής λόγια: «Πηγαίνετε, λοιπόν, και μάθετε τι σημαίνει: “Έλεος θέλω και όχι θυσία”». (Ματ 9:10-13· 12:1-7· παράβαλε Ωσ 6:6.) Ο Ιησούς συγκαταρίθμησε το έλεος στα πιο βαρυσήμαντα ζητήματα του Νόμου. (Ματ 23:23) Όπως επισημάνθηκε, ενώ αυτό το έλεος μπορεί να περιλάμβανε δικαστική επιείκεια σαν εκείνη που ίσως είχαν την ευκαιρία να δείχνουν οι Φαρισαίοι, πιθανόν ως μέλη του Σάνχεδριν, δεν περιοριζόταν μόνο σε αυτήν. Αναφερόταν πρωταρχικά στην ενεργή εκδήλωση ευσπλαχνίας ή συμπόνιας, σε πράξεις ελέους.—Παράβαλε Δευ 15:7-11.

Το έλεος αυτό μπορεί να το εκφράσει κάποιος δίνοντας υλικά αγαθά. Αλλά για να έχει μια τέτοια πράξη αξία ενώπιον του Θεού, θα πρέπει να πηγάζει από κατάλληλο κίνητρο, να μην αποτελεί απλώς “εξευγενισμένη ιδιοτέλεια”. (Ματ 6:1-4) Τα υλικά αγαθά ήταν μέρος των “δώρων ελέους [ἐλεημοσυνῶν, Κείμενο]”, στα οποία αφθονούσε η Δορκάς (Πρ 9:36, 39), και οπωσδήποτε μέρος των δώρων του Κορνήλιου, τα οποία, μαζί με τις προσευχές του, είχαν ως αποτέλεσμα να τον εισακούσει ο Θεός. (Πρ 10:2, 4, 31) Ο Ιησούς είπε ότι η αποτυχία των Φαρισαίων συνίστατο στο ότι δεν έδιναν «ως δώρα ελέους αυτά που είναι μέσα». (Λου 11:41) Συνεπώς, το πραγματικό έλεος πρέπει να πηγάζει από την καρδιά.

Ο Ιησούς και οι μαθητές του ήταν γνωστοί κυρίως για τα πνευματικά δώρα που έδιναν από έλεος, των οποίων η αξία ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτήν των υλικών πραγμάτων. (Παράβαλε Ιωα 6:35· Πρ 3:1-8.) Τα μέλη της Χριστιανικής εκκλησίας, ιδιαίτερα εκείνα που έχουν το ρόλο του “ποιμένα” σε αυτήν (1Πε 5:1, 2), πρέπει να καλλιεργούν την ιδιότητα του ελέους. Το έλεός τους, είτε εκδηλώνεται με υλικούς είτε με πνευματικούς τρόπους, πρέπει να εκδηλώνεται «με χαρά», ποτέ με δυσφορία. (Ρω 12:8) Η πίστη ορισμένων μελών της εκκλησίας μπορεί να εξασθενήσει, οδηγώντας τα σε πνευματική ασθένεια ή ακόμη και στο να εκφράζουν αμφιβολίες. Επειδή τέτοια άτομα βρίσκονται κοντά στον κίνδυνο του πνευματικού θανάτου, οι συγχριστιανοί τους προτρέπονται να συνεχίσουν να τους δείχνουν έλεος και να τα βοηθούν να αποφύγουν το καταστροφικό τέλος. Ενώ συνεχίζουν να δείχνουν έλεος σε μερικούς που δεν έχουν ενεργήσει σωστά, χρειάζεται να είναι προσεκτικοί ώστε να μην πέσουν και οι ίδιοι σε πειρασμό, συνειδητοποιώντας ότι πρέπει όχι μόνο να αγαπούν τη δικαιοσύνη αλλά και να μισούν ό,τι είναι κακό. Κατά συνέπεια, το έλεός τους δεν υποδηλώνει καθόλου ότι παραβλέπουν το σφάλμα.—Ιου 22, 23· παράβαλε 1Ιω 5:16, 17· βλέπε ΔΩΡΑ ΕΛΕΟΥΣ.

Το Έλεος Αγάλλεται Θριαμβευτικά επί της Κρίσης. Ο μαθητής Ιάκωβος αναφέρει: «Διότι αυτός που δεν πράττει έλεος θα λάβει κρίση χωρίς έλεος. Το έλεος αγάλλεται θριαμβευτικά επί της κρίσης». (Ιακ 2:13) Τα συμφραζόμενα δείχνουν ότι ο Ιάκωβος αναπτύσσει περαιτέρω τις σκέψεις που είχε διατυπώσει νωρίτερα αναφορικά με την αληθινή λατρεία κάνοντας λόγο, μεταξύ άλλων, για την εκδήλωση ελέους μέσω φροντίδας των ταλαιπωρημένων, καθώς και μέσω αποφυγής της μεροληψίας και των διακρίσεων σε βάρος των φτωχών για χάρη των πλουσίων. (Ιακ 1:27· 2:1-9) Αυτό φαίνεται και από τα επόμενα λόγια του, τα οποία αναφέρονται στις ανάγκες των αδελφών που «βρίσκονται σε κατάσταση γυμνότητας και τους λείπει η τροφή που αρκεί για την ημέρα». (Ιακ 2:14-17) Έτσι λοιπόν, τα λόγια του συμφωνούν με τα λόγια του Ιησού ότι έλεος θα δειχτεί στους ελεήμονες. (Ματ 5:7· παράβαλε Ματ 6:12· 18:32-35.) Όταν κριθούν από τον Θεό, εκείνοι που υπήρξαν ελεήμονες—εκδηλώνοντας ευσπλαχνία ή συμπόνια και βοηθώντας ενεργά όσους βρίσκονταν σε ανάγκη—θα γίνουν και αυτοί με τη σειρά τους αποδέκτες του ελέους του Θεού και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, το έλεός τους στην ουσία θα θριαμβεύσει έναντι οποιασδήποτε δυσμενούς κρίσης που διαφορετικά θα μπορούσε να διατυπωθεί εναντίον τους. Όπως δηλώνει η παροιμία: «Αυτός που δείχνει εύνοια στον ασήμαντο δανείζει στον Ιεχωβά, και τη συμπεριφορά του Εκείνος θα του την ανταποδώσει». (Παρ 19:17) Το σημείο που έθιξε ο Ιάκωβος υποστηρίζεται και από πολλά άλλα εδάφια.—Παράβαλε Ιωβ 31:16-23, 32· Ψλ 37:21, 26· 112:5· Παρ 14:21· 17:5· 21:13· 28:27· 2Τι 1:16, 18· Εβρ 13:16.

Το Έλεος του Αρχιερέα του Θεού. Η επιστολή προς τους Εβραίους εξηγεί γιατί ο Ιησούς, ως Αρχιερέας πολύ μεγαλύτερος από οποιονδήποτε ιερέα της Ααρωνικής γραμμής, έπρεπε να γίνει άνθρωπος, να υποφέρει και να πεθάνει: «Συνεπώς, ήταν υποχρεωμένος να γίνει όμοιος με τους “αδελφούς” του από όλες τις απόψεις, για να γίνει ελεήμων και πιστός αρχιερέας όσον αφορά πράγματα που έχουν σχέση με τον Θεό, ώστε να προσφέρει εξιλαστήρια θυσία για τις αμαρτίες του λαού». Εφόσον υπέφερε κάτω από δοκιμή, «είναι ικανός να προστρέξει σε βοήθεια εκείνων που υποβάλλονται σε δοκιμή». (Εβρ 2:17, 18) Όσοι απευθύνονται στον Θεό μέσω του Ιησού μπορούν να το κάνουν αυτό με πεποίθηση, επειδή έχουν το υπόμνημα της ζωής του Ιησού, των λόγων του και των πράξεών του. «Διότι έχουμε ως αρχιερέα, όχι κάποιον που δεν μπορεί να αισθανθεί συμπόνια για τις αδυναμίες μας, αλλά κάποιον που έχει δοκιμαστεί από όλες τις απόψεις όπως εμείς, αλλά χωρίς αμαρτία. Ας πλησιάζουμε, λοιπόν, με παρρησία το θρόνο της παρ’ αξία καλοσύνης, για να λάβουμε έλεος και να βρούμε παρ’ αξία καλοσύνη για βοήθεια στον κατάλληλο καιρό».—Εβρ 4:15, 16.

Το γεγονός ότι ο Ιησούς θυσίασε την ίδια του τη ζωή αποτέλεσε εξαιρετική πράξη ελέους και αγάπης. Από την ουράνια θέση του Αρχιερέα απέδειξε πόσο ελεήμων είναι, και ένα παράδειγμα αυτού είναι το πώς πολιτεύτηκε με τον Παύλο (Σαούλ), δείχνοντάς του έλεος λόγω της άγνοιάς του. Ο Παύλος δηλώνει: «Ωστόσο, για αυτό μου δείχτηκε έλεος, ώστε χρησιμοποιώντας εμένα ως την κυριότερη περίπτωση να καταδείξει ο Χριστός Ιησούς όλη του τη μακροθυμία, ως ένα δείγμα εκείνων που πρόκειται να εναποθέσουν την πίστη τους σε αυτόν για αιώνια ζωή». (1Τι 1:13-16) Ακριβώς όπως ο Πατέρας του Ιησού, ο Ιεχωβά Θεός, έδειξε πολλές φορές έλεος στον Ισραήλ, σώζοντάς τον από τους εχθρούς του, απελευθερώνοντάς τον από τους δυνάστες του και χαρίζοντάς του ειρήνη και ευημερία, έτσι και οι Χριστιανοί μπορούν να έχουν ακλόνητη ελπίδα στο έλεος που πρόκειται να δειχτεί μέσω του Γιου του Θεού. Γι’ αυτό και ο Ιούδας γράφει: «Κρατήστε τον εαυτό σας στην αγάπη του Θεού, καθώς περιμένετε το έλεος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού με προοπτική την αιώνια ζωή». (Ιου 21) Το θαυμαστό έλεος του Θεού μέσω του Χριστού ενθαρρύνει τους αληθινούς Χριστιανούς να μην παραιτηθούν από το έργο της διακονίας τους και να τη φέρουν σε πέρας με ανιδιοτελή τρόπο.—2Κο 4:1, 2.

Ελεήμων Μεταχείριση των Ζώων. Το εδάφιο Παροιμίες 12:10 αναφέρει: «Ο δίκαιος φροντίζει για την ψυχή του κατοικίδιου ζώου του, αλλά τα ελέη των πονηρών είναι άσπλαχνα». Ενώ ο δίκαιος γνωρίζει τις ανάγκες των ζώων του και ενδιαφέρεται για την ευημερία τους, τα ελέη του πονηρού δεν συνεγείρονται από αυτές τις ανάγκες. Σύμφωνα με τις ιδιοτελείς, άσπλαχνες αρχές του κόσμου, το πώς μεταχειρίζεται κάποιος τα ζώα του καθορίζεται μόνο από τα οφέλη που θα μπορούσε να αποκομίσει από αυτά. Αυτό που ο πονηρός θεωρεί επαρκή φροντίδα μπορεί στην πραγματικότητα να αποτελεί σκληρή μεταχείριση. (Αντιπαράβαλε Γε 33:12-14.) Το ενδιαφέρον του δίκαιου ανθρώπου για τα ζώα του βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο φροντίζει ο Θεός τα ζώα ως μέρος της δημιουργίας του.—Παράβαλε Εξ 20:10· Δευ 25:4· 22:4, 6, 7· 11:15· Ψλ 104:14, 27· Ιων 4:11.

Έλεος και Καλοσύνη. Άλλες λέξεις που συνδέονται στενά και χρησιμοποιούνται συχνά σε συσχετισμό με τις λέξεις ραχαμίμ και ἔλεος είναι η εβραϊκή χάσεδ (Ψλ 25:6· 69:16· Ιερ 16:5· Θρ 3:22) και η ελληνική χάρις (1Τι 1:2· Εβρ 4:16· 2Ιω 3), που σημαίνουν αντίστοιχα «στοργική καλοσύνη (όσια αγάπη)» και «παρ’ αξία καλοσύνη». Η λέξη χάσεδ διαφέρει από τη ραχαμίμ κατά το ότι τονίζει την αφοσίωση ή την όσια, στοργική προσκόλληση στο αντικείμενο της καλοσύνης, ενώ η ραχαμίμ δίνει έμφαση στο αίσθημα της τρυφερής συμπόνιας ή της ευσπλαχνίας. Παρόμοια, η κύρια διαφορά μεταξύ των λέξεων χάρις και ἔλεος είναι ότι η λέξη χάρις εκφράζει ιδιαίτερα την ιδέα ενός δώρου που προσφέρεται ανεπιφύλακτα και χωρίς να το αξίζει ο αποδέκτης του, δίνοντας έτσι έμφαση στο πόσο μεγαλόκαρδος και γενναιόδωρος είναι ο δότης, ενώ το ἔλεος τονίζει την ελεήμονα ανταπόκριση στις ανάγκες των ταλαιπωρημένων ή όσων βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Κατά συνέπεια, ο Θεός εκδήλωσε χάριν (παρ’ αξία καλοσύνη) στον Γιο του όταν «του έδωσε με καλοσύνη [ἐχαρίσατο, Κείμενο] το όνομα που είναι πάνω από κάθε άλλο όνομα». (Φλπ 2:9) Η καλοσύνη αυτή δεν υποκινήθηκε από ευσπλαχνία, αλλά από τη στοργική γενναιοδωρία του Θεού.—Βλέπε ΚΑΛΟΣΥΝΗ.

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

Γυναίκα που δεν είναι δούλη. Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται για τη Σάρρα, τη σύζυγο του Αβραάμ, και για την «άνω Ιερουσαλήμ». Από τότε που ο Ιεχωβά Θεός απελευθέρωσε τους Ισραηλίτες από τα δεσμά της Αιγύπτου και τους έδωσε το Νόμο στο Όρος Σινά μέχρι τον τερματισμό της διαθήκης του Νόμου το 33 Κ.Χ., ο Ιεχωβά μεταχειριζόταν το έθνος του Ισραήλ ως δευτερεύουσα σύζυγο. (Ιερ 3:14· 31:31, 32) Ωστόσο, ο Νόμος δεν προσέδιδε στο έθνος του Ισραήλ την υπόσταση της ελεύθερης γυναίκας, διότι έκανε φανερό ότι οι Ισραηλίτες υπόκειντο στην αμαρτία, άρα ήταν δούλοι. Πολύ εύστοχα, λοιπόν, ο Παύλος παρέβαλε την υποδουλωμένη Ιερουσαλήμ των ημερών του με την υπηρέτρια Άγαρ, την παλλακίδα του Αβραάμ, και τα «παιδιά», ή αλλιώς τους πολίτες, της Ιερουσαλήμ με τον Ισμαήλ, το γιο της Άγαρ. Αντίθετα, η αρχική σύζυγος του Θεού, η άνω Ιερουσαλήμ, ήταν ανέκαθεν, όπως και η Σάρρα, ελεύθερη γυναίκα, και τα παιδιά της είναι και αυτά ελεύθερα. Για να γίνει κάποιος ελεύθερο παιδί της άνω Ιερουσαλήμ και να έχει «την ελευθερία της», είναι απαραίτητο να ελευθερωθεί μέσω του Γιου του Θεού από τα δεσμά της αμαρτίας.—Γα 4:22–5:1 και υποσ. στο εδ. 5:1· Ιωα 8:34-36.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Εφόσον ο Ιεχωβά Θεός είναι ο Παντοδύναμος, ο Υπέρτατος Κυρίαρχος του σύμπαντος και ο Δημιουργός των πάντων, μόνο αυτός έχει απόλυτη, απεριόριστη ελευθερία. (Γε 17:1· Ιερ 10:7, 10· Δα 4:34, 35· Απ 4:11) Όλοι οι άλλοι πρέπει να κινούνται και να δρουν μέσα στα όρια των δυνατοτήτων που τους έχουν δοθεί και να υποτάσσονται στους παγκόσμιους νόμους του. (Ησ 45:9· Ρω 9:20, 21) Για παράδειγμα, συλλογιστείτε τη βαρύτητα και τους νόμους από τους οποίους διέπονται οι χημικές αντιδράσεις, την επίδραση του ήλιου και τη διαδικασία της ανάπτυξης, τους ηθικούς νόμους, καθώς επίσης τα δικαιώματα και τις ενέργειες των άλλων που επηρεάζουν την ελευθερία κάποιου. Συνεπώς, η ελευθερία όλων των πλασμάτων του Θεού είναι σχετική.

Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην περιορισμένη ελευθερία και στη δουλεία. Η ελευθερία μέσα στα θεόδοτα όρια φέρνει ευτυχία, ενώ η δουλεία σε πλάσματα, στην ατέλεια, σε αδυναμίες ή σε εσφαλμένες ιδεολογίες φέρνει καταδυνάστευση και δυστυχία. Η ελευθερία είναι επίσης κάτι διαφορετικό από την αυτοδιάθεση, δηλαδή από το να αψηφά κανείς τους νόμους του Θεού και να καθορίζει μόνος του τι είναι ορθό και τι εσφαλμένο. Κάτι τέτοιο οδηγεί σε καταπάτηση των δικαιωμάτων των άλλων και δημιουργεί προβλήματα, όπως φαίνεται από τις επιπτώσεις που έχει το πνεύμα ανεξαρτησίας και ισχυρογνωμοσύνης το οποίο παρουσίασε στον Αδάμ και στην Εύα το Φίδι στην Εδέμ. (Γε 3:4, 6, 11-19) Η αληθινή ελευθερία οριοθετείται από το νόμο, το νόμο του Θεού, ο οποίος επιτρέπει στο άτομο να εκφράζεται πλήρως με κατάλληλο, εποικοδομητικό και ωφέλιμο τρόπο, και ο οποίος αναγνωρίζει τα δικαιώματα των άλλων, συμβάλλοντας στην ευτυχία όλων.—Ψλ 144:15· Λου 11:28· Ιακ 1:25.

Ο Θεός της Ελευθερίας. Ο Ιεχωβά είναι ο Θεός της ελευθερίας. Αυτός ελευθέρωσε το έθνος του Ισραήλ από τη δουλεία στην Αίγυπτο. Ο ίδιος τους είπε ότι εφόσον υπάκουαν στις εντολές του θα ήταν ελεύθεροι από στερήσεις. (Δευ 15:4, 5) Ο Δαβίδ μίλησε για «ξενοιασιά» μέσα στα πυργόσπιτα της Ιερουσαλήμ. (Ψλ 122:6, 7) Εντούτοις, ο Νόμος προέβλεπε ότι, αν κάποιος γινόταν φτωχός, μπορούσε να πουλήσει τον εαυτό του ως δούλο ώστε να έχει τα αναγκαία ο ίδιος και η οικογένειά του. Αλλά ο Νόμος χορηγούσε σε αυτόν τον Εβραίο την ελευθερία του στο έβδομο έτος της υποδούλωσής του. (Εξ 21:2) Όταν ερχόταν το Ιωβηλαίο έτος (κάθε 50 χρόνια), κηρυσσόταν ελευθερία στη γη προς όλους τους κατοίκους της. Κάθε Εβραίος δούλος ελευθερωνόταν, και ο καθένας επέστρεφε στη γη της κληρονομιάς του.—Λευ 25:10-19· βλέπε ΙΩΒΗΛΑΙΟ.

Η Ελευθερία που Έρχεται μέσω του Χριστού. Ο απόστολος Παύλος είπε ότι το ανθρώπινο γένος χρειάζεται να ελευθερωθεί από την «υποδούλωση στη φθορά». (Ρω 8:21) Ο Ιησούς Χριστός είπε σε κάποιους Ιουδαίους που είχαν πιστέψει σε αυτόν: «Αν μείνετε στο λόγο μου, είστε πραγματικά μαθητές μου, και θα γνωρίσετε την αλήθεια και η αλήθεια θα σας ελευθερώσει». Σε εκείνους που νόμιζαν ότι είχαν ελευθερία απλώς και μόνο επειδή ήταν σαρκικοί απόγονοι του Αβραάμ, επισήμανε ότι ήταν δούλοι της αμαρτίας, και είπε: «Άρα, αν ο Γιος σάς ελευθερώσει, θα είστε πραγματικά ελεύθεροι».—Ιωα 8:31-36· παράβαλε Ρω 6:18, 22.

Οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές λένε ότι οι ακόλουθοι του Χριστού είναι ελεύθεροι. Ο Παύλος έδειξε ότι αυτοί ήταν «παιδιά, όχι μιας υπηρέτριας, αλλά της ελεύθερης γυναίκας» (Γα 4:31), την οποία αποκαλεί «άνω Ιερουσαλήμ». (Γα 4:26) Κατόπιν, προτρέπει: «Για τέτοια ελευθερία [ή «Με την ελευθερία της», υποσ.] μάς ελευθέρωσε ο Χριστός. Γι’ αυτό, να μένετε σταθεροί και να μην αφήνετε τον εαυτό σας να περιορίζεται και πάλι σε ζυγό δουλείας». (Γα 5:1) Εκείνον τον καιρό μερικοί οι οποίοι ισχυρίζονταν ψευδώς ότι ήταν Χριστιανοί είχαν συνταυτιστεί με τις εκκλησίες της Γαλατίας. Επιχειρούσαν να κάνουν τους Γαλάτες Χριστιανούς να εγκαταλείψουν την ελευθερία που είχαν αποκτήσει σε σχέση με τον Χριστό προσπαθώντας να ανακηρυχτούν δίκαιοι μέσω έργων του Νόμου, αντί μέσω πίστης στον Χριστό. Ο Παύλος προειδοποίησε ότι αυτό θα τους έκανε να πέσουν από την παρ’ αξία καλοσύνη του Χριστού.—Γα 5:2-6· 6:12, 13.

Η ελευθερία την οποία απολάμβαναν οι πρώτοι Χριστιανοί από τη δουλεία στην αμαρτία και στο θάνατο, καθώς και από το φόβο («Διότι ο Θεός μάς έδωσε, όχι πνεύμα δειλίας, αλλά δύναμης και αγάπης και σωφροσύνης»), φάνηκε παραστατικά από το θάρρος έκφρασης και την παρρησία με τα οποία οι απόστολοι διακήρυτταν τα καλά νέα. (2Τι 1:7· Πρ 4:13· Φλπ 1:18-20) Οι ίδιοι αναγνώριζαν ότι αυτή η παρρησία που είχαν να μιλούν για τον Χριστό ήταν ένα πολύτιμο απόκτημα το οποίο έπρεπε να καλλιεργούν, να περιφρουρούν και να διατηρούν για να λάβουν την επιδοκιμασία του Θεού. Ήταν επίσης κατάλληλο θέμα προσευχής.—1Τι 3:13· Εβρ 3:6· Εφ 6:18-20.

Κατάλληλη Χρήση της Χριστιανικής Ελευθερίας. Οι θεόπνευστοι Χριστιανοί συγγραφείς, κατανοώντας το σκοπό για τον οποίο ο Θεός εκδήλωσε παρ’ αξία καλοσύνη μέσω του Χριστού («Φυσικά, εσείς κληθήκατε για ελευθερία, αδελφοί»), συμβούλεψαν επανειλημμένα τους Χριστιανούς να περιφρουρούν την ελευθερία τους και να μην την καταχρώνται ούτε να την εκμεταλλεύονται χρησιμοποιώντας την ως ευκαιρία για να εντρυφούν στα έργα της σάρκας (Γα 5:13) ή ως επικάλυμμα για την κακία. (1Πε 2:16) Ο Ιάκωβος μίλησε για “εμβάθυνση στον τέλειο νόμο της ελευθερίας” και επισήμανε ότι όποιος δεν είναι ακροατής που ξεχνάει, αλλά εκτελεστής που εμμένει σε αυτόν το νόμο, θα είναι ευτυχισμένος.—Ιακ 1:25.

Ο απόστολος Παύλος απολάμβανε την ελευθερία που είχε κερδίσει μέσω του Χριστού, αλλά δεν την χρησιμοποιούσε για να ευχαριστεί τον εαυτό του και δεν την ασκούσε μέχρι του σημείου να ζημιώνει τους άλλους. Στην επιστολή του προς την εκκλησία της Κορίνθου, έδειξε ότι δεν θα έβλαπτε τη συνείδηση ενός άλλου κάνοντας κάτι που είχε τη Γραφική ελευθερία να κάνει, αλλά το οποίο ίσως αμφισβητούνταν από κάποιον με λιγότερη γνώση, του οποίου η συνείδηση μπορεί να προσβαλλόταν από τις ενέργειες του Παύλου. Αναφέρει ως παράδειγμα τη βρώση κρέατος που είχε προσφερθεί σε είδωλο προτού δοθεί στην αγορά προς πώληση. Η βρώση τέτοιου κρέατος μπορούσε να κάνει κάποιον με αδύναμη συνείδηση να επικρίνει την κατάλληλη ελευθερία δράσης του Παύλου και ως εκ τούτου να ενεργήσει ως κριτής του, πράγμα που θα ήταν εσφαλμένο. Γι’ αυτό, ο Παύλος είπε: «Για ποιο λόγο να κρίνεται η ελευθερία μου από τη συνείδηση κάποιου άλλου; Αν εγώ τρώω με ευχαριστίες, για ποιο λόγο να μου λένε υβριστικά λόγια σχετικά με εκείνο για το οποίο κάνω ευχαριστήρια προσευχή;» Παρ’ όλα αυτά, ο απόστολος ήταν αποφασισμένος να ασκεί την ελευθερία του με εποικοδομητικό, όχι επιζήμιο, τρόπο.—1Κο 10:23-33.

Ο Αγώνας του Χριστιανού και η Ελπίδα της Ανθρωπότητας. Ο Παύλος δείχνει ότι η ελευθερία του Χριστιανού κινδυνεύει κατά το ότι, ενώ «ο νόμος εκείνου του πνεύματος που δίνει ζωή σε ενότητα με τον Χριστό Ιησού σάς έχει ελευθερώσει από το νόμο της αμαρτίας και του θανάτου» (Ρω 8:1, 2), ο νόμος της αμαρτίας και του θανάτου που εργάζεται μέσα στο σώμα του Χριστιανού αγωνίζεται να τον υποδουλώσει και πάλι. Συνεπώς, για να νικήσει ο Χριστιανός, πρέπει να φρονεί τα πράγματα του πνεύματος.—Ρω 7:21-25· 8:5-8.

Αφού πρώτα περιγράφει τη Χριστιανική μάχη, ο Παύλος χαρακτηρίζει τους συγκληρονόμους του Χριστού “γιους του Θεού”. Έπειτα αναφέρεται στα υπόλοιπα μέλη της ανθρωπότητας ως τη «δημιουργία» και παρουσιάζει το θαυμάσιο σκοπό του Θεού, σύμφωνα με τον οποίο «και η ίδια η δημιουργία θα ελευθερωθεί από την υποδούλωση στη φθορά και θα έχει την ένδοξη ελευθερία των παιδιών του Θεού».—Ρω 8:12-21.

Μεταφορική Χρήση. Όταν ο Ιώβ, μέσα στα δεινά του, ευχήθηκε να απελευθερωθεί πεθαίνοντας, παρομοίασε το θάνατο με ελευθερία για όσους ταλαιπωρούνταν. Προφανώς αναφέρεται έμμεσα στη σκληρή ζωή των δούλων, όταν λέει: «[Στο θάνατο] ο δούλος είναι ελεύθερος από τον κύριό του».—Ιωβ 3:19· παράβαλε εδάφια 21 και 22.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

Βλέπε ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ.

ΕΛΕΦ

(Έλεφ).

Τοποθεσία στην κληρονομιά του Νεφθαλί. (Ιη 19:32, 33) Η ακριβής θέση της δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα. Ωστόσο, κατά την τρέχουσα άποψη ορισμένων γεωγράφων εντοπίζεται στο Χίρμπετ Ιρμπάντε (Χορβάτ Αρπάντ), περίπου 5 χλμ. Δ της βορειο-βορειοανατολικής κορυφής του Όρους Θαβώρ.

ΕΛΕΦΑΝΤΟΔΟΝΤΟ

Οι υποκίτρινοι ως λευκοί χαυλιόδοντες του ελέφαντα. (Χαυλιόδοντες παρόμοιου χρώματος έχουν και άλλα ζώα, όπως ο ιπποπόταμος και ο θαλάσσιος ίππος.) Μολονότι το ελεφαντόδοντο είναι σκληρό και έχει περίπου τρεισήμισι φορές μεγαλύτερη πυκνότητα από το έτοιμο προς κατεργασία ξύλο του κέδρου, είναι πολύ ελαστικό, καθώς επίσης ευσμίλευτο και ευκατέργαστο. Η λεία υφή του το κάνει ευχάριστο στην αφή και χαρίζει στο φινίρισμά του αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα. Οι διατεμνόμενες στοιβάδες οδοντίνης, με τις εναλλασσόμενες αποχρώσεις τους, το κάνουν όχι μόνο χρήσιμο, αλλά και μοναδικά όμορφο. Στην εβραϊκή το «ελεφαντόδοντο» προσδιορίζεται από τις λέξεις σεν (κατά κυριολεξία, «δόντι») και σενχαμπίμ (που αποδίδεται ὀδόντες ἐλεφάντινοι στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα). Η λέξη ἐλεφάντινος του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου σημαίνει «φτιαγμένος από ελεφαντόδοντο».

Το ελεφαντόδοντο έχει συσχετιστεί με τα πράγματα που προσδίδουν πολυτέλεια στη ζωή—τα κομψοτεχνήματα, τα καλαίσθητα έπιπλα, τους συσσωρευμένους θησαυρούς. Τα πλοία του Σολομώντα έφερναν κάθε τρία χρόνια μεγάλες ποσότητες ελεφαντόδοντου από μακρινά μέρη. (1Βα 10:22· 2Χρ 9:21) Όπως άρμοζε στη δόξα και στο μεγαλείο του, ο Σολομών «έφτιαξε έναν μεγάλο θρόνο από ελεφαντόδοντο και τον επικάλυψε με καθαρό χρυσάφι». (1Βα 10:18· 2Χρ 9:17) Οι Ψαλμοί αναφέρουν «το μεγαλοπρεπές ελεφάντινο ανάκτορο» σε συνδυασμό με έγχορδα μουσικά όργανα. (Ψλ 45:8) Στο υπέροχο Άσμα Ασμάτων, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το ελεφαντόδοντο ως μεταφορά και παρομοίωση για να υποδηλώσει ομορφιά: «Η κοιλιά του είναι πλάκα από ελεφαντόδοντο σκεπασμένη με ζαφείρια», «Ο λαιμός σου σαν πύργος από ελεφαντόδοντο». (Ασμ 5:14· 7:4) Και ο Βασιλιάς Αχαάβ έχτισε για τον εαυτό του ένα ανάκτορο χρησιμοποιώντας ακριβό ελεφαντόδοντο, ανάκτορο που χαρακτηρίζεται μάλιστα «κατοικία από ελεφαντόδοντο». (1Βα 22:39) Στις ημέρες του Αμώς κατασκεύαζαν με ελεφαντόδοντο κατοικίες και κλίνες. (Αμ 3:15· 6:4) Αρχαιολογικά ευρήματα πιστοποιούν την αρκετά εκτεταμένη χρήση ελεφαντόδοντου από το έθνος του Ισραήλ και τα γειτονικά έθνη.

Και στην Αίγυπτο χρησιμοποιούσαν αυτό το φυσικό «πλαστικό» για να κατασκευάζουν χτένες, λαβές για βεντάλιες, δίσκους, αρωματοδοχεία, καρεκλοπόδαρα, βάσεις επιτραπέζιων παιχνιδιών, αγαλματίδια και γλυπτά. Η πόλη της Τύρου, με το σπουδαίο θαλάσσιο εμπόριό της, διακοσμούσε την πλώρη των πλοίων της με ένθετο ελεφαντόδοντο. Το ελεφαντόδοντο συγκαταλέγεται επίσης στα ακριβά πράγματα των εμπόρων της αρχαίας Τύρου, καθώς και στο απόθεμα “των περιοδευόντων εμπόρων της γης” που κλαίνε για την καταστροφή της Βαβυλώνας της Μεγάλης.—Ιεζ 27:6, 15· Απ 18:11, 12.

ΕΛΖΑΒΑΔ

(Ελζαβάδ) [Ο Θεός Έχει Προικίσει].

1. Ένας από τους ταχείς και θαρραλέους κραταιούς άντρες της φυλής Γαδ οι οποίοι συντάχθηκαν με τον Δαβίδ στην έρημο, ενόσω εκείνος εξακολουθούσε να βρίσκεται κάτω από περιορισμό εξαιτίας του Βασιλιά Σαούλ. Ο μικρότερος από αυτούς τους Γαδίτες χαρακτηρίζεται ως ισοδύναμος με εκατό και ο μεγαλύτερος με χίλιους.—1Χρ 12:1, 8, 12, 14.

2. Λευίτης από την οικογένεια των Κορεϊτών, γιος του Σεμαΐα και εγγονός του Ωβήδ-εδώμ. Ο Ελζαβάδ—ένας ικανός άντρας—υπηρέτησε στην υποδιαίρεση των πυλωρών την εποχή του Βασιλιά Δαβίδ.—1Χρ 26:1, 4, 6-8, 12, 15, 19.

ΕΛΖΑΦΑΝ

Βλέπε ΕΛΙΖΑΦΑΝ, ΕΛΖΑΦΑΝ.

ΕΛΘΕΚΕ(Χ)

(Ελθεκέ[χ]).

Πόλη του Δαν (Ιη 19:44) η οποία παραχωρήθηκε μαζί με το βοσκότοπό της στους Κααθίτες Λευίτες. (Ιη 21:20, 23) Στο Πρίσμα του Τέιλορ, ο Ασσύριος Βασιλιάς Σενναχειρείμ (σύγχρονος του Εζεκία, 745-717 Π.Κ.Χ.) καυχιέται ότι «πολιόρκησε, κατέλαβε και λεηλάτησε την Ελθεκέχ [στην ασσυριακή, Αλτακού]» αφού πρώτα νίκησε τις αιγυπτιακές και τις αιθιοπικές δυνάμεις «στην πεδιάδα της Ελθεκέχ».

Στο παρελθόν, οι περισσότεροι λόγιοι τοποθετούσαν την Ελθεκέχ στο Χίρμπετ ελ-Μουκανά (Τελ Μικνέ), 36 χλμ. Δ της Ιερουσαλήμ. Ωστόσο, ως αποτέλεσμα πρόσφατων ανασκαφών, η τοποθεσία αυτή συνδέεται πλέον με τη Βιβλική Ακκαρών. Επομένως, παρότι τώρα δεν είναι εφικτός ο επακριβής εντοπισμός της Ελθεκέχ, κατά την τρέχουσα άποψη ορισμένων αυτή βρισκόταν στο Τελλ ες-Σαλάφ (Τελ Σαλάφ), 18 χλμ. ΒΑ της Αζώτου.

ΕΛΘΩΛΑΔ

(Ελθωλάδ).

Πόλη στο νότιο τμήμα της περιοχής που ανήκε στη φυλή του Ιούδα, προς το σύνορο του Εδώμ (Ιη 15:21, 30), η οποία καλείται και Θωλάδ στο εδάφιο 1 Χρονικών 4:29. Η Ελθωλάδ ήταν μια από τις πόλεις του Ιούδα που παραχωρήθηκαν στους Συμεωνίτες ως κληρονομιά. (Ιη 19:1, 4) Όπως δείχνουν τα εδάφια 1 Χρονικών 4:24-31, αυτές οι πόλεις ανήκαν στους Συμεωνίτες μέχρι τότε που βασίλεψε ο Δαβίδ.

ΕΛΙΑ

[εβρ. κείμενο, ζάγιθ· ελλ. κείμενο, ἐλαία].

Το ελαιόδεντρο ήταν αναμφίβολα ένα από τα πολυτιμότερα φυτά στους Βιβλικούς χρόνους, ίσης σπουδαιότητας με το κλήμα και τη συκιά. (Κρ 9:8-13· 2Βα 5:26· Αββ 3:17· Ιακ 3:12) Εμφανίζεται νωρίς στη Βιβλική αφήγηση. Μετά τον Κατακλυσμό, το φύλλο ελιάς το οποίο έφερε πίσω ένα περιστέρι ήταν αυτό που έδωσε στον Νώε να καταλάβει ότι τα νερά είχαν υποχωρήσει.—Γε 8:11.

Το ελαιόδεντρο (ελαία η ευρωπαϊκή [Olea europaea]) αναπτύσσεται στις βουνοπλαγιές της Γαλιλαίας και της Σαμάρειας, καθώς και ψηλά στα κεντρικά οροπέδια, όπως και σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου. (Δευ 28:40· Κρ 15:5) Ευδοκιμεί σε πετρώδες, ασβεστώδες έδαφος—έδαφος υπερβολικά ξερό για πολλά άλλα φυτά—και μπορεί να αντέξει συχνές ξηρασίες. Την εποχή της Εξόδου από την Αίγυπτο, οι Ισραηλίτες έλαβαν την υπόσχεση ότι η γη στην οποία θα πήγαιναν ήταν γη με «λαδοελιές και μέλι», με “αμπέλια και ελαιόδεντρα τα οποία δεν φύτεψαν”. (Δευ 6:11· 8:8· Ιη 24:13) Επειδή η ελιά είναι δέντρο που αναπτύσσεται αργά και μπορεί να περάσουν δέκα ή και περισσότερα χρόνια μέχρι να αρχίσει να αποδίδει καλές σοδειές, το γεγονός ότι αυτά τα δέντρα αναπτύσσονταν ήδη αποτελούσε πλεονέκτημα αποφασιστικής σημασίας για τους Ισραηλίτες. Οι ελιές είναι εξαιρετικά μακρόβια δέντρα και καρποφορούν επί αιώνες, υποστηρίζεται δε ότι η ηλικία ορισμένων ελαιόδεντρων στην Παλαιστίνη ξεπερνάει τα 1.000 χρόνια.

Τα ελαιόδεντρα αποτελούν ευχάριστο θέαμα σε όλη την Παλαιστίνη. Πολλές φορές φύονται σε πετρώδεις αναβαθμίδες στις λοφοπλαγιές ή καλύπτουν ολόκληρες κοιλάδες. Το ύψος τους μπορεί να ξεπεράσει τα 6 μ. Ο ροζιασμένος κορμός τους με το σταχτή φλοιό καταλήγει σε πολλά κλαδιά με πυκνό φύλλωμα αποτελούμενο από λεπτά, γκριζοπράσινα φύλλα. Η ελιά είναι αειθαλές δέντρο. Συνήθως ανθίζει γύρω στον Μάιο οπότε και καλύπτεται από χιλιάδες αχνοκίτρινα άνθη. Η Αγία Γραφή μνημονεύει την ευκολία με την οποία πέφτουν αυτά τα λουλούδια. (Ιωβ 15:33) Ο καρπός—η δρύπη της ελιάς—έχει πράσινο χρώμα όταν είναι άγουρος, αλλά όταν ωριμάζει γίνεται σκούρος μοβ ή μαύρος. Το μάζεμα της ελιάς λαβαίνει χώρα το φθινόπωρο (Οκτώβριο-Νοέμβριο), και η αρχαία μέθοδος του ραβδίσματος των δέντρων χρησιμοποιείται συχνά ακόμη και σήμερα. (Δευ 24:20· Ησ 24:13) Στους Βιβλικούς χρόνους, τους καρπούς που απέμεναν τους μάζευαν όσοι σταχυολογούσαν. (Ησ 17:6) Από τη φύση του, το ελαιόδεντρο παρενιαυτοφορεί, δηλαδή δίνει άφθονο καρπό τη μια χρονιά και λιγοστό την επόμενη. Ο φρέσκος καρπός περιέχει μια πικρή ουσία, για την αφαίρεση της οποίας οι ελιές μουσκεύονται σε άλμη, προκειμένου να φαγωθούν στη συνέχεια όπως είναι ή ξιδάτες. Η κυριότερη αξία τους, ωστόσο, έγκειται στο λάδι τους, το οποίο συνιστά μέχρι και το 30 τοις εκατό ή περισσότερο του φρέσκου καρπού (σε βάρος). Έτσι λοιπόν, ένα καλό δέντρο θα μπορούσε να αποφέρει 38 ως 57 λίτρα σε έναν χρόνο. Το ξύλο της ελιάς είναι πολύ σκληρό και πρέπει να ξηραίνεται επί χρόνια προτού μπορέσει να χρησιμοποιηθεί στην ξυλουργική.

Το ελαιόδεντρο δεν είναι μόνο αιωνόβιο αλλά, αν κοπεί, βγάζει από τις ρίζες του μέχρι και έξι καινούρια βλαστάρια τα οποία γίνονται καινούριοι κορμοί, τα δε γέρικα δέντρα πολλές φορές διαιωνίζονται και εκείνα με αυτόν τον τρόπο. Συχνά για τη φύτευση καινούριων δέντρων χρησιμοποιούνται μοσχεύματα που κόβονται από κάποιο αναπτυγμένο δέντρο. Επομένως, είναι πολύ εύστοχη η παραβολή του ψαλμωδού, όταν αυτός παρομοιάζει τους γιους του ευλογημένου άντρα με «βλαστάρια από ελαιόδεντρα γύρω από το τραπέζι» του.—Ψλ 128:3.

Μπόλιασμα. Οι αγριελιές που φύονταν στις λοφοπλαγιές συνήθως μπολιάζονταν με κομμάτια βλαστού από τις ήμερες παραγωγικές ελιές ώστε να παράγουν καλό καρπό. Άρα, το να μπολιαστεί άγριος βλαστός σε ήμερο δέντρο ήταν κάτι το εντελώς αντικανονικό, εφόσον ο άγριος βλαστός θα συνέχιζε να παράγει το δικό του καρπό. Το γεγονός αυτό αυξάνει την ισχύ της παραβολής του Παύλου στα εδάφια Ρωμαίους 11:17-24, στην οποία παρομοίασε τους Εθνικούς Χριστιανούς που αποτέλεσαν μέρος του “σπέρματος του Αβραάμ” με κλαδιά αγριελιάς τα οποία μπολιάστηκαν σε ήμερο δέντρο για να αντικαταστήσουν τα μη παραγωγικά κλαδιά που κόπηκαν, πράγμα που αντιπροσώπευε την απόρριψη των φυσικών Ιουδαίων οι οποίοι αφαιρέθηκαν από το συμβολικό δέντρο εξαιτίας της απιστίας τους. (Γα 3:28, 29) Αυτή η ενέργεια, που ήταν “αντίθετη με τη φύση”, δίνει έμφαση στην παρ’ αξία καλοσύνη του Θεού προς τους Εθνικούς πιστούς, τονίζει τα οφέλη που προκύπτουν για τους ίδιους καθώς αυτοί, τα κλαδιά “αγριελιάς”, λαβαίνουν από το “πάχος” των ριζών της ήμερης ελιάς, και ως εκ τούτου καταργεί κάθε βάση για καύχηση από μέρους αυτών των Εθνικών Χριστιανών.—Παράβαλε Ματ 3:10· Ιωα 15:1-10· βλέπε ΜΠΟΛΙΑΣΜΑ.

Ελαιώνες και Ελαιοπιεστήρια. Εφόσον το επέτρεπαν οι συνθήκες, σχεδόν κάθε χωριό στην Παλαιστίνη είχε τον ελαιώνα του. Αν αυτός δεν καρποφορούσε, όπως συνέβαινε όταν καταστρεφόταν από τον κυριότερο εχθρό του, την κάμπια, τότε η συμφορά ήταν βαριά για το λαό. (Αμ 4:9) Ο Βασιλιάς Δαβίδ είχε ελαιώνες μεγάλης αξίας στην περιοχή της Σεφηλά. (1Χρ 27:28) Η οροσειρά Α της Ιερουσαλήμ, η οποία βρισκόταν περίπου σε «απόσταση οδοιπορίας σαββάτου», ήταν φημισμένη για τις ελιές της από τις ημέρες του Βασιλιά Δαβίδ, ενώ στην εποχή του Ζαχαρία ονομαζόταν ήδη το «βουνό των ελαιόδεντρων». (2Σα 15:30· Ζαχ 14:4· Λου 19:29· 22:39· Πρ 1:12) Τα πολλά αρχαία πέτρινα ελαιοπιεστήρια που έχουν βρεθεί σε όλη την Παλαιστίνη πιστοποιούν την ευρεία καλλιέργεια της ελιάς. Οι «κήποι» εκείνης της εποχής είχαν συνήθως δέντρα και πολλές φορές διέθεταν ελαιοπιεστήριο. Παραδείγματος χάρη, ο κήπος που ονομαζόταν Γεθσημανή, στον οποίο αποσύρθηκε ο Ιησούς μετά το τελευταίο του δείπνο με τους μαθητές του, πήρε το όνομά του από τον αραμαϊκό όρο γκαθ σεμαναί, που σημαίνει «ελαιοπιεστήριο». Επίσης, μερικές φορές πατούσαν τις ελιές με τα πόδια.—Μιχ 6:15.

Μεταφορική Χρήση. Το ελαιόδεντρο χρησιμοποιείται μεταφορικά στην Αγία Γραφή ως σύμβολο καρποφορίας, ωραιότητας και μεγαλοπρέπειας. (Ψλ 52:8· Ιερ 11:16· Ωσ 14:6) Τα κλαδιά του χρησιμοποιούνταν μεταξύ άλλων στη Γιορτή των Σκηνών. (Νε 8:15· Λευ 23:40) Στα εδάφια Ζαχαρίας 4:3, 11-14 και Αποκάλυψη 11:3, 4, τα ελαιόδεντρα χρησιμοποιούνται ως σύμβολα των χρισμένων και των μαρτύρων του Θεού.

[Εικόνα στη σελίδα 912]

Τα ελαιόδεντρα ευδοκιμούν σε πετρώδες έδαφος, που είναι υπερβολικά ξερό για πολλά άλλα φυτά

ΕΛΙΑΒ

(Ελιάβ) [Ο Θεός μου Είναι Πατέρας].

1. Γιος του Χαιλών από τη φυλή του Ζαβουλών, ένας από τους 12 αρχηγούς τους οποίους διόρισε ο Ιεχωβά να βοηθήσουν τον Μωυσή και τον Ααρών στην απαρίθμηση των στρατεύσιμων γιων του Ισραήλ. (Αρ 1:1-4, 9, 16) Ο Ελιάβ ήταν επικεφαλής του στρατεύματος της φυλής του, η οποία ήταν τμήμα της τρίφυλης υποδιαίρεσης του στρατοπέδου του Ιούδα. (Αρ 2:3, 7· 10:14-16) Εκτός από τη συμμετοχή του στην ομαδική προσφορά που έκαναν οι αρχηγοί μετά το στήσιμο της σκηνής, στη συνέχεια ο αρχηγός Ελιάβ έφερε την τρίτη ημέρα τη δική του προσφορά για την εγκαινίαση του θυσιαστηρίου.—Αρ 7:1-3, 10, 11, 24-29.

2. Γιος του Φαλλού από τη φυλή του Ρουβήν και πατέρας του Νεμουήλ. Οι άλλοι γιοι του Ελιάβ, ο Δαθάν και ο Αβιρών, υποστήριξαν τον Κορέ στο στασιασμό του εναντίον του Μωυσή και τους κατάπιε μαζί με τα σπιτικά τους η γη όταν άνοιξε θαυματουργικά.—Αρ 16:1, 12· 26:8-10· Δευ 11:6.

3. Λευίτης από την οικογένεια των Κααθιτών και πρόγονος του προφήτη Σαμουήλ. (1Χρ 6:22, 27, 28, 33, 34) Το όνομά του εμφανίζεται ως Ελιήλ στο εδάφιο 1 Χρονικών 6:34 και ως Ελιού στο εδάφιο 1 Σαμουήλ 1:1.

4. Ο πρωτότοκος του Ιεσσαί, του πατέρα του Βασιλιά Δαβίδ. (1Σα 17:13· 1Χρ 2:13) Η εμφάνιση του Ελιάβ και το ύψος του αναστήματός του εντυπωσίασαν τόσο πολύ τον Σαμουήλ ώστε συμπέρανε ότι αυτός ήταν ο εκλεκτός του Θεού για τη βασιλεία. Ο Ιεχωβά, όμως, είχε απορρίψει τον Ελιάβ και είχε διαλέξει τον Δαβίδ.—1Σα 16:6-12.

Ο Ελιάβ, ο Αβιναδάβ και ο Σαμμάχ, οι τρεις μεγαλύτεροι γιοι του Ιεσσαί, ήταν στο στρατό του Σαούλ τον καιρό που ο Γολιάθ, ο πρόμαχος των Φιλισταίων, προκαλούσε τους άντρες του Ισραήλ. Λίγο πριν ανεβεί και πάλι ο Γολιάθ από τις γραμμές μάχης των Φιλισταίων για να εμπαίξει τον Ισραήλ, ο Δαβίδ, σταλμένος από τον πατέρα του, έφτασε στον τόπο της μάχης και έφερε προμήθειες για τους τρεις αδελφούς του. Εξαγριωμένος από τις ερωτήσεις που υπέβαλλε ο Δαβίδ στους Ισραηλίτες πολεμιστές σχετικά με την αμοιβή που θα λάβαινε όποιος πάτασσε τον Γολιάθ, ο Ελιάβ καταφέρθηκε δριμύτατα εναντίον του Δαβίδ, υπονοώντας ότι αμελούσε τα ποιμενικά του καθήκοντα και κατηγορώντας τον για αυθάδεια και κακία στην καρδιά. (Αυτή η αφήγηση για την εξυπηρέτηση που έκανε ο Δαβίδ και για το θυμό του Ελιάβ παραλείπεται στο Βατικανό Χειρόγραφο Αρ. 1209.)—1Σα 17:13, 17, 26-28.

Πολύ αργότερα, φαίνεται ότι ο γιος του Δαβίδ, ο Ιεριμώθ, παντρεύτηκε την Αβιχαίλ, την κόρη του Ελιάβ.—2Χρ 11:18.

5. Ένας από τους Γαδίτες οι οποίοι προσκολλήθηκαν στον Δαβίδ όταν εκείνος εξακολουθούσε να βρίσκεται κάτω από περιορισμό εξαιτίας του Βασιλιά Σαούλ. Οι Γαδίτες χαρακτηρίζονται «γενναίοι και κραταιοί άντρες», από τους οποίους ο μικρότερος ήταν ισοδύναμος με εκατό και ο μεγαλύτερος με χίλιους.—1Χρ 12:1, 8, 9, 14.

6. Λευίτης μουσικός, από τη δεύτερη υποδιαίρεση, που έπαιζε και αυτός μουσική όταν ο Βασιλιάς Δαβίδ μετέφερε στην Ιερουσαλήμ την κιβωτό του Ιεχωβά από το σπίτι του Ωβήδ-εδώμ.—1Χρ 15:18, 20, 25· 16:5.

ΕΛΙΑΒΑ

(Ελιαβά) [Ο Θεός Κρύβει].

Κάποιος Σααλβωνίτης, ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ.—2Σα 23:32· 1Χρ 11:33.

ΕΛΙΑΔΑ

(Ελιαδά) [Ο Θεός Έχει Γνωρίσει].

1. Γιος του Δαβίδ ο οποίος γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ. (2Σα 5:13-16· 1Χρ 3:5-8) Ονομάζεται Βεελιαδά στο εδάφιο 1 Χρονικών 14:7.

2. Ο πατέρας του Ρεζών ο οποίος αντιστεκόταν στον Σολομώντα.—1Βα 11:23.

3. Βενιαμίτης αξιωματικός ο οποίος είχε υπό τις διαταγές του 200.000 τοξότες στη διάρκεια της βασιλείας του Ιωσαφάτ.—2Χρ 17:12, 17.

ΕΛΙΑΘΑ

(Ελιαθά) [Ο Θεός μου Έχει Έρθει].

Γιος του Αιμάν ο οποίος, την εποχή που κυβερνούσε ο Βασιλιάς Δαβίδ, κληρώθηκε να είναι μουσικός στην 20ή ομάδα υπηρεσίας στον οίκο του Ιεχωβά.—1Χρ 25:1, 4-6, 9, 27.

ΕΛΙΑΚΕΙΜ

(Ελιακείμ) [Ο Θεός μου Εγείρει].

1. Γιος του Χελκία. Αξιωματούχος που διαχειριζόταν τις υποθέσεις του σπιτικού του Εζεκία, του βασιλιά του Ιούδα, όταν ο Ασσύριος βασιλιάς Σενναχειρείμ εισέβαλε στον Ιούδα το 732 Π.Κ.Χ.

Ενώ ο Σεβνά ήταν ακόμη «υπεύθυνος για το σπιτικό», ο προφήτης Ησαΐας προείπε ότι θα καθαιρούνταν από τη θέση του και θα αντικαθίστατο από τον Ελιακείμ, τον οποίο ο Ιεχωβά αποκάλεσε «υπηρέτη» Του. Η αλλαγή αυτή θα γινόταν με το να ντύσουν τον Ελιακείμ με τον επίσημο χιτώνα και το περίζωμα του Σεβνά. Επίσης, στον ώμο του Ελιακείμ θα τοποθετούνταν «το κλειδί του οίκου του Δαβίδ», πράγμα που υποδήλωνε ότι επρόκειτο να του ανατεθεί η επίβλεψη των διαμερισμάτων του βασιλιά, καθώς και η εξουσία να αποφασίζει ποιος θα γινόταν δεκτός στην υπηρεσία του βασιλιά.—Ησ 22:15-24.

Ασκώντας αυτό το επίσημο αξίωμα, ο Ελιακείμ, μαζί με τον Σεβνά το γραμματέα και τον Ιωάχ, προφανώς τον υπομνηματογράφο, βγήκε να μιλήσει με τον Ραβσάκη, ο οποίος είχε έρθει στην Ιερουσαλήμ με ισχυρή στρατιωτική δύναμη για να απαιτήσει την παράδοση της πόλης. Κατόπιν, με σκισμένα τα ενδύματά τους, οι τρεις άντρες ανέφεραν τα λόγια των εκπροσώπων του Σενναχειρείμ στον Βασιλιά Εζεκία, ο οποίος έστειλε τότε τον Ελιακείμ, τον Σεβνά και τους πρεσβυτέρους των ιερέων στον Ησαΐα για να ρωτήσουν τον Ιεχωβά.—Ησ 36:11, 22· 37:1, 2· 2Βα 18:17, 18, 26, 36, 37· 19:1, 2.

2. Βασιλιάς του Ιούδα (628-618 Π.Κ.Χ.) τον οποίο εγκατέστησε στο θρόνο ο Φαραώ Νεχαώ μετονομάζοντάς τον σε Ιωακείμ. Ο Ελιακείμ ήταν γιος του Βασιλιά Ιωσία.—2Βα 23:34· βλέπε ΙΩΑΚΕΙΜ.

3. Ένας από τους Λευίτες ιερείς οι οποίοι κρατούσαν τις σάλπιγγες στην πομπή που διοργάνωσε ο Νεεμίας κατά την εγκαινίαση του ανοικοδομημένου τείχους της Ιερουσαλήμ.—Νε 12:31, 41.

4. Πρόγονος του Ιωσήφ, του θετού πατέρα του Ιησού.—Ματ 1:13.

5. Πρόγονος της Μαρίας, της επίγειας μητέρας του Ιησού.—Λου 3:30.

ΕΛΙΑΜ

(Ελιάμ) [Θεός του Λαού].

1. Ο πατέρας της Βηθ-σαβεέ. (2Σα 11:3) Ονομάζεται Αμμιήλ στο εδάφιο 1 Χρονικών 3:5.

2. Ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ, γιος του Αχιτόφελ. (2Σα 23:34) Ίσως ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον Αρ. 1 πιο πάνω, οπότε η Βηθ-σαβεέ θα ήταν εγγονή του Αχιτόφελ.

ΕΛΙΑΣΑΦ

(Ελιασάφ) [Ο Θεός Έχει Προσθέσει (Αυξήσει)].

1. Γιος του Δεουήλ (ή Ραγουήλ) από τη φυλή του Γαδ, ένας από τους 12 αρχηγούς τους οποίους διάλεξε ο Ιεχωβά για να βοηθήσουν τον Μωυσή και τον Ααρών στην απαρίθμηση των στρατεύσιμων αρρένων. (Αρ 1:1-4, 14· 2:14) Ο Ελιασάφ ήταν επικεφαλής του στρατεύματος της φυλής του, η οποία ήταν τμήμα της τρίφυλης υποδιαίρεσης του στρατοπέδου του Ρουβήν. (Αρ 2:10-15· 10:18-20) Εκτός από το ότι συμμετείχε στην ομαδική προσφορά που έκαναν οι αρχηγοί μετά το στήσιμο της σκηνής, στη συνέχεια, την έκτη ημέρα, ο Ελιασάφ έφερε τη δική του προσφορά για την εγκαινίαση του θυσιαστηρίου.—Αρ 7:1, 2, 10, 42-47.

2. Γιος του Λαήλ και αρχηγός του πατρικού οίκου των Γηρσωνιτών. Υπό την κατεύθυνση του Ελιασάφ, οι Γηρσωνίτες μετέφεραν τα καλύμματα της σκηνής και το προπέτασμα της εισόδου της σκηνής, το προπέτασμα της εισόδου της αυλής και τα παραπετάσματα της αυλής, καθώς και τα σχοινιά της σκηνής.—Αρ 3:21-26.

ΕΛΙΑΣΙΒ

(Ελιασίβ) [Ο Θεός μου Επιστρέφει (Επαναφέρει)].

1. Λευίτης από τους γιους του Ααρών στον οποίο έπεσε ο κλήρος της 11ης ιερατικής υποδιαίρεσης την εποχή του Δαβίδ.—1Χρ 24:1, 5, 6, 12.

2. Ο πατέρας κάποιου Ιεχωανάν.—Εσδ 10:6.

3. Λευίτης υμνωδός του ναού ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που απέπεμψαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους την εποχή του Έσδρα.—Εσδ 10:16, 17, 23, 24, 44.

4. Απόγονος του Ζατθού ο οποίος συγκαταλεγόταν και αυτός στους άντρες που εξαπέστειλαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 10:16, 17, 27, 44.

5. Απόγονος του Βανί, άλλος ένας από εκείνους που απέβαλαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 10:16, 17, 34, 36, 44.

6. Εγγονός του Ιησού που επέστρεψε μαζί με τον Ζοροβάβελ από τη βαβυλωνιακή εξορία. Ο Ελιασίβ ήταν αρχιερέας την εποχή του Νεεμία και συμμετείχε με τους άλλους ιερείς στην ανοικοδόμηση της Πύλης των Προβάτων στο τείχος της Ιερουσαλήμ. (Νε 12:1, 10· 3:1) Κατά την απουσία του Νεεμία, ο ίδιος ο Ελιασίβ μόλυνε το ναό φτιάχνοντας μια τραπεζαρία στην αυλή του ναού για τον Τωβία τον Αμμωνίτη, το συγγενή του. Αλλά ο Νεεμίας, μόλις επέστρεψε, πέταξε έξω τα έπιπλα του Τωβία και έβαλε να καθαρίσουν τις τραπεζαρίες. Ο Νεεμίας έδιωξε επίσης έναν από τους γιους του Ιεχωδαέ, του γιου του Ελιασίβ, επειδή είχε παντρευτεί μια κόρη του Σαναβαλλάτ του Ορωνίτη.—Νε 13:4, 5, 7-9, 28.

7. Γιος του Ελιωηναΐ, απόγονος του Βασιλιά Δαβίδ.—1Χρ 3:1, 5, 10, 24.

ΕΛΙΔΑΔ

(Ελιδάδ) [Ο Θεός μου Έχει Αγαπήσει].

Βενιαμίτης αρχηγός, γιος του Χισλών. Με εντολή του Ιεχωβά, διορίστηκε να συμμετάσχει άμεσα στη διαμοίραση της Υποσχεμένης Γης στους Ισραηλίτες.—Αρ 34:17, 18, 21, 29.

ΕΛΙΕΖΕΡ

(Ελιέζερ) [Ο Θεός μου Είναι Βοηθός].

1. Κάποιος άντρας από τη Δαμασκό ο οποίος ήταν ο άμεσος κληρονόμος του άτεκνου Αβραάμ. Ο Αβραάμ τον χαρακτήρισε “γιο του σπιτικού του”. (Γε 15:2, 3) Αρχαιολογικά ευρήματα, όπως οι πινακίδες από τη Νουζί, ρίχνουν φως στο γιατί ο Αβραάμ θεωρούσε τον Ελιέζερ κληρονόμο του. Συχνά, τα άτεκνα ζευγάρια υιοθετούσαν κάποιον ο οποίος θα τους φρόντιζε στα γηρατειά τους, θα έκανε τις διευθετήσεις για την ταφή τους όταν θα πέθαιναν και κατόπιν θα κληρονομούσε την περιουσία. Αυτό, όμως, γινόταν με τον όρο ότι, σε περίπτωση που αυτοί αποκτούσαν γιο έπειτα από την υιοθεσία, ο πραγματικός γιος θα γινόταν ο βασικός κληρονόμος.

Ο Ελιέζερ ήταν πιθανώς αυτός που αναφέρεται ως ο γεροντότερος υπηρέτης του Αβραάμ και διαχειριστής του σπιτικού του, ο οποίος στάλθηκε από τον Αβραάμ στο σπιτικό του Ναχώρ στην άνω Μεσοποταμία για να φέρει σύζυγο για τον Ισαάκ. Όπως ο κύριός του ο Αβραάμ, έτσι και ο Ελιέζερ απέβλεπε στον Ιεχωβά για κατεύθυνση και αναγνώρισε την καθοδηγία Του.—Γε 24:2, 4, 12-14, 56.

2. Ο νεότερος από τους δύο γιους του Μωυσή, ο οποίος ονομάστηκε έτσι από τον Μωυσή επειδή ο Θεός τον είχε βοηθήσει να ελευθερωθεί από το σπαθί του Φαραώ. (Εξ 18:4) Ο Ελιέζερ είχε έναν μόνο γιο, τον Ρεαβία, μέσω του οποίου προήλθαν πολλοί απόγονοι. Την εποχή του Δαβίδ ένας από αυτούς, ο Σελομώθ, διορίστηκε μαζί με τους αδελφούς του υπεύθυνος για όλα τα καθαγιασμένα πράγματα.—1Χρ 23:17· 26:25, 26, 28.

3. Γιος του Βεχέρ και απόγονος του Βενιαμίν.—1Χρ 7:6, 8.

4. Ένας από τους εφτά ιερείς οι οποίοι σάλπιζαν δυνατά μπροστά από την κιβωτό του Ιεχωβά όταν ο Δαβίδ έβαλε να την ανεβάσουν στην Ιερουσαλήμ από το σπίτι του Ωβήδ-εδώμ.—1Χρ 15:24.

5. Γιος του Ζιχρί και αρχηγός της φυλής του Ρουβήν στη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ.—1Χρ 27:16.

6. Γιος του Δωδαβά από τη Μαρησά και προφήτης ο οποίος προείπε ότι ο Ιεχωβά θα συνέτριβε τα έργα του Βασιλιά Ιωσαφάτ όσον αφορά το συνεταιρισμό του με τον πονηρό Βασιλιά Οχοζία για τη ναυπήγηση πλοίων.—2Χρ 20:35-37· 1Βα 22:48.

7. Ένας από τους επικεφαλής των εξορίστων οι οποίοι επέστρεψαν στην Ιερουσαλήμ μαζί με τον Έσδρα.—Εσδ 8:16.

8. Ιερέας από «τους γιους του Ιησού» ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που ακολούθησαν την προτροπή του Έσδρα και υποσχέθηκαν να εξαποστείλουν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 10:18, 19.

9. Λευίτης ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που απέπεμψαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους, ακολουθώντας την προτροπή του Έσδρα.—Εσδ 10:23, 44.

10. Απόγονος του Χαρίμ ο οποίος συγκαταλεγόταν σε εκείνους που άκουσαν τα λόγια του Έσδρα και απέπεμψαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 10:31, 44.

11. Πρόγονος της Μαρίας, της επίγειας μητέρας του Ιησού.—Λου 3:29.

ΕΛΙΖΑΦΑΝ

(Ελιζαφάν), ΕΛΖΑΦΑΝ (Ελζαφάν) [Ο Θεός (μου) Έχει Κρύψει (Αποταμιεύσει)].

1. Ο γιος του θείου του Ααρών, του Οζιήλ, ο οποίος μαζί με τον αδελφό του τον Μισαήλ μετέφερε κατ’ εντολήν του Μωυσή τα πτώματα του Ναδάβ και του Αβιού έξω από το στρατόπεδο. (Εξ 6:22· Λευ 10:4· Αρ 3:30) Ο Ελιζαφάν ήταν κεφαλή ενός πατρογονικού Λευιτικού οίκου, και στην Αγία Γραφή αναφέρονται συγκεκριμένα μέλη αυτού του οίκου που υπηρέτησαν στη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ και του Εζεκία.—1Χρ 15:8· 2Χρ 29:13.

2. Ο γιος του Φαρνάχ και αρχηγός των γιων του Ζαβουλών, ο οποίος ήταν μεταξύ εκείνων που διορίστηκαν κατόπιν εντολής του Ιεχωβά να μοιράσουν την Υποσχεμένη Γη σε κληρονομικά μερίδια.—Αρ 34:25.

ΕΛΙΗΛ

(Ελιήλ) [Ο Θεός μου Είναι Θεός].

1. Ένας από τους επικεφαλής της μισής φυλής του Μανασσή. Όπως και οι υπόλοιποι επικεφαλής, ο Ελιήλ ήταν άντρας γενναίος και κραταιός, άντρας φημισμένος.—1Χρ 5:24.

2. Λευίτης από την οικογένεια των Κααθιτών και πρόγονος του προφήτη Σαμουήλ. (1Χρ 6:33, 34) Προφανώς ονομάζεται Ελιού στο εδάφιο 1 Σαμουήλ 1:1 και Ελιάβ στο εδάφιο 1 Χρονικών 6:27.

3. Απόγονος του Σιμεΐ από τη φυλή του Βενιαμίν.—1Χρ 8:1, 20, 21.

4. Απόγονος του Σασάκ από τη φυλή του Βενιαμίν.—1Χρ 8:1, 22, 25.

5. Κάποιος Μαχαβίτης, ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ.—1Χρ 11:26, 46.

6. Ένας άλλος κραταιός άντρας του Δαβίδ.—1Χρ 11:26, 47.

7. Κάποιος Γαδίτης, ένας από τους ταχείς, θαρραλέους και κραταιούς άντρες οι οποίοι αποχωρίστηκαν και πήγαν με την πλευρά του Δαβίδ ενόσω εκείνος βρισκόταν ακόμη κάτω από περιορισμούς εξαιτίας του Βασιλιά Σαούλ. Ο μικρότερος από αυτούς τους Γαδίτες χαρακτηρίζεται ως ισοδύναμος με εκατό και ο μεγαλύτερος με χίλιους.—1Χρ 12:1, 8, 11, 14.

8. Γιος του Χεβρών, ένας από τους επικεφαλής των Λευιτών τους οποίους επέλεξε ο Δαβίδ για να φέρουν την Κιβωτό στην Ιερουσαλήμ.—1Χρ 15:9, 11, 12.

9. Λευίτης επίτροπος στο πλευρό του Χωνανία, ο οποίος είχε υπό την επιστασία του «τη συνεισφορά και το δέκατο και τα άγια πράγματα» την εποχή του Βασιλιά Εζεκία.—2Χρ 31:11-13.

ΕΛΙΗΝΑΪ

(Ελιηναΐ) [συντετμημένη μορφή του Ελιχώ-ηναΐ].

Απόγονος του Σιμεΐ από τη φυλή του Βενιαμίν, ο οποίος κατοικούσε στην Ιερουσαλήμ.—1Χρ 8:1, 20, 21, 28.

ΕΛΙΚΑ

(Ελικά).

Ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ, προφανώς από την πόλη Αρώδ.—2Σα 23:25.

ΕΛΙΜΕΛΕΧ

(Ελιμέλεχ) [Ο Θεός μου Είναι Βασιλιάς].

Βηθλεεμίτης ο οποίος, μαζί με τη σύζυγό του τη Ναομί και τους δύο γιους τους, τον Μααλών και τον Χελαιών, έφυγε από τον Ιούδα εξαιτίας κάποιας πείνας την εποχή των Κριτών και κατοίκησε ως πάροικος στον Μωάβ, όπου και πέθανε.—Ρθ 1:1-3.

ΕΛΙΟΡΕΦ

(Ελιορέφ) [πιθανώς, Θεός του Χειμώνα].

Γιος του Σεισά ο οποίος, μαζί με τον αδελφό του τον Αχιά, υπηρετούσε ως γραμματέας του Βασιλιά Σολομώντα.—1Βα 4:1-3.

ΕΛΙΟΥ

(Ελιού) [Ο Θεός μου Είναι Αυτός].

1. “Ο γιος του Βαραχήλ του Βουζίτη, από την οικογένεια του Ραμ”. Ως απόγονος του Βουζ, ο Ελιού ήταν προφανώς μακρινός συγγενής του Αβραάμ. (Ιωβ 32:1, 2, 6· Γε 22:20, 21) Πιθανώς ο Ελιού άκουσε προσεκτικά ολόκληρη την αντιπαράθεση μεταξύ του Ιώβ και των τριών υποτιθέμενων παρηγορητών του. Ωστόσο, από σεβασμό για την ηλικία τους, παρέμεινε σιωπηλός ωσότου όλοι τελείωσαν όσα είχαν να πουν. Μολονότι οι σύγχρονοι κριτικοί χαρακτηρίζουν τον Ελιού φλύαρο, λέγοντας ότι μακρηγορούσε στις ομιλίες του, τα λόγια του Ελιού δεν ήταν λόγια κάποιου αυθάδη νεαρού. Αυτός αντιλαμβανόταν πλήρως ότι η σοφία δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο εκείνων που βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία, αλλά ότι το πνεύμα του Θεού καθιστά κάποιον αληθινά σοφό. Επομένως, ο Ελιού στηριζόταν πάρα πολύ στο πνεύμα του Ιεχωβά. Γι’ αυτό και ήταν σε θέση να διακρίνει ορθά ότι ο Ιώβ δεν είχε αντιληφθεί πως η δικαίωση του Ιεχωβά Θεού είναι πολύ πιο σημαντική από τη δικαίωση οποιουδήποτε ανθρώπου και ότι οι τρεις φίλοι του Ιώβ είχαν στην ουσία κηρύξει τον Θεό πονηρό.—Ιωβ 32:2-9, 18.

Ο Ελιού δεν ήταν προσωπολήπτης, δεν προσέδωσε κολακευτικό τίτλο σε κανέναν. Αναγνώριζε ότι ο ίδιος, όπως και ο Ιώβ, ήταν φτιαγμένος από πηλό και ότι ο Παντοδύναμος ήταν ο Δημιουργός του. Ο Ελιού δεν είχε την πρόθεση να τρομοκρατήσει τον Ιώβ, αλλά του μίλησε ως αληθινός φίλος, απευθυνόμενος στον Ιώβ με το όνομά του, κάτι που δεν έκανε ο Ελιφάς, ο Βιλδάδ και ο Σωφάρ.—Ιωβ 32:21, 22· 33:1, 6.

Από κάθε άποψη, ο Ελιού εξύψωσε τη θέση του αληθινού Θεού: Ο Παντοδύναμος είναι δίκαιος, ανταμείβει τον άνθρωπο σύμφωνα με τη διαγωγή του. Κρίνει χωρίς προσωποληψία και γνωρίζει πλήρως την πορεία των ανθρώπων. Ο Θεός ακούει την κραυγή του ταλαιπωρημένου. Είναι Δάσκαλος ο οποίος κάνει τους ανθρώπους σοφότερους από τη ζωική κτίση. Αλλά την αναλήθεια ο Θεός δεν την ακούει, γι’ αυτό και ο Ελιού ενθάρρυνε τον Ιώβ να Τον προσμένει. Επιπλέον, ο Ελιού διαβεβαίωσε τον Ιώβ ότι ο Θεός ήταν μαζί του και ότι Εκείνος δεν θα αφήσει ζωντανό τον πονηρό, αλλά όσοι Τον υπηρετούν «θα τελειώσουν τις ημέρες τους με καλά πράγματα». (Ιωβ 36:11) Κατόπιν, δόθηκε στον Ιώβ η νουθεσία να μεγαλύνει τις ενέργειες του Θεού, του μεγάλου Προμηθευτή, ο οποίος δίνει τροφή σε αφθονία. Ο Ελιού έστρεψε την προσοχή του Ιώβ στα μεγαλουργήματα του Θεού και στον έλεγχο που ασκεί Αυτός στις φυσικές δυνάμεις, ενθαρρύνοντας τον Ιώβ να “δώσει προσοχή στα θαυμαστά έργα του Θεού”. (Ιωβ 37:14) Ο Ελιού ολοκλήρωσε με ένα εξαίσιο αποκορύφωμα, λέγοντας για τον Παντοδύναμο: «Είναι εξυψωμένος σε δύναμη, και την κρίση και την αφθονία της δικαιοσύνης δεν θα τις υποτιμήσει. Ας τον φοβούνται, λοιπόν, οι άνθρωποι».—Ιωβ 37:23, 24· κεφ. 34-37.

Μόνο μέσω του πνεύματος του Θεού μπορούσε ο Ελιού να αξιολογήσει σωστά τα πράγματα και να πει τα λόγια που εκπληρώθηκαν στον Ιώβ όταν εκείνος αποκαταστάθηκε: «Ας απαλλαχτεί από το να κατεβεί στο λάκκο! Βρήκα λύτρο! Ας γίνει η σάρκα του πιο δροσερή από ό,τι στη νεότητά του, ας επιστρέψει στις ημέρες του νεανικού του σφρίγους».—Ιωβ 33:24, 25.

2. Πρόγονος του προφήτη Σαμουήλ, γιος του Θοχού. (1Σα 1:1) Προφανώς, ο Ελιού ονομάζεται επίσης Ελιάβ και Ελιήλ.—1Χρ 6:27, 34.

3. Κάποιος ο οποίος πιστεύεται ότι ήταν ο Ελιάβ, ο μεγαλύτερος αδελφός του Βασιλιά Δαβίδ. Έγινε ο άρχοντας της φυλής του Ιούδα.—1Χρ 27:18, 22· παράβαλε 1Σα 16:6· βλέπε ΕΛΙΑΒ Αρ. 4.

4. Ένας από τους εφτά επικεφαλής των χιλιάδων του Μανασσή που αυτομόλησαν στον Δαβίδ όταν εκείνος ήταν στη Σικλάγ.—1Χρ 12:20.

5. Κορεΐτης από την οικογένεια του Ωβήδ-εδώμ, ο οποίος ήταν πυλωρός στον οίκο του Θεού, διορισμένος στη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ.—1Χρ 26:1, 4, 7, 8.

ΕΛΙΟΥΔ

(Ελιούδ) [εβρ. προέλευσης· σημαίνει «Ο Θεός μου Είναι Αξιοπρέπεια· Θεός της Αξιοπρέπειας»].

Πρόγονος του Ιωσήφ, του θετού πατέρα του Ιησού.—Ματ 1:15, 16.

ΕΛΙΣΑ

(Ελισά).

Γιος του Ιαυάν και ένας από τους πατριάρχες από τους οποίους «εξαπλώθηκε ο νησιωτικός πληθυσμός των εθνών». (Γε 10:4, 5· 1Χρ 1:7) Η μόνη άλλη αναφορά του Ελισά στη Γραφή είναι στη θρηνωδία που ειπώθηκε εναντίον της Τύρου, όπου το όνομα αυτό εμφανίζεται ως το όνομα κάποιας χώρας ή περιοχής που είχε εμπορικές σχέσεις με την Τύρο. Η Τύρος απεικονίζεται ως ένα συμβολικό πλοίο του οποίου τα εξαρτήματα προέρχονταν από πολλά έθνη και στο οποίο «τα νησιά του Ελισά» προμήθευαν “μπλε κλωστή και μαλλί βαμμένο πορφυροκόκκινο” για το σκέπαστρο του καταστρώματός του (ίσως κάποιο είδος σκίαστρου που το προστάτευε από τον ήλιο και τη βροχή).—Ιεζ 27:1-7.

Ο Ιώσηπος, Ιουδαίος ιστορικός του πρώτου αιώνα, εφάρμοσε το όνομα Αλισάς (Ελισά) στους Αλισαίους (Αιολείς), ένα από τα βασικά ελληνικά φύλα. (Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Α΄, 127 [vi, 1]) Τον καιρό του Ιεζεκιήλ το όνομα Αιολίδα όριζε μόνο ένα τμήμα της δυτικής ακτής της Μικράς Ασίας. Ομοιότητα με το όνομα Ελισά παρατηρείται στο όνομα Ήλις, μια περιοχή στη βορειοδυτική ακτή της Πελοποννήσου. Είναι επίσης γνωστό ότι οι Έλληνες είχαν ιδρύσει αποικίες στη νότια Ιταλία και στη Σικελία, και το Αραμαϊκό Ταργκούμ, σχολιάζοντας το εδάφιο Ιεζεκιήλ 27:7, ταυτίζει το όνομα Ελισά με «την περιφέρεια της Ιταλίας». Οποιαδήποτε από αυτές τις τοποθεσίες θα ταίριαζε στο υπόμνημα του Ιεζεκιήλ επειδή αυτές οι περιοχές παρήγαν την εξαιρετικά πολύτιμη πορφύρα, αλλά δεν μπορεί να εξαχθεί κανένα απόλυτο συμπέρασμα ως προς τον ακριβή συσχετισμό τους με τον Ελισά, εκτός από το ότι οι ενδείξεις κλίνουν προς την Ελλάδα μάλλον παρά προς τη βόρεια Αφρική ή την Κύπρο. Είναι επίσης λογικό να υποθέσουμε ότι οι απόγονοι του Ελισά δεν παρέμειναν σε κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία αλλά στο πέρασμα των αιώνων μετακινήθηκαν ή επέκτειναν την επικράτειά τους, και επομένως το όνομα Ελισά μπορεί να εφαρμόστηκε κατά καιρούς σε διαφορετικές περιοχές.

ΕΛΙΣΑΒΕΤ

(Ελισάβετ) [από το εβρ. ’Ελισέβα‛, που σημαίνει «Ο Θεός μου Είναι Αφθονία· Θεός της Αφθονίας»].

Η θεοφοβούμενη σύζυγος του ιερέα Ζαχαρία και μητέρα του Ιωάννη του Βαφτιστή. Η Ελισάβετ ανήκε και η ίδια στην ιερατική οικογένεια του Ααρών του Λευίτη. Τόσο αυτή όσο και ο σύζυγός της ήταν προχωρημένοι στα χρόνια όταν ο άγγελος Γαβριήλ εμφανίστηκε στον Ζαχαρία στα Άγια του ναού και ανακοίνωσε ότι η Ελισάβετ θα γεννούσε γιο ο οποίος θα ονομαζόταν Ιωάννης. Μόλις έμεινε έγκυος, η Ελισάβετ κάθησε απομονωμένη πέντε μήνες. Στον έκτο μήνα της εγκυμοσύνης της, την επισκέφτηκε η Μαρία η συγγενής της. Σε εκείνη την περίπτωση ο Ιωάννης σκίρτησε στην κοιλιά της μητέρας του, και η Ελισάβετ, έχοντας γεμίσει άγιο πνεύμα, ευλόγησε τη Μαρία και τον καρπό της κοιλιάς της, αποκαλώντας την «μητέρα του Κυρίου» της.—Λου 1:5-7, 11-13, 24, 39-43.

ΕΛΙΣΑΙΕ

(Ελισαιέ) [Ο Θεός Είναι Σωτηρία].

Γιος του Σαφάτ και προφήτης του Ιεχωβά κατά το δέκατο και ένατο αιώνα Π.Κ.Χ. Ήταν ο διάδοχος του προφήτη Ηλία. Ο Ιεχωβά κατηύθυνε τον Ηλία να χρίσει τον Ελισαιέ από την Αβέλ-μεολά. Ο Ηλίας βρήκε τον Ελισαιέ να οργώνει και έριξε πάνω του το επίσημο ένδυμά του, κάτι που υποδήλωνε διορισμό. (1Βα 19:16) Ο Ελισαιέ όργωνε πίσω από 12 ζευγάρια ταύρους, «και ο ίδιος ήταν με το δωδέκατο». Είναι ενδιαφέρον ότι το 19ο αιώνα ο Γουίλιαμ Τόμσον ανέφερε στο έργο του Η Γη και το Βιβλίο ([The Land and the Book] 1887, σ. 144) πως οι Άραβες είχαν τη συνήθεια να οργώνουν ομαδικά με τα μικρά τους άροτρα, ενώ ένας σπορέας μπορούσε εύκολα να σπείρει όση έκταση είχαν οργώσει οι ζευγολάτες σε μία ημέρα. Ο Ελισαιέ, ο οποίος ήταν ο τελευταίος σε μια τέτοια ομάδα, μπορούσε να σταματήσει χωρίς να παρεμποδίζει την εργασία των υπολοίπων. Το γεγονός ότι θυσίασε ένα ζευγάρι ταύρων και άναψε φωτιά με τα σύνεργά τους δείχνει την ετοιμότητά του, την αποφασιστικότητά του και την εκτίμηση που είχε για την πρόσκληση που του απηύθυνε ο Ιεχωβά. Αφού ετοίμασε ένα γεύμα, ο Ελισαιέ έφυγε αμέσως για να ακολουθήσει τον Ηλία.—1Βα 19:19-21.

Πιθανώς για ένα διάστημα έξι ετών ο Ελισαιέ ήταν ο υπηρέτης του Ηλία. Ο Ηλίας υπηρετούσε ως επικεφαλής προφήτης και ο Ελισαιέ συνεργαζόταν μαζί του στενά—ήταν μάλιστα γνωστός ως «αυτός που έχυνε νερό στα χέρια του Ηλία» όταν εκείνος έπλενε τα χέρια του.—2Βα 2:3-5· 3:11.

Από τότε που ακολούθησε τον Ηλία εκτελούσε χρέη προφήτη στον Ισραήλ, την περίοδο που βασίλεψαν ο Αχαάβ, ο Οχοζίας, ο Ιωράμ και ο Ιηού, συνεχίζοντας μέχρι και στην εποχή του Ιωάς. Στον Ιούδα εκείνη την εποχή βασίλεψαν ο Ιωσαφάτ, ο Ιωράμ, ο Οχοζίας, η Γοθολία, ο Ιωάς και ενδεχομένως ο Αμαζίας. Ο Ελισαιέ συνέχισε μόνος του στη διακονία περίπου 60 χρόνια μετά την αναχώρηση του Ηλία.—ΧΑΡΤΗΣ, Τόμ. 1, σ. 949.

Το υπόμνημα της προφητικής δράσης του Ελισαιέ στο Δεύτερο Βασιλέων δεν φαίνεται να ακολουθεί απόλυτα χρονολογική σειρά. Για παράδειγμα, στο 5ο κεφάλαιο, ο Γιεζί πατάσσεται με λέπρα, γεγονός που τον απέκλειε από τις συνήθεις κοινωνικές επαφές. Ωστόσο, στο 8ο κεφάλαιο παρουσιάζεται να έχει μια φιλική συνομιλία με τον Ιωράμ του Ισραήλ. Επίσης, ο θάνατος του Βασιλιά Ιωάς του Ισραήλ αναφέρεται στο 13ο κεφάλαιο, αλλά ακολουθείται από μια περιγραφή της τελευταίας συνομιλίας που είχε αυτός με τον Ελισαιέ. (2Βα 13:12-21) Σε μερικά σημεία του υπομνήματος φαίνεται πως τα έργα και τα θαύματα του Ελισαιέ έχουν ομαδοποιηθεί με βάση το χαρακτήρα τους ή τις ομοιότητες, όπως για παράδειγμα: (1) όσα έγιναν προς όφελος των προφητών και μεμονωμένων ατόμων (2Βα 4:1–6:7) και (2) όσα είχαν σχέση με το έθνος και το βασιλιά.—2Βα 6:8–7:20.

Διαδέχεται τον Ηλία. Η δράση του Ελισαιέ ως διαδόχου του Ηλία αρχίζει γύρω στο 917 Π.Κ.Χ. ή λίγο αργότερα, όταν ο Ηλίας αναλήφθηκε στους ουρανούς μέσα σε ανεμοθύελλα. (2Βα 1:17· 2:1, 11, 12) Προτού φύγει ο Ηλίας, ο Ελισαιέ τού ζητάει «δύο μέρη από το πνεύμα» του, δηλαδή διπλό μερίδιο, το οποίο δικαιούνταν ο πρωτότοκος γιος. Τη θέση αυτή την κατέχει λόγω του επίσημου διορισμού του ως διαδόχου του Ηλία, διορισμού τον οποίο έλαβε όταν ο Ηλίας έριξε πάνω του το επίσημο ένδυμά του. (2Βα 2:9) Ο Ηλίας, αντιλαμβανόμενος ότι δεν εναπόκειται στον ίδιο να του δώσει κάτι τέτοιο, λέει στον Ελισαιέ ότι, αν τον δει να παίρνεται μακριά του, η επιθυμία του θα πραγματοποιηθεί. Ο Ιεχωβά δίνει την επιβεβαίωση επιτρέποντας στον Ελισαιέ να δει τον Ηλία να αναλαμβάνεται στους ουρανούς μέσα σε ανεμοθύελλα. Καθώς ο Ηλίας φεύγει, του πέφτει το επίσημο ένδυμά του, ένας τρίχινος μανδύας. Ο Ελισαιέ το μαζεύει, προσδιορίζοντας έτσι τον εαυτό του ως διάδοχο του Ηλία. Στην όχθη του Ιορδάνη Ποταμού, ο Ιεχωβά δείχνει ότι είναι με τον Ελισαιέ χωρίζοντας θαυματουργικά τα νερά του Ιορδάνη όταν εκείνος τα χτυπάει με αυτό το ένδυμα.—2Βα 2:9-15.

Αφού περνάει τον Ιορδάνη, ο Ελισαιέ επιστρέφει στην ομάδα των γιων των προφητών, στην Ιεριχώ. Ένα ακόμη γεγονός το οποίο τον καθιερώνει ως κεφαλή της ομάδας των προφητών του Θεού είναι το ότι εξυγιαίνει το απόθεμα νερού της Ιεριχώς, το οποίο είναι κακής ποιότητας και προκαλεί αποβολές. Ο Ελισαιέ πηγαίνει στην πηγή του νερού, ρίχνει αλάτι από μια μικρή καινούρια κούπα και «το νερό παραμένει γιατρεμένο μέχρι αυτή την ημέρα».—2Βα 2:19-22.

Από την Ιεριχώ, ο Ελισαιέ ανεβαίνει στη Βαιθήλ, περίπου 900 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, όπου πρωτύτερα είχε επισκεφτεί μερικούς από τους γιους των προφητών μαζί με τον Ηλία. (2Βα 2:3) Στο δρόμο μια ομάδα από κακοήθη παιδιά βγαίνει μπροστά του και εκδηλώνει μεγάλη ασέβεια τόσο στον ίδιο όσο και στο αξίωμά του ως προφήτη. Τον κοροϊδεύουν λέγοντάς του: «Ανέβαινε, φαλακρέ! Ανέβαινε, φαλακρέ!» Με αυτό εννοούν είτε να συνεχίσει το δρόμο του ανεβαίνοντας στη Βαιθήλ είτε να αποχωρήσει από τη γη, ακριβώς όπως υποτίθεται ότι είχε κάνει ο προκάτοχός του. (2Βα 2:11) Θέλοντας να διδάξει σε αυτά τα αγόρια και στους γονείς τους σεβασμό για τον προφήτη του Ιεχωβά, γυρίζει και τα καταριέται στο όνομα του Ιεχωβά. Ξαφνικά βγαίνουν από το δάσος δύο αρκούδες και κατασπαράζουν 42 από αυτά τα παιδιά.—2Βα 2:23, 24.

Ο Βασιλιάς Ιωράμ του Ισραήλ, ο Βασιλιάς Ιωσαφάτ του Ιούδα και ο βασιλιάς του Εδώμ παγιδεύονται σε μια άνυδρη έρημο στη διάρκεια μιας εκστρατείας για την καταστολή της ανταρσίας που ξεκίνησε ο Βασιλιάς Μησά του Μωάβ (ο οποίος έστησε τη λεγόμενη Μωαβιτική Λίθο). Ο Βασιλιάς Ιωσαφάτ ζητάει έναν προφήτη του Θεού. Ο Ελισαιέ, όχι για χάρη του Ιωράμ αλλά από σεβασμό για τον Ιωσαφάτ που έχει την εύνοια του Ιεχωβά, ζητάει να του φέρουν κάποιον που παίζει έγχορδο ώστε υπό την επίδραση της μουσικής να λάβει έμπνευση από τον Ιεχωβά. (Παράβαλε 1Σα 10:5, 6.) Ο Ελισαιέ βάζει το λαό να σκάψει αυλάκια. Το επόμενο πρωί αυτά είναι γεμάτα νερό. Νωρίς το πρωί, καθώς ο ήλιος αντανακλάται πάνω στο νερό που υπάρχει στα αυλάκια, οι Μωαβίτες νομίζουν ότι αυτό είναι αίμα. Πιστεύοντας ότι ο Ισραήλ και οι σύμμαχοί του περιήλθαν σε σύγχυση και σφαγιάστηκαν πολεμώντας μεταξύ τους, οι Μωαβίτες ορμούν να αρπάξουν τα λάφυρα. Αλλά προς έκπληξή τους, ο Ισραήλ σηκώνεται και τους νικάει. (2Βα 3:4-27) Το γεγονός αυτό λαβαίνει χώρα κάπου ανάμεσα στο 917 και στο 913 Π.Κ.Χ.

Στο υπόμνημα της δράσης του Ελισαιέ, παρουσιάζεται τώρα μια σειρά από θαύματα που έγιναν σε διάφορα σπιτικά. Η χήρα κάποιου από τους γιους των προφητών που αναφέρονται παραπάνω βρίσκεται σε απελπιστική ανάγκη. Ο Ελισαιέ πολλαπλασιάζει θαυματουργικά το ελάχιστο λάδι που της έχει απομείνει και γλιτώνει τους γιους της από το να γίνουν δούλοι του πιστωτή της. (2Βα 4:1-7) Το θαύμα αυτό είναι ανάλογο με το δεύτερο θαύμα που είχε κάνει ο Ηλίας πολλαπλασιάζοντας το αλεύρι και το λάδι της χήρας από τα Σαρεπτά.—1Βα 17:8-16.

Στη Σουνάμ, στην Κοιλάδα της Ιεζραέλ, μια εξέχουσα γυναίκα δείχνει ασυνήθιστη φιλοξενία στον Ελισαιέ επειδή αναγνωρίζει ότι είναι «άγιος άνθρωπος του Θεού», και μάλιστα του παρέχει ένα δωμάτιο λόγω του ότι περνάει συχνά από το σπίτι της. Για την καλοσύνη της αυτή, ο Ελισαιέ τής υπόσχεται ότι θα αποκτήσει γιο, αν και ο σύζυγός της είναι ηλικιωμένος πια. Σύμφωνα με την υπόσχεσή του, έναν χρόνο αργότερα αυτή γεννάει γιο ο οποίος όμως πεθαίνει ενώ είναι μικρός ακόμη. Ο Ελισαιέ στη συνέχεια κάνει την πρώτη του ανάσταση επαναφέροντας το αγόρι στη ζωή κατά τρόπο παρόμοιο με αυτόν που είχε χρησιμοποιήσει ο Ηλίας όταν ήγειρε το γιο της χήρας στα Σαρεπτά. (2Βα 4:8-37· 1Βα 17:17-24) Η γυναίκα αυτή ανταμείβεται πλούσια για την καλοσύνη που έδειξε σε έναν προφήτη του Θεού.—Παράβαλε Ματ 10:41.

Ο Ελισαιέ επιστρέφει στα Γάλγαλα, Β της Βαιθήλ πάνω στα βουνά, στους γιους των προφητών που ζούσαν εκεί. Ο τόπος μαστίζεται από πείνα. Ενώ ετοιμάζουν φαγητό κάποιος ρίχνει μέσα κολοκύθια που δεν ήξερε ότι ήταν δηλητηριώδη. Αμέσως μόλις δοκιμάζουν από το φαγητό, φωνάζουν: «Θάνατος υπάρχει στη χύτρα, άνθρωπε του αληθινού Θεού». Εφόσον δεν θα ήταν σωστό να πετάξουν φαγητό ενώ υπάρχει πείνα, ο Ελισαιέ ζητάει λίγο αλεύρι, το ρίχνει στη χύτρα και το φαγητό γίνεται κατάλληλο για βρώση, χωρίς να υπάρχει «τίποτα βλαβερό μέσα στη χύτρα».—2Βα 4:38-41.

Στη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου της πείνας, ένα πιστό υπόλοιπο Ισραηλιτών λάτρεων που δεν έχει προσκυνήσει τον Βάαλ δείχνει εκτίμηση για τις προσπάθειες των προφητών του Ιεχωβά και τους παρέχει υλική τροφή. Όταν ένας άντρας φέρνει 20 κριθαρένια ψωμιά και λίγα σιτηρά, ο Ελισαιέ δίνει εντολή να μοιραστούν αυτά τα λίγα τρόφιμα σε όλους. Ωστόσο, υπάρχουν 100 “γιοι των προφητών” που πρέπει να φάνε. Παρά τις αμφιβολίες εκείνου που μοιράζει το φαγητό, όλοι χορταίνουν, και μένει και περίσσευμα.—2Βα 4:42-44· παράβαλε Μαρ 6:35-44.

Θεραπεύει τον Νεεμάν. Κάποτε στη διάρκεια της βασιλείας του, ο Βεν-αδάδ Β΄ της Συρίας στέλνει το λεπρό αρχηγό του στρατεύματός του, τον Νεεμάν, ο οποίος χαίρει μεγάλης εκτίμησης, στο βασιλιά του Ισραήλ προκειμένου να θεραπευτεί από τη λέπρα του. Αυτός ο γενναίος άντρας, αν και λεπρός, είχε σώσει τη Συρία. Προφανώς η λέπρα του Νεεμάν δεν τον εμποδίζει να κατέχει ένα τόσο υψηλό αξίωμα στη Συρία, ενώ στον Ισραήλ θα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει αυτό το αξίωμα. (Λευ 13:46) Η ενέργεια του Βασιλιά Βεν-αδάδ να στείλει τον Νεεμάν οφείλεται στη μαρτυρία ενός κοριτσιού από τον Ισραήλ το οποίο είναι αιχμάλωτο και υπηρετεί στο σπίτι του Νεεμάν. Το κορίτσι αυτό εμπιστεύεται στον Ιεχωβά και μιλάει στην κυρία της για τον Ελισαιέ, τον προφήτη του Ιεχωβά που είναι στον Ισραήλ. Ο βασιλιάς του Ισραήλ είναι σίγουρος ότι ο Βεν-αδάδ ψάχνει να βρει αφορμή για διένεξη μαζί του, διότι όπως λέει: «Θεός είμαι εγώ ώστε να θανατώνω και να διατηρώ στη ζωή;» Μόλις ο Ελισαιέ ακούει τι πρόβλημα αντιμετωπίζει ο βασιλιάς, του λέει: «Ας έρθει, παρακαλώ, σε εμένα για να γνωρίσει ότι υπάρχει προφήτης στον Ισραήλ».—2Βα 5:1-8.

Ο Ελισαιέ δεν βγαίνει να δει τον Νεεμάν αλλά του δίνει οδηγίες μέσω του υπηρέτη του να λουστεί εφτά φορές στον Ιορδάνη Ποταμό. Στην αρχή αυτό εξοργίζει τον Νεεμάν, τελικά, όμως, ταπεινώνεται, εκτελεί την απλή αυτή διαδικασία και καθαρίζεται. Ο Νεεμάν επιστρέφει στον Ελισαιέ και ορκίζεται ότι στο εξής θα υπηρετεί πιστά τον Ιεχωβά, τον Θεό του Ισραήλ. Παίρνει μαζί του λίγο χώμα από τον Ισραήλ, «το φορτίο δύο μουλαριών», πάνω στο οποίο θα θυσιάζει στον Ιεχωβά, κοιτώντας αναμφίβολα προς το ναό της Ιερουσαλήμ. Ως αξιωματικός του βασιλιά της Συρίας θα συνεχίσει να εκτελεί τις υπηρεσίες του, μια από τις οποίες είναι να πηγαίνει μαζί με το βασιλιά στον οίκο του ψεύτικου θεού Ριμμών. Λόγω του ότι αυτός υποβαστάζει το βασιλιά θα πρέπει να προσκυνάει μαζί του, αλλά λέει ότι δεν θα λατρεύει πια τον Ριμμών. Θα εκτελεί, όχι κάποιο θρησκευτικό καθήκον, αλλά απλώς τα καθήκοντα της υπηρεσίας του προς το βασιλιά. Προσφέρει στον Ελισαιέ ένα δώρο το οποίο εκείνος αρνείται. Αυτό βρίσκεται σε αρμονία με την αρχή ότι το θαύμα έγινε με τη δύναμη του Ιεχωβά και όχι με τη δική του, οπότε δεν είναι διατεθειμένος να αποκομίσει κέρδος από την εξουσία που του έχει δώσει ο Ιεχωβά.—2Βα 5:9-19· παράβαλε Ματ 10:8.

Ο υπηρέτης του Ελισαιέ ο Γιεζί, επιθυμώντας άπληστα να αποκομίσει ιδιοτελές όφελος, προλαβαίνει τον Νεεμάν και του ζητάει μερικά από τα δώρα που αρνήθηκε ο Ελισαιέ. Με ψέματα προσπαθεί να αποκρύψει το γεγονός από τον Ελισαιέ. Εξαγγέλλοντας την τιμωρία που του αξίζει, ο Ελισαιέ τού λέει: «Η λέπρα του Νεεμάν θα κολλήσει σε εσένα και στους απογόνους σου στον αιώνα».—2Βα 5:20-27.

Κάποια στιγμή κρίνεται αναγκαίο να μετακομίσουν οι γιοι των προφητών με τους οποίους σχετίζεται ο Ελισαιέ και να πάνε σε πιο ευρύχωρα οικήματα. Βρίσκονται στον Ιορδάνη Ποταμό και κόβουν ξυλεία για τα καινούρια τους καταλύματα. Ένας από τους προφήτες χρησιμοποιεί δανεικό τσεκούρι και η κεφαλή του τσεκουριού φεύγει και πέφτει στο νερό. Ο Ελισαιέ, προφανώς ανησυχώντας μήπως προσαφθεί μομφή στους προφήτες, πετάει στο νερό ένα κομμάτι ξύλο εκεί όπου είχε πέσει η κεφαλή του τσεκουριού, και η κεφαλή επιπλέει. Ο Ιεχωβά αποδεικνύει έτσι ότι υποστηρίζει τους προφήτες του.—2Βα 6:1-7.

Ο Ισραήλ Διασώζεται από την Απειλή της Συρίας. Τον καιρό που βασιλιάς του Ισραήλ είναι ο Ιωράμ, η Συρία σχεδιάζει μια αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον του Ισραήλ. Επανειλημμένα, ο Ελισαιέ ανατρέπει τα σχέδια του Βεν-αδάδ Β΄ καθώς αποκαλύπτει στον Βασιλιά Ιωράμ κάθε κίνηση των Συρίων. Στην αρχή ο Βεν-αδάδ νομίζει ότι υπάρχει προδότης μέσα στο στρατόπεδό του. Αλλά όταν ανακαλύπτει ποια είναι η πραγματική πηγή των προβλημάτων του, στέλνει μια στρατιωτική δύναμη στη Δωθάν και περικυκλώνει την πόλη με άλογα και πολεμικά άρματα για να πιάσει τον Ελισαιέ. (ΕΙΚΟΝΑ, Τόμ. 1, σ. 950) Ο υπηρέτης του Ελισαιέ τρομοκρατείται, αλλά ο Ελισαιέ προσεύχεται στον Θεό να ανοίξει τα μάτια του υπηρέτη ο οποίος τώρα βλέπει ότι «η ορεινή περιοχή [είναι] γεμάτη άλογα και πολεμικά άρματα από φωτιά γύρω από τον Ελισαιέ». Τώρα, καθώς τους κυκλώνουν τα συριακά στρατεύματα, ο Ελισαιέ προσεύχεται για ένα αντίστροφο θαύμα: «Σε παρακαλώ, πάταξε αυτό το έθνος με τύφλωση». Ο Ελισαιέ λέει στους Συρίους: «Ακολουθήστε με», αλλά δεν χρειάζεται να τους πάρει από το χέρι για να τους οδηγήσει, πράγμα που δείχνει ότι η τύφλωσή τους είναι διανοητική μάλλον παρά φυσική. Δεν αναγνωρίζουν τον Ελισαιέ τον οποίο ήρθαν να συλλάβουν ούτε και ξέρουν πού τους πηγαίνει.—2Βα 6:8-19.

Με τι είδους τύφλωση πάταξε ο Ιεχωβά τους Συρίους που προσπάθησαν να πιάσουν τον Ελισαιέ;

Σχετικά με αυτή τη μορφή τύφλωσης, ο Γουίλιαμ Τζέιμς, στο σύγγραμμά του Οι Αρχές της Ψυχολογίας ([Principles of Psychology] 1981, Τόμ. 1, σ. 59), δηλώνει: «Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σύμπτωμα διαταραχής του εγκεφαλικού φλοιού είναι η διανοητική τύφλωση. Αυτή δεν συνίσταται τόσο σε αδυναμία διαμόρφωσης οπτικών εντυπώσεων όσο σε αδυναμία κατανόησής τους. Στην ψυχολογία το φαινόμενο ερμηνεύεται ως απώλεια των συνειρμικών συσχετισμών μεταξύ των οπτικών παραστάσεων και της σημασίας τους και προκαλείται από οποιαδήποτε ασυνέχεια στις οδούς που συνδέουν τα οπτικά κέντρα με τα κέντρα άλλων αισθητικών αντιλήψεων».

Ο Ελισαιέ φέρνει τους Συρίους στη Σαμάρεια και προσεύχεται να τους ανοίξει ο Ιεχωβά τα μάτια, και τότε οι Σύριοι διαπιστώνουν ότι βρίσκονται στο μέσο της Σαμάρειας, μπροστά στον ίδιο τον Βασιλιά Ιωράμ. Ο Ελισαιέ εκδηλώνει πίστη στη δύναμη του Ιεχωβά και δείχνει παντελή έλλειψη εκδικητικότητας, αποτρέποντας το βασιλιά του Ισραήλ από το να σκοτώσει τους Συρίους, διότι, όπως λέει, αυτοί είναι σαν αιχμάλωτοι πολέμου. Συμβουλεύει το βασιλιά να τους δώσει να φάνε, και αφού τους παραθέτουν συμπόσιο τους στέλνουν στην πατρίδα τους. Το αποτέλεσμα: «Ούτε μία φορά δεν ξαναήρθαν οι ληστρικές ομάδες των Συρίων στη γη του Ισραήλ».—2Βα 6:20-23.

Ωστόσο, αργότερα ο Βεν-αδάδ Β΄ εισβάλλει, όχι με σποραδικές ληστρικές επιδρομές, αλλά με μεγάλη δύναμη και πολιορκεί τη Σαμάρεια. Η πολιορκία είναι τόσο αδυσώπητη ώστε αναφέρεται στο βασιλιά τουλάχιστον μία περίπτωση γυναίκας που τρώει τον ίδιο της το γιο. Ως απόγονος του Αχαάβ—«γιος ενός δολοφόνου»—ο Βασιλιάς Ιωράμ ορκίζεται να σκοτώσει τον Ελισαιέ. Αλλά ο βιαστικός αυτός όρκος δεν πραγματοποιείται. Όταν ο Ιωράμ φτάνει στο σπίτι του Ελισαιέ μαζί με τον υπασπιστή του, δηλώνει ότι έχει χάσει κάθε ελπίδα βοήθειας από τον Ιεχωβά. Ο Ελισαιέ διαβεβαιώνει το βασιλιά ότι την επομένη θα υπάρχουν άφθονα τρόφιμα. Ο υπασπιστής του βασιλιά ειρωνεύεται αυτή την πρόβλεψη, κάνοντας τον Ελισαιέ να του πει: «Θα το δεις με τα ίδια σου τα μάτια, αλλά δεν θα φας από αυτό». Εξαιτίας κάποιου θορύβου που ο Ιεχωβά κάνει να ακουστεί στο στρατόπεδο των Συρίων, εκείνοι σχηματίζουν την εντύπωση ότι ένα μεγάλο πολυεθνικό στράτευμα προελαύνει εναντίον τους και τρέπονται σε φυγή εγκαταλείποντας το στρατόπεδο όπως ήταν, μαζί με όλα τα τρόφιμα. Όταν ο βασιλιάς μαθαίνει για τη φυγή των Συρίων, διορίζει τον υπασπιστή υπεύθυνο για τη φρούρηση της πύλης της Σαμάρειας, και εκεί αυτός ποδοπατιέται μέχρι θανάτου από το πεινασμένο πλήθος των Ισραηλιτών που ορμούν να λεηλατήσουν το στρατόπεδο. Βλέπει τα τρόφιμα αλλά δεν τρώει από αυτά.—2Βα 6:24–7:20.

Ο Αζαήλ και ο Ιηού Κατονομάζονται ως Βασιλιάδες. Η προσοχή μας τώρα στρέφεται στη Δαμασκό της Συρίας, όπου ο Βασιλιάς Βεν-αδάδ Β΄ κείτεται ετοιμοθάνατος. Ο Αζαήλ, απεσταλμένος του βασιλιά, συναντάει τον Ελισαιέ και ρωτάει αν ο κύριός του θα αναρρώσει. Το πνεύμα του Ιεχωβά επενεργεί στον Ελισαιέ και του δείχνει μια οδυνηρή εικόνα που τον θλίβει: Κάποια ημέρα ο Αζαήλ, ο οποίος πρόκειται να υποσκελίσει τον Βεν-αδάδ, θα προκαλέσει ανείπωτη βλάβη στον Ισραήλ, παρ’ όλο που αυτή θα είναι δίκαιη τιμωρία από τον Ιεχωβά για τις αμαρτίες τους. Λέει στον Αζαήλ να πει στον Βεν-αδάδ: «“Οπωσδήποτε θα αναρρώσεις”· αλλά ο Ιεχωβά μού έδειξε ότι οπωσδήποτε θα πεθάνει». Ο Αζαήλ τού μεταφέρει το πρώτο μέρος αυτής της δήλωσης, αλλά το δεύτερο το εκτελεί ο ίδιος πνίγοντας το βασιλιά με ένα βρεγμένο κλινοσκέπασμα και καταλαμβάνοντας το θρόνο της Συρίας.—2Βα 8:7-15.

Απομένει κάτι ακόμη να εκτελέσει ο Ελισαιέ, το οποίο δεν ολοκλήρωσε ο Ηλίας, και αυτό είναι το να χρίσει τον Ιηού εκτελεστή του πονηρού οίκου του Αχαάβ, εντεταλμένο από τον Θεό. (2Βα 9:1-10) Το φέρνει σε πέρας 18 και πλέον χρόνια αφότου ο Ιεχωβά έδωσε τη σχετική εντολή στον Ηλία. Ο Ελισαιέ είναι αυτός που βλέπει την εκπλήρωση των προφητειών των εδαφίων 1 Βασιλέων 19:15-17 και 21:21-24.

Τον καιρό που χρίεται ο Ιηού, ο Ιωράμ βασιλεύει στον Ισραήλ και ο Οχοζίας ο ανιψιός του βασιλεύει στον Ιούδα. Ο Σύριος Αζαήλ ταλαιπωρεί αφάνταστα τον Ισραήλ στη διάρκεια της βασιλείας του και τραυματίζει τον Ιωράμ σε μια μάχη στη Ραμώθ-γαλαάδ. (2Βα 9:15) Ο Ιηού, χωρίς να χάσει καιρό, εκτελεί την αποστολή που ανέλαβε να εξαλείψει τον πονηρό οίκο του Αχαάβ, μη αφήνοντας κανέναν να επιζήσει. (2Βα 10:11) Στην αρχή κατευθύνεται εναντίον του Βασιλιά Ιωράμ του Ισραήλ, ο οποίος αναρρώνει στην Ιεζραέλ. Σε εκπλήρωση της προφητείας του Ηλία, συναντάει τον Ιωράμ έξω από την πόλη, τον θανατώνει και τον ρίχνει στο χωράφι του Ναβουθέ του Ιεζραελίτη. (2Βα 9:16, 21-26) Μπαίνοντας στην Ιεζραέλ, ο Ιηού σκοτώνει την πονηρή Ιεζάβελ, τη μητέρα του Βασιλιά Ιωράμ του Ισραήλ και γιαγιά του Βασιλιά Οχοζία του Ιούδα. Ο Ιηού είχε πρόθεση να τη θάψει, αλλά ο Ιεχωβά έφερε έτσι τα πράγματα ώστε τα σκυλιά να φάνε τις σάρκες της, ακριβώς όπως είχε προείπει ο προφήτης του ο Ηλίας, ώστε να μην υπάρχει τάφος εις μνήμην της. (2Βα 9:30-37) Οι 70 γιοι του Αχαάβ αποκεφαλίζονται. Ο Οχοζίας, εγγονός του Αχαάβ, θανατώνεται (2Βα 10:1-9· 9:27, 28), και 42 αδελφοί του Οχοζία εκτελούνται από το σπαθί του Ιηού.—2Βα 10:12-14· 1Βα 21:17-24.

Εξαλείφεται η Λατρεία του Βάαλ. Συνεχίζοντας το δρόμο του προς τη Σαμάρεια, την πρωτεύουσα, ο Ιηού συναντάει τον Ιωναδάβ ο οποίος τον υποστηρίζει πλήρως στον αφανισμό της λατρείας του Βάαλ, και μαζί οι δυο τους πηγαίνουν προς τη Σαμάρεια για να δουν το τελικό χτύπημα που θα εξαλείψει ολοκληρωτικά τον Βααλισμό από τον Ισραήλ. Μέσω ενός τεχνάσματος ο Ιηού φροντίζει να συγκεντρωθούν όλοι οι λάτρεις του Βάαλ στον οίκο του Βάαλ και να φορέσουν τις χαρακτηριστικές τους ενδυμασίες. Ο οίκος γεμίζει από άκρη σε άκρη αλλά κανένας λάτρης του Ιεχωβά δεν βρίσκεται εκεί ανάμεσά τους. Ο Ιηού δίνει την εντολή και οι άντρες του σφαγιάζουν όλους τους λάτρεις του Βάαλ, κατεδαφίζουν τις ιερές τους στήλες και γκρεμίζουν τον οίκο του Βάαλ, καθιστώντας τον αποχωρητήριο.—2Βα 10:15-27.

Ο Ελισαιέ, λοιπόν, ολοκληρώνει το έργο που άρχισε ο Ηλίας. Η λατρεία του Βάαλ εκριζώνεται από τον Ισραήλ. Ο Ελισαιέ δεν αναλαμβάνεται στους ουρανούς μέσα σε ανεμοθύελλα ώστε να μεταφερθεί κάπου αλλού πριν από το θάνατό του, όπως ο Ηλίας. Τον καιρό που βασιλιάς στον Ισραήλ είναι ο Ιωάς, ο Ελισαιέ πεθαίνει από φυσικά αίτια. Ενώ κείτεται ετοιμοθάνατος, ο Ισραήλ βρίσκεται και πάλι σε δεινή θέση εξαιτίας της Συρίας. Ο Βασιλιάς Ιωάς πλησιάζει τον Ελισαιέ και του απευθύνει έκκληση, προφανώς για στρατιωτική βοήθεια εναντίον των Συρίων, με τα εξής λόγια: «Πατέρα μου, πατέρα μου, το πολεμικό άρμα του Ισραήλ και οι ιππείς του!» Κατόπιν υπόδειξης του Ελισαιέ, ο Ιωάς χτυπάει τη γη με τα βέλη του. Αλλά επειδή δεν έχει πραγματικό ζήλο και χτυπάει μόνο τρεις φορές, ο Ελισαιέ τού λέει ότι εξαιτίας αυτού θα του δοθούν μόνο τρεις νίκες επί της Συρίας. Αυτό εκπληρώνεται.—2Βα 13:14-19, 25.

Το Έργο που Επιτέλεσε. Με την επενέργεια του πνεύματος του Θεού, ο Ελισαιέ είχε εκτελέσει μέχρι εκείνη τη στιγμή 15 θαύματα. Αλλά ακόμη και μετά το θάνατό του, ο Ιεχωβά τον χρησιμοποιεί για ένα 16ο θαύμα. Ο Ελισαιέ είχε μείνει πιστός μέχρι θανάτου, επιδοκιμασμένος από τον Θεό. Το υπόμνημα αναφέρει ότι, μετά την ταφή του, κάποιοι που έθαβαν έναν νεκρό τον έριξαν στον τάφο του Ελισαιέ εξαιτίας μιας ληστρικής ομάδας Μωαβιτών και έφυγαν. Μόλις ο νεκρός άγγιξε τα κόκαλα του Ελισαιέ, ήρθε στη ζωή και στάθηκε στα πόδια του.—2Βα 13:20, 21.

Ο Ιησούς αποκαλεί τον Ελισαιέ προφήτη στο εδάφιο Λουκάς 4:27, ενώ στο εδάφιο Εβραίους 11:35 είναι σαφής η αναφορά στον Ελισαιέ και στον Ηλία, δεδομένου ότι και οι δύο πραγματοποίησαν αναστάσεις. Ο Ηλίας ανέλαβε το προφητικό του έργο σε μια εποχή που ο Ισραήλ είχε βυθιστεί στη λατρεία του Βάαλ, και αυτό απαιτούσε ζήλο για την αληθινή λατρεία. Επιτέλεσε ένα μεγάλο έργο επιστρέφοντας τις καρδιές πολλών στον Ιεχωβά. Ο Ελισαιέ συνέχισε το έργο του Ηλία από εκεί που σταμάτησε εκείνος, και παρ’ όλο που αυτή καθαυτή η διακονία του ήταν πιο ειρηνική, φρόντισε να επιτελεστεί στο πλήρες το έργο που είχε αρχίσει ο Ηλίας—μάλιστα προτού πεθάνει, το είδε να ολοκληρώνεται. Του αποδίδονται 16 θαύματα, σε σύγκριση με τα 8 που έκανε ο Ηλίας. Όπως ο Ηλίας, έδειχνε μεγάλο ζήλο για το όνομα του Ιεχωβά και την αληθινή λατρεία. Εκδήλωνε υπομονή, αγάπη και καλοσύνη, αλλά ήταν πολύ σταθερός σε ό,τι αφορούσε το όνομα του Ιεχωβά, μη διστάζοντας να εκφράσει την κρίση του Θεού εναντίον των πονηρών. Κέρδισε μια θέση μέσα στο «τόσο μεγάλο σύννεφο μαρτύρων» που αναφέρεται στο εδάφιο Εβραίους 12:1.

ΕΛΙΣΑΜΑ

(Ελισαμά) [Ο Θεός μου Έχει Ακούσει].

1. Γιος του Αμμιούδ από τη φυλή του Εφραΐμ και παππούς του Ιησού του Ναυή. (Αρ 1:10· 2:18· 1Χρ 7:26, 27) Ο Ελισαμά ήταν ένας από τους 12 αρχηγούς τους οποίους διόρισε ο Ιεχωβά να βοηθήσουν τον Μωυσή και τον Ααρών στην απογραφή των στρατεύσιμων γιων του Ισραήλ. Ήταν επίσης επικεφαλής του στρατεύματος της φυλής του. (Αρ 1:1-4, 17· 2:18· 10:22) Εκτός από τη συμμετοχή του στην ομαδική προσφορά την οποία έκαναν οι αρχηγοί μετά το στήσιμο της σκηνής, στη συνέχεια, την έβδομη ημέρα, ο Ελισαμά έφερε τη δική του προσφορά για την εγκαινίαση του θυσιαστηρίου.—Αρ 7:1, 2, 5, 10, 11, 48-53.

2. Γιος του Ιεκαμία από τη φυλή του Ιούδα.—1Χρ 2:3, 41.

3. Γιος του Δαβίδ ο οποίος γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ. Αυτός ο Ελισαμά αναφέρεται ως Ελισουά στα εδάφια 2 Σαμουήλ 5:15 και 1 Χρονικών 14:5, ενώ δύο εβραϊκά χειρόγραφα έχουν το όνομα Ελισουά και στο εδάφιο 1 Χρονικών 3:6. Γενικά θεωρείται ότι το σωστό όνομα είναι το Ελισουά, επειδή το όνομα Ελισαμά εμφανίζεται ξανά στο εδάφιο 1 Χρονικών 3:8 και επομένως θα μπορούσε εύκολα να έχει παρεισφρήσει στο εδάφιο 6 από λανθασμένη αντιγραφή. Ωστόσο, εφόσον το εβραϊκό Μασοριτικό κείμενο, η Μετάφραση των Εβδομήκοντα, η συριακή Πεσίτα και η λατινική Βουλγάτα έχουν την απόδοση «Ελισαμά» στο εδάφιο 1 Χρονικών 3:6, η Μετάφραση Νέου Κόσμου καθώς και άλλες μεταφράσεις διατηρούν αυτή τη μορφή του ονόματος.

4. Κάποιος άλλος γιος του Δαβίδ ο οποίος γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ.—2Σα 5:16· 1Χρ 3:8· 14:7.

5. Ιερέας στις ημέρες του Βασιλιά Ιωσαφάτ ο οποίος, μαζί με άλλους Λευίτες και άρχοντες, “γύριζε όλες τις πόλεις του Ιούδα και δίδασκε το λαό”.—2Χρ 17:1, 7-9.

6. Γραμματέας στην αυλή του Βασιλιά Ιωακείμ.—Ιερ 36:12, 20, 21.

7. Ο παππούς του Ισμαήλ, εκείνου ο οποίος δολοφόνησε τον Ιουδαίο κυβερνήτη Γεδαλία.—2Βα 25:25· Ιερ 41:1-3.

ΕΛΙΣΑΦΑΤ

(Ελισαφάτ) [Ο Θεός μου Έχει Κρίνει].

Ένας από τους εκατόνταρχους τους οποίους ο Ιωδαέ ο ιερέας περιέλαβε σε διαθήκη και ο οποίος ήταν μεταξύ εκείνων που στάλθηκαν ύστερα στον Ιούδα για να συγκεντρώσουν τους Λευίτες και τις κεφαλές των πατρικών οίκων του Ισραήλ. (2Χρ 23:1, 2) Ο Ελισαφάτ υποστήριξε τον Ιωδαέ στην προσπάθειά του να διασφαλίσει τη βασιλεία για τον Ιωάς, το δικαιωματικό κληρονόμο του θρόνου, και να εκθρονίσει τη σφετερίστρια Γοθολία.

ΕΛΙΣΕΒΑ

(Ελισέβα) [Ο Θεός μου Είναι Αφθονία· Θεός της Αφθονίας].

Κόρη του Αμμιναδάβ και σύζυγος του Ααρών, αδελφού του Μωυσή. Η Ελισέβα γέννησε στον Ααρών τον Ναδάβ, τον Αβιού, τον Ελεάζαρ και τον Ιθάμαρ. Ο αδελφός της ο Ναασών ήταν ο αρχηγός των γιων του Ιούδα.—Εξ 6:23· Αρ 2:3.

ΕΛΙΣΟΥΑ

(Ελισουά) [Ο Θεός Είναι Σωτηρία].

Ένας από τους γιους του Βασιλιά Δαβίδ που γεννήθηκαν στην Ιερουσαλήμ. (2Σα 5:15· 1Χρ 14:5) Ο Ελισουά ονομάζεται Ελισαμά στο εδάφιο 1 Χρονικών 3:6.—Βλέπε ΕΛΙΣΑΜΑ Αρ. 3.

ΕΛΙΣΟΥΡ

(Ελισούρ) [Ο Θεός μου Είναι Βράχος].

Γιος του Σεδιούρ από τη φυλή του Ρουβήν, ένας από τους 12 αρχηγούς οι οποίοι βοήθησαν τον Μωυσή και τον Ααρών στην απαρίθμηση των γιων του Ισραήλ. (Αρ 1:1-3, 5, 17· 2:10· 10:18) Εκτός από τη συμμετοχή του στην ομαδική προσφορά την οποία έκαναν οι αρχηγοί μετά το στήσιμο της σκηνής, ο Ελισούρ έφερε την τέταρτη ημέρα τη δική του προσφορά για την εγκαινίαση του θυσιαστηρίου.—Αρ 7:1, 2, 10, 30-35.

ΕΛΙΦΑΛ

(Ελιφάλ) [πιθανώς, Ο Θεός μου Έχει Μεσολαβήσει].

Ο γιος του Ουρ ο οποίος αναφέρεται μεταξύ των κραταιών αντρών που υπηρετούσαν στις στρατιωτικές δυνάμεις του Δαβίδ. Ο Ελιφάλ πιθανώς είναι ο Ελιφελέτ του εδαφίου 2 Σαμουήλ 23:34.—1Χρ 11:26, 35.

ΕΛΙΦΑΣ

(Ελιφάς).

1. Ο πρωτότοκος γιος του Ησαύ, τον οποίο απέκτησε μέσω της Χαναναίας συζύγου του της Αδά. Έξι ή εφτά από τους γιους του Ελιφάς, μεταξύ των οποίων ο Θεμάν, ο Ωμάρ και ο Αμαλήκ, έγιναν σεΐχηδες εδωμιτικών φυλών.—Γε 36:4, 10-12, 15, 16· 1Χρ 1:35, 36· βλέπε ΣΕΪΧΗΣ.

2. Ένας από τους τρεις φίλους του Ιώβ. (Ιωβ 2:11) Εφόσον ήταν Θεμανίτης, πιθανώς ήταν απόγονος του Αρ. 1 πιο πάνω, και επομένως απόγονος του Αβραάμ και μακρινός συγγενής του Ιώβ. Τόσο ο ίδιος όσο και οι απόγονοί του καυχιούνταν για τη σοφία τους. (Ιερ 49:7) Ο Ελιφάς ξεχωρίζει από τους τρεις «παρηγορητές» ως ο σημαντικότερος και εκείνος που είχε το μεγαλύτερο κύρος, πράγμα που υποδηλώνει ότι πιθανόν να ήταν και ο μεγαλύτερος σε ηλικία. Μιλάει πρώτος στους τρεις γύρους της αντιπαράθεσης, και οι ομιλίες του έχουν μεγαλύτερη διάρκεια.

Ο συλλογισμός του Ελιφάς στην πρώτη του ομιλία είχε ως εξής: «Ποιος αθώος αφανίστηκε ποτέ; Και πού εξαλείφθηκαν ποτέ οι ευθείς;» Επομένως, το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι ο Ιώβ πρέπει να έχει κάνει κάτι πονηρό για να λαβαίνει τιμωρία από τον Θεό. (Ιωβ κεφ. 4, 5) Στη δεύτερη επιτίμησή του, ο Ελιφάς χλευάζει τη σοφία του Ιώβ: «Θα απαντήσει ο σοφός με γνώση του ανέμου; Ή μήπως θα γεμίσει την κοιλιά του με τον ανατολικό άνεμο; . . . Τι ξέρεις εσύ που δεν ξέρουμε εμείς;» «Από τον Παντοδύναμο», υπαινίσσεται ο Ελιφάς, ο Ιώβ «προσπαθεί να φανεί ανώτερος». Ολοκληρώνοντας τη δεύτερη σπίλωση των αρετών του Ιώβ, ο Εδωμίτης περιγράφει τον δίκαιο Ιώβ ως αποστάτη, άνθρωπο που μένει σε σκηνές δωροδοκίας και είναι πλήρης δόλου. (Ιωβ 15) Τελικά ο Ελιφάς καταρρακώνει τον Ιώβ τρίτη φορά, κατηγορώντας τον ψευδώς για κάθε είδους έγκλημα—ότι είναι εκβιαστής, δεν δίνει νερό και ψωμί στους απόρους και καταπιέζει τις χήρες και τα ορφανά.—Ιωβ 22.

Μετά το δεύτερο καταιγισμό κατηγοριών που εξαπολύει ο Ελιφάς, ο Ιώβ απαντάει ωραία: «Όλοι σας είστε ανυπόφοροι παρηγορητές! Τελειώνουν τα λόγια του ανέμου;» (Ιωβ 16:2, 3) Στο τέλος των αντιπαραθέσεων, ο ίδιος ο Ιεχωβά απευθύνεται στον Ελιφάς: «Ο θυμός μου άναψε ενάντια σε εσένα και στους δύο φίλους σου, γιατί δεν είπατε την αλήθεια σχετικά με εμένα, όπως ο υπηρέτης μου ο Ιώβ». Λέει στον Ελιφάς ότι εκείνοι θα πρέπει να προσφέρουν θυσία και έπειτα ο Ιώβ θα προσευχηθεί για χάρη τους.—Ιωβ 42:7-9.

ΕΛΙΦΕΛΕΟΥ

(Ελιφελεού) [πιθανώς, Είθε ο Θεός να τον Κάνει να Ξεχωρίσει].

Λευίτης μουσικός από τη δεύτερη υποδιαίρεση ο οποίος υπηρέτησε ως ένας από τους διευθύνοντες παίζοντας άρπα όταν η ιερή Κιβωτός μεταφέρθηκε από το σπίτι του Ωβήδ-εδώμ στην Ιερουσαλήμ.—1Χρ 15:17, 18, 21.

ΕΛΙΦΕΛΕΤ

(Ελιφελέτ) [Ο Θεός μου Είναι Διαφυγή· Θεός της Διαφυγής].

1. Γιος του Αασβαΐ, ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ. (2Σα 23:34) Ο Ελιφελέτ πιθανώς είναι ο Ελιφάλ του εδαφίου 1 Χρονικών 11:35.

2. Γιος του Δαβίδ ο οποίος γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ. (1Χρ 3:5, 6) Ονομάζεται και Ελφαλέτ στο εδάφιο 1 Χρονικών 14:5.

3. Ο τελευταίος κατονομαζόμενος γιος του Δαβίδ από τους γιους του που γεννήθηκαν στην Ιερουσαλήμ. (2Σα 5:16· 1Χρ 3:8· 14:7) Οι σχολιαστές που δεν αποδίδουν σε λανθασμένη αντιγραφή την επανάληψη του ονόματος αυτού στο υπόμνημα του Πρώτου Χρονικών έχουν την άποψη ότι αυτός ο δεύτερος Ελιφελέτ γεννήθηκε μετά το θάνατο του πρώτου ομώνυμου γιου.

4. Ο τρίτος γιος του Ησέκ, απόγονος του Βασιλιά Σαούλ.—1Χρ 8:33, 39.

5. Απόγονος του Αδωνικάμ ο οποίος επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ από τη Βαβυλώνα μαζί με τον Έσδρα.—Εσδ 8:1, 13.

6. Κάποιος ο οποίος συγκαταλέγεται σε εκείνους που είχαν πάρει αλλοεθνείς συζύγους, αλλά τις εξαπέστειλαν ενεργώντας σε αρμονία με την προτροπή του Έσδρα.—Εσδ 10:33, 44.

ΕΛΙΧΩ-ΗΝΑΪ

(Ελιχώ-ηναΐ) [Προς τον Ιεχωβά Είναι τα Μάτια Μου].

1. Πυλωρός που ανήκε στους Κορεΐτες και είχε διοριστεί από τον Δαβίδ, έβδομος γιος του Μεσελεμία από τη φυλή του Λευί.—1Χρ 26:1-3.

2. Ο γιος του Ζεραΐα ο οποίος, συνοδευόμενος από 200 άρρενες του πατρικού οίκου του Φαάθ-μωάβ, επέστρεψε από τη Βαβυλώνα στην Ιερουσαλήμ μαζί με τον Έσδρα.—Εσδ 8:1, 4.

ΕΛΙΩΗΝΑΪ

(Ελιωηναΐ) [συντετμημένη μορφή του Ελιχώ-ηναΐ].

1. Γιος του Νεαρία και απόγονος του Βασιλιά Σολομώντα. Ο Ελιωηναΐ ήταν ο πατέρας του Ωδαβία, του Ελιασίβ, του Φελαΐα, του Ακκούβ, του Ιωανάν, του Δελαΐα και του Ανανεί.—1Χρ 3:10, 23, 24.

2. Ένας από τους αρχηγούς της φυλής του Συμεών.—1Χρ 4:24, 36-38.

3. Γιος του Βεχέρ και απόγονος του Βενιαμίν.—1Χρ 7:6, 8.

4. Ιερέας από “τους γιους του Πασχώρ”, ένας από εκείνους που άκουσαν την προτροπή του Έσδρα και εξαπέστειλαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους.—Εσδ 2:36, 38· 10:18, 19, 22.

5. Απόγονος του Ζατθού. Ο Ελιωηναΐ ήταν ένας από εκείνους που απέπεμψαν τις αλλοεθνείς συζύγους τους την εποχή του Έσδρα.—Εσδ 10:27, 44.

6. Ένας από τους ιερείς οι οποίοι κρατούσαν σάλπιγγες στην πομπή που διοργάνωσε ο Νεεμίας κατά την εγκαινίαση του τείχους της Ιερουσαλήμ.—Νε 12:27, 31, 40, 41.

ΕΛΚΑΝΑ

(Ελκανά) [Ο Θεός Έχει Φέρει σε Ύπαρξη].

1. Λευίτης, γιος του στασιαστή Κορέ. Αυτός και οι αδελφοί του, ο Ασσίρ και ο Αβιασάφ, δεν είχαν την ίδια τύχη με τον πατέρα τους. (Εξ 6:24· Αρ 26:11) Πιθανόν να είναι ο Ελκανά που αναφέρεται στο εδάφιο 1 Χρονικών 6:23.

2. Ο δεύτερος από τους τέσσερις Λευίτες Κααθίτες με το όνομα Ελκανά οι οποίοι αναφέρονται στο υπόμνημα του Πρώτου Χρονικών. Προσδιορίζεται ως ο πατέρας του Αμασαΐ και του Αχιμώθ, και φαίνεται ότι ήταν γιος του Ιωήλ.—1Χρ 6:25, 36.

3. Ο τρίτος από τους προαναφερθέντες Λευίτες, προφανώς γιος του Μαχάθ.—1Χρ 6:26, 35.

4. Γιος του Ιεροάμ και πατέρας του Σαμουήλ του προφήτη, καθώς και άλλων γιων και θυγατέρων. Ο Ελκανά κατοικούσε στη Ραμά της ορεινής περιοχής του Εφραΐμ. Γι’ αυτό αποκαλείται Εφραϊμίτης, μολονότι γενεαλογικά ήταν Λευίτης. (1Σα 1:1· 1Χρ 6:27, 33, 34) Ο Ελκανά είχε τη συνήθεια να πηγαίνει κάθε χρόνο στη Σηλώ “για να προσπέφτει και να θυσιάζει στον Ιεχωβά”. Είχε δύο συζύγους, την Άννα και τη Φενίννα. Μολονότι η Άννα ήταν στείρα, ο Ελκανά την αγαπούσε και προσπαθούσε να την παρηγορεί για τη στειρότητά της. Αργότερα, απαντώντας στην προσευχή της Άννας, ο Ιεχωβά τούς ευλόγησε με τη γέννηση του Σαμουήλ και έπειτα με τρεις γιους και δύο κόρες.—1Σα 1:2, 3, 5, 8, 19· 2:21.

5. Λευίτης πρόγονος κάποιου Βερεχία.—1Χρ 9:16.

6. Ένας από τους Κορεΐτες οι οποίοι προφανώς κατοικούσαν στην περιοχή του Βενιαμίν και οι οποίοι «πήγαν στον Δαβίδ στη Σικλάγ ενόσω εξακολουθούσε να βρίσκεται κάτω από περιορισμούς εξαιτίας του Σαούλ».—1Χρ 12:1, 2, 6.

7. Ένας από τους πυλωρούς για την Κιβωτό τον καιρό που ο Δαβίδ τη μετέφερε στην Ιερουσαλήμ από το σπίτι του Ωβήδ-εδώμ. Πιθανώς το ίδιο πρόσωπο με τον Αρ. 6.—1Χρ 15:23, 25.

8. Κάποιος αξιωματούχος ο οποίος ήταν δεύτερος μετά τον Βασιλιά Άχαζ του Ιούδα και ο οποίος θανατώθηκε από τον Ζιχρί, έναν κραταιό άντρα από τη φυλή του Εφραΐμ, όταν ο Φεκά ο βασιλιάς του Ισραήλ εισέβαλε στον Ιούδα.—2Χρ 28:6, 7.

ΕΛΚΟΣ

Ανοιχτή πληγή στο σώμα, αλλά όχι καθαυτό τραύμα, αν και τα φλεγμονώδη έλκη προκύπτουν συνήθως από κάποιον μικρό τραυματισμό, όπως ένα γδάρσιμο. Τα έλκη είναι είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά και αναπτύσσονται στο δέρμα ή στους βλεννογόνους. Συχνά εκκρίνουν πύον και επιφέρουν τη σταδιακή αποσύνθεση και το θάνατο του ιστού της προσβεβλημένης περιοχής. Φλεγμονώδη έλκη, που προκαλούν κάψιμο και πόνο, συνήθως αναπτύσσονται χαμηλά στα πόδια.

Στις Εβραϊκές Γραφές, η λέξη που μεταφράζεται μερικές φορές «έλκος» είναι η λέξη μαζώρ, η οποία μπορεί να εφαρμόζεται σε έλκος, σε ερεθισμένη περιοχή ή σε μεγάλο σπυρί. Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι αναφέρεται σε πληγές που χρειάζεται να τις πιέσει κανείς για να αποβάλουν αυτό που υπάρχει μέσα τους. Στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές χρησιμοποιείται η αντίστοιχη λέξη ἕλκος του πρωτότυπου κειμένου. Αυτή εμφανίζεται στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα στα εδάφια Έξοδος 9:9 και Ιώβ 2:7 ως απόδοση της εβραϊκής λέξης σεχίν, η οποία υποδηλώνει ένα μεγάλο σπυρί.—Βλέπε ΜΕΓΑΛΟ ΣΠΥΡΙ.

Μεταφορική Χρήση. Προφητικά, ο Εφραΐμ (Ισραήλ) παρουσιάζεται να είναι άρρωστος και ο Ιούδας να έχει «έλκος», συνθήκες που απορρέουν από την αδικοπραγία τους και την επακόλουθη απώλεια της εύνοιας του Θεού. Αλλά, αντί να εμπιστευτούν στον Ιεχωβά για προστασία από τους εχθρούς τους, αυτοί αναζήτησαν μάταια βοήθεια από το βασιλιά της Ασσυρίας, ο οποίος στάθηκε ανίκανος να γιατρέψει τα “έλκη” τους. (Ωσ 5:13) Μεταγενέστερα, η Σιών, της οποίας ο λαός είχε οδηγηθεί στη βαβυλωνιακή εξορία, παρουσιάζεται να πάσχει από έλκος.—Ιερ 30:12-15, 17· παράβαλε Λου 16:20, 21· Απ 16:2, 10, 11.

ΕΛΚΩΣΙΤΗΣ

(Ελκωσίτης) [Της (Από την) Ελκώς].

Ο κάτοικος της Ελκώς. Η λέξη «Ελκωσίτης» χρησιμοποιείται μόνο για τον προφήτη Ναούμ. (Να 1:1) Μερικοί εντοπίζουν την Ελκώς στη Γαλιλαία. Ο Ναούμ, όμως, πιθανόν να βρισκόταν στον Ιούδα όταν έγραψε το ομώνυμο βιβλίο. (Να 1:15) Αν ισχύει αυτό, τότε το πιθανότερο είναι ότι η Ελκώς ταυτίζεται με την τοποθεσία Μπέιτ Τζιμπρίν (Μπετ Γκουβρίν) στον Ιούδα, περίπου 6 χλμ. ΒΑ της Λαχείς. Ωστόσο, αυτή η ταύτιση στηρίζεται μόνο στην τρέχουσα άποψη ορισμένων.

ΕΛΛΑΔΑ, ΕΛΛΗΝΕΣ

Τα ονόματα τα οποία χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι οι Έλληνες αρκετούς αιώνες πριν από την Κοινή μας Χρονολογία. Το όνομα «Ελλάς» ίσως έχει κάποια σχέση με τον «Ελισά», έναν από τους γιους του Ιαυάν. (Γε 10:4) Τόσο η λέξη Ἑλλάς (Πρ 20:2) όσο και η λέξη Ἕλληνες εμφανίζονται στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές, όπου εμφανίζεται επίσης και η ονομασία ᾿Αχαΐα, η οποία μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, το 146 Π.Κ.Χ., εφαρμοζόταν στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα.

Η επίσης αρχαία ονομασία «Ίωνες» εμφανίζεται από τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ. και έπειτα σε ασσυριακά κείμενα σφηνοειδούς γραφής, καθώς και σε περσικές και αιγυπτιακές αφηγήσεις. Η ονομασία αυτή προέρχεται από το όνομα του Ιαυάν (εβρ., Γιαβάν), γιου του Ιάφεθ και εγγονού του Νώε. Ο Ιαυάν ήταν ο ιαφεθιτικός πρόγονος των αρχαίων λαών της ηπειρωτικής Ελλάδας και των γύρω νησιών, προφανώς δε και των αρχαίων κατοίκων της Κύπρου, καθώς και περιοχών της νότιας Ιταλίας, της Σικελίας και της Ισπανίας.—Γε 10:1, 2, 4, 5· 1Χρ 1:4, 5, 7· βλέπε ΕΛΙΣΑ· ΙΑΥΑΝ· ΚΙΤΤΙΜ.

Παρότι με την πάροδο του χρόνου η ονομασία «Ιωνία»—η χώρα των Ιώνων—κατέληξε να αναφέρεται σε μια πιο περιορισμένη έκταση η οποία περιλάμβανε την Αττική, τη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας (τα παράλια των μεταγενέστερων επαρχιών της Λυδίας και της Καρίας) και τα γειτονικά νησιά του Αιγαίου Πελάγους, εντούτοις η ονομασία αυτή είχε κάποτε ευρύτερη εφαρμογή η οποία αντιστοιχούσε περισσότερο με τη χρήση του ονόματος «Ιαυάν» στις Εβραϊκές Γραφές. Ο προφήτης Ησαΐας, τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ., μίλησε για μια εποχή κατά την οποία οι απελευθερωμένοι εξόριστοι του Ιούδα θα στέλνονταν σε απομακρυσμένα έθνη, μεταξύ άλλων «στον Θουβάλ και στον Ιαυάν, στα μακρινά νησιά».—Ησ 66:19.

Ένα άλλο αρχαίο όνομα των Ελλήνων είναι το όνομα Γραικοί που ανήκε σε μια φυλή της βορειοδυτικής Ελλάδας. Οι Ιταλοί εφάρμοσαν αυτό το όνομα (λατ., Graeci) στους κατοίκους ολόκληρης της Ελλάδας, και από αυτούς το όνομα πέρασε στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Το όνομα αυτό μαρτυρείται και από τον Αριστοτέλη, ο οποίος στα συγγράμματά του το χρησιμοποίησε με παρόμοιο τρόπο.

Η Χώρα και τα Χαρακτηριστικά Της. Η Ελλάδα καταλάμβανε το νότιο τμήμα της ορεινής Βαλκανικής Χερσονήσου και τα γειτονικά νησιά του Ιονίου Πελάγους στη Δ και του Αιγαίου Πελάγους στην Α. Στο Ν απλωνόταν η νοτιοανατολική Μεσόγειος. Το βόρειο σύνορο της χώρας δεν ήταν καθορισμένο, ιδίως επειδή στις αρχαιότερες περιόδους οι απόγονοι του Ιαυάν που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα δεν είχαν συγκροτήσει ένα ενιαίο έθνος. Ωστόσο, σε μεταγενέστερες εποχές η «Ελλάδα» εκτεινόταν στα εδάφη της Ιλλυρίας—η οποία βρεχόταν από την Αδριατική—και συμπεριλάμβανε τη Μακεδονία. Στην πραγματικότητα, οι Μακεδόνες θεωρείται ότι προέρχονταν από το ίδιο γένος από το οποίο προέρχονταν και οι υπόλοιποι Έλληνες.

Η χώρα τότε, όπως και σήμερα, ήταν τραχιά και βραχώδης, τα δε απόκρημνα ασβεστολιθικά βουνά καταλάμβαναν περίπου τα τρία τέταρτα του εδάφους. Οι βουνοπλαγιές καλύπτονταν από πυκνά δάση. Η έλλειψη εύφορων πεδιάδων και κοιλάδων και το βραχώδες έδαφος περιόριζαν σε μεγάλο βαθμό τις δυνατότητες αγροτικής εκμετάλλευσης της γης. Ωστόσο, το ήπιο κλίμα ευνοούσε την καλλιέργεια ελαιόδεντρων και σταφυλιών. Άλλα προϊόντα ήταν το κριθάρι, το σιτάρι, τα μήλα, τα σύκα και τα ρόδια. Κοπάδια αιγοπροβάτων έβοσκαν στις ακαλλιέργητες εκτάσεις. Υπήρχαν κάποια κοιτάσματα ορυκτών—αργύρου, ψευδαργύρου, χαλκού, μολύβδου—και τα βουνά απέδιδαν άφθονες ποσότητες εκλεκτού μαρμάρου. Στην προφητεία του Ιεζεκιήλ (27:1-3, 13) ο Ιαυάν συγκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνους που έκαναν εμπόριο με την Τύρο, και μεταξύ των εμπορικών προϊόντων που διακινούνταν αναφέρονται τα «χάλκινα αντικείμενα».

Ναυτιλιακά πλεονεκτήματα. Τα χερσαία ταξίδια έπαιρναν πολύ χρόνο και ήταν δύσκολα εξαιτίας των βουνών. Τα κάρα που τα έσερναν ζώα κολλούσαν εύκολα στη λάσπη την περίοδο του χειμώνα. Έτσι λοιπόν, η θάλασσα ήταν η καλύτερη οδός μεταφοράς και επικοινωνίας για τους Έλληνες. Οι απέραντες, δαντελωτές ακτές που σχημάτιζαν κολπίσκους και όρμους παρείχαν άφθονα λιμάνια και καταφύγια για τα πλοία. Επειδή υπήρχαν πολλοί κόλποι που εισχωρούσαν στην ξηρά, λίγα σημεία εντός των αρχαίων συνόρων απείχαν περισσότερο από 60 χλμ. από τη θάλασσα. Το νότιο τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας, η Πελοπόννησος, θα μπορούσε σχεδόν να θεωρηθεί νησί. Μόνο μια στενή λωρίδα γης ανάμεσα στον Σαρωνικό Κόλπο και στον Κορινθιακό Κόλπο συνδέει την Πελοπόννησο με την κεντρική Ελλάδα. (Σήμερα η Διώρυγα της Κορίνθου τέμνει το στενό ισθμό σε μήκος περίπου 6 χλμ. αποχωρίζοντας πλήρως τα δύο τμήματα.)

Από νωρίς οι απόγονοι του Ιαυάν που ήταν εγκατεστημένοι στην Ελλάδα εξελίχθηκαν σε ναυτικό λαό. Η απόσταση από το «τακούνι» που σχηματίζει η «μπότα» της Ιταλίας μέχρι τη βορειοδυτική Ελλάδα μέσω του Πορθμού του Οτράντο είναι μόνο 160 χλμ. περίπου. Ανατολικά, τα διάσπαρτα νησιά του Αιγαίου (που σχηματίστηκαν από καταποντισμένα βουνά των οποίων οι κορυφές εξέχουν από την επιφάνεια του νερού) ήταν σαν γιγάντια λιθάρια στα οποία μπορούσε να πατήσει κανείς για να φτάσει στη Μικρά Ασία. Στη βορειοανατολική γωνία του Αιγαίου, ένα στενό πέρασμα, ο Ελλήσποντος (που ονομάζεται και Δαρδανέλλια), οδηγούσε στη Θάλασσα του Μαρμαρά και στη συνέχεια, μέσω του Βοσπόρου, στη Μαύρη Θάλασσα. Επίσης, πλέοντας κατά μήκος της νότιας ακτής της Μικράς Ασίας, τα ελληνικά πλοία άρχισαν από νωρίς να ταξιδεύουν στα παράλια της Συρίας και της Παλαιστίνης. Ένα πλοίο μπορούσε να διανύσει μέχρι και 100 χλμ. με το φως της ημέρας. Έτσι λοιπόν, για να φτάσουν στους Θεσσαλονικείς, στη Μακεδονία, οι επιστολές που έστειλε ο Παύλος, πιθανότατα από την Κόρινθο, ίσως να απαιτήθηκε μια εβδομάδα ή και παραπάνω, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες (και τον αριθμό των λιμανιών στα οποία σταματούσαν καθ’ οδόν τα πλοία).

Η ελληνική επιρροή και οι ελληνικοί οικισμοί κάθε άλλο παρά περιορίζονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τα πολυάριθμα νησιά που ήταν διάσπαρτα στο Ιόνιο και στο Αιγαίο Πέλαγος θεωρούνταν μέρος της Ελλάδας όσο και η ηπειρωτική χώρα. Η νότια Ιταλία και η Σικελία περιλαμβάνονταν στη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα, ή Graecia Magna στη λατινική. Τα ιστορικά στοιχεία μαρτυρούν ότι οι απόγονοι του Ιαυάν που ήταν εγκατεστημένοι στην Ελλάδα διατηρούσαν επαφές και εμπορικές σχέσεις με τους απογόνους του Ιαυάν στη Θαρσείς (Ισπανία), έχοντας ξεπεράσει κατά πολύ τους Φοίνικες σε αυτόν τον τομέα. Παρόμοια σχέση διαπιστώνουμε και με τους απογόνους του Ιαυάν που κατοικούσαν στην Κύπρο.

Προέλευση των Ελληνικών Φύλων. Οι σύγχρονοι ιστορικοί παρουσιάζουν διάφορες θεωρίες αναφορικά με την προέλευση των ελληνικών φύλων και τον ερχομό τους στον ελλαδικό χώρο. Η δημοφιλής θεωρία των διαδοχικών “εισβολών” βόρειων φύλων βασίζεται κατά μεγάλο μέρος σε αρχαίους ελληνικούς μύθους και αρχαιολογικές εικασίες. Στην πραγματικότητα, το ιστορικό υπόμνημα που έχουμε για την Ελλάδα δεν αρχίζει παρά τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ. (η πρώτη Ολυμπιάδα τελέστηκε το 776 Π.Κ.Χ.), ενώ συνεχές υπόμνημα είναι διαθέσιμο μόνο από τον πέμπτο αιώνα Π.Κ.Χ. και έπειτα, δηλαδή αιώνες μετά τον Κατακλυσμό και επομένως πολύ μετά τη διασπορά των οικογενειών εξαιτίας της σύγχυσης της γλώσσας των ανθρώπων στη Βαβέλ. (Γε 11:1-9) Στο διάβα αυτών των πολλών αιώνων, άλλες ομάδες ίσως παρεισέφρησαν στο αρχικό γένος του Ιαυάν και των γιων του, αλλά για την περίοδο πριν από την πρώτη χιλιετία Π.Κ.Χ. υπάρχουν μόνο θεωρίες αμφίβολης αξίας.

Κυριότερα ελληνικά φύλα. Στα κυριότερα φύλα της Ελλάδας συγκαταλέγονταν οι Αχαιοί της Θεσσαλίας, της κεντρικής Πελοποννήσου και της Βοιωτίας, οι Αιολείς οι οποίοι κατοικούσαν στο ανατολικό τμήμα της κεντρικής Ελλάδας και στο βορειοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας—στη λεγόμενη Αιολίδα—καθώς και στα παρακείμενα νησιά, οι Δωριείς που ήταν εγκατεστημένοι στην ανατολική Πελοπόννησο, στα νότια νησιά του Αιγαίου και στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, και οι Ίωνες της Αττικής, της Εύβοιας, των νησιών του κεντρικού Αιγαίου και των δυτικών ακτών της Μικράς Ασίας. Όσον αφορά τους Μακεδόνες, η ακριβής σχέση τους με οποιοδήποτε από τα παραπάνω φύλα κατά τις αρχικές περιόδους δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη.

Πατριαρχική Παράδοση και Πόλεις-Κράτη. Τα ελληνόφωνα φύλα ήταν πολύ αυτόνομα, ακόμη δε και οι πόλεις-κράτη που προέκυψαν από το ίδιο φύλο χαρακτηρίζονταν και αυτές από μεγάλη αυτονομία. Τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά συντέλεσαν σε αυτό. Πολλοί Έλληνες ζούσαν σε νησιά, αλλά στην ηπειρωτική χώρα οι περισσότεροι ζούσαν σε μικρές κοιλάδες που περιστοιχίζονταν από βουνά. Αναφορικά με την πρώιμη κοινωνική δομή τους, η Μεγάλη Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια επισημαίνει: «Η βασική κοινωνική μονάς ήτο η πατριαρχική οικογένεια . . . η πατριαρχική παράδοσις ήτο στενώς συνδεδεμένη με τον ελληνικόν πολιτισμόν: δρώντες πολίται της πόλεως-κράτους ήσαν μόνον οι ενήλικοι άρρενες. Η πατριαρχική οικογένεια περιεβάλλετο από σειράν συγκεντρικών κύκλων συγγενείας—γένος, φρατρίαν και φυλήν». (1978, Τόμ. 9, σ. 123 [9]) Αυτό εναρμονίζεται πολύ ωραία με το μετακατακλυσμιαίο πατριαρχικό σύστημα που περιγράφεται στην Αγία Γραφή, στο βιβλίο της Γένεσης.

Το σύστημα στην Ελλάδα ήταν κάπως παρόμοιο με αυτό της Χαναάν, όπου οι διάφορες φυλές (οι οποίες κατάγονταν από τον Χαναάν) είχαν συγκροτήσει μικρά βασίλεια, συχνά με πυρήνα μια συγκεκριμένη πόλη. Η ελληνική πόλη-κράτος ονομαζόταν πόλις. Αυτός ο όρος φαίνεται ότι αρχικά εφαρμοζόταν σε μια ακρόπολη, δηλαδή ένα οχυρωμένο ύψωμα, γύρω από την οποία αναπτύσσονταν οικισμοί. Αργότερα, κατέληξε να σημαίνει ολόκληρη την περιοχή καθώς και τους πολίτες που απάρτιζαν την πόλη-κράτος. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη ήταν μικρές—συνήθως δεν είχαν περισσότερους από 10.000 πολίτες (εκτός από τις γυναίκες, τους δούλους και τα παιδιά). Λέγεται ότι η Αθήνα στο απόγειο της ακμής της, τον πέμπτο αιώνα Π.Κ.Χ., είχε μόνο 43.000 άρρενες πολίτες περίπου. Η Σπάρτη είχε μόνο 5.000. Σαν τα μικρά βασίλεια των Χαναναίων, οι ελληνικές πόλεις-κράτη μερικές φορές δημιουργούσαν συμμαχίες και επίσης πολεμούσαν μεταξύ τους. Η χώρα παρέμεινε κατακερματισμένη πολιτικά μέχρι την εποχή του Φιλίππου (Β΄) της Μακεδονίας.

Πειραματισμοί με τη Δημοκρατία. Παρότι δεν έχουμε σαφείς πληροφορίες για τα συστήματα διακυβέρνησης των περισσότερων ελληνικών πόλεων-κρατών—μόνο για την Αθήνα και τη Σπάρτη διαθέτουμε σχετικά σαφή εικόνα—οι κυβερνήσεις τους προφανώς διαφοροποιήθηκαν σημαντικά από τις κυβερνήσεις της Χαναάν, της Μεσοποταμίας ή της Αιγύπτου. Τουλάχιστον στη διάρκεια των λεγόμενων ιστορικών χρόνων, οι ελληνικές πόλεις-κράτη αντί για βασιλιάδες είχαν άρχοντες, συμβούλια και τη συνέλευση των πολιτών (εκκλησία του δήμου). Η Αθήνα πειραματίστηκε με την άμεση δημοκρατική διακυβέρνηση (η λέξη «δημοκρατία» προέρχεται από τις λέξεις δῆμος, που σημαίνει «λαός», και κράτος, που σημαίνει «εξουσία»). Σε αυτή τη διευθέτηση όλοι οι πολίτες απάρτιζαν το νομοθετικό σώμα, αγορεύοντας και ψηφίζοντας στη συνέλευση. Παρ’ όλα αυτά, οι «πολίτες» αποτελούσαν μειονότητα, δεδομένου ότι οι γυναίκες, οι αλλοδαποί κάτοικοι και οι δούλοι δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Οι δούλοι πιστεύεται ότι αποτελούσαν μέχρι και το ένα τρίτο του πληθυσμού πολλών πόλεων-κρατών, και αναμφίβολα η εργασία τους έδινε στους «πολίτες» τον ελεύθερο χρόνο που χρειάζονταν για να συμμετέχουν στην πολιτική συνέλευση. Ας σημειωθεί ότι η πρώτη μνεία της Ελλάδας στις Εβραϊκές Γραφές, γύρω στον ένατο αιώνα Π.Κ.Χ., γίνεται σε σχέση με Ιουδαίους οι οποίοι πουλήθηκαν από την Τύρο, τη Σιδώνα και τη Φιλιστία ως δούλοι «στους γιους των Ελλήνων [κατά κυριολεξία, «απογόνων του Ιαυάν» ή «Ιώνων»]».—Ιωλ 3:4-6.

Βιοτεχνία και Εμπόριο. Παράλληλα με τη γεωργία που ήταν η κύρια ασχολία τους, οι Έλληνες παρήγαν και εξήγαν πολλά βιοτεχνικά προϊόντα. Τα ελληνικά αγγεία έγιναν ξακουστά σε όλη τη Μεσόγειο, ενώ σημαντικά ήταν και τα διάφορα αντικείμενα από ασήμι και χρυσάφι, καθώς και τα μάλλινα υφάσματα. Υπήρχαν πολυάριθμα μικρά, ανεξάρτητα εργαστήρια τεχνιτών, οι οποίοι είχαν τη βοήθεια μερικών εργατών, δούλων ή ελεύθερων. Στην Κόρινθο, ο απόστολος Παύλος εργάστηκε μαζί με τον Ακύλα και την Πρίσκιλλα ως σκηνοποιός, χρησιμοποιώντας πιθανώς ύφασμα από τρίχες κατσικιών, το οποίο αφθονούσε στην Ελλάδα. (Πρ 18:1-4) Η Κόρινθος έγινε σπουδαίο κέντρο εμπορίου λόγω της στρατηγικής θέσης της κοντά στον Κορινθιακό και στον Σαρωνικό Κόλπο. Άλλες σημαντικές εμπορικές πόλεις ήταν η Αθήνα και η Αίγινα.

Ελληνικός Πολιτισμός και Τέχνες. Η ελληνική παιδεία περιοριζόταν στους άρρενες και κύριος στόχος της ήταν η διαμόρφωση «καλών πολιτών». Αλλά κάθε πόλη-κράτος αντιλαμβανόταν με το δικό της τρόπο την έννοια του καλού πολίτη. Στη Σπάρτη η εκπαίδευση επικεντρωνόταν σχεδόν αποκλειστικά στη φυσική αγωγή (αντιπαράβαλε τη συμβουλή του Παύλου προς τον Τιμόθεο στο εδ. 1Τι 4:8)—έπαιρναν τα αγόρια από τους γονείς τους σε ηλικία 7 ετών, και μέχρι την ηλικία των 30 ετών τα κρατούσαν σε στρατώνες. Στην Αθήνα η έμφαση επικεντρώθηκε με τον καιρό στη λογοτεχνία, στα μαθηματικά και στις τέχνες. Ένας έμπιστος δούλος, καλούμενος παιδαγωγός, συνόδευε το παιδί στο σχολείο, όπου η εκπαίδευση άρχιζε από την ηλικία των έξι ετών. (Προσέξτε πώς ο Παύλος παραβάλλει το Μωσαϊκό Νόμο με “παιδαγωγό” στα εδ. Γα 3:23-25· βλέπε ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ.) Η ποίηση ήταν πολύ δημοφιλής στην Αθήνα και αναμενόταν από τους μαθητές να αποστηθίζουν πολλά ποιήματα. Αν και ο Παύλος είχε εκπαιδευτεί στην Ταρσό της Κιλικίας, χρησιμοποίησε ένα σύντομο ποιητικό απόσπασμα για να μεταδώσει το άγγελμά του στην Αθήνα. (Πρ 17:22, 28) Δημοφιλές ήταν και το θέατρο, τόσο οι τραγωδίες όσο και οι κωμωδίες.

Η φιλοσοφία θεωρούνταν πολύ σημαντική στην Αθήνα και, με τον καιρό, σε όλη την Ελλάδα. Μια από τις κυριότερες φιλοσοφικές ομάδες ήταν οι Σοφιστές, οι οποίοι διατείνονταν ότι η αλήθεια είναι κάτι το υποκειμενικό, άποψη (παρόμοια με αυτήν των Ινδουιστών) την οποία αντέκρουαν διάσημοι φιλόσοφοι όπως ο Σωκράτης, ο μαθητής του ο Πλάτων και ο μαθητής του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης. Άλλα φιλοσοφικά ρεύματα πραγματεύονταν το ζήτημα του ποια είναι η μεγαλύτερη πηγή ευτυχίας. Οι Στωικοί διατείνονταν ότι η ευτυχία έγκειται στο να ζει κάποιος σύμφωνα με τη λογική και ότι αυτό είναι το μόνο πράγμα που έχει σημασία. Οι Επικούρειοι πίστευαν ότι η ηδονή είναι η αληθινή πηγή της ευτυχίας. (Αντιπαράβαλε τη δήλωση του Παύλου στους Κορινθίους στο εδ. 1Κο 15:32.) Σε αυτές τις τελευταίες δύο σχολές ανήκαν κάποιοι από τους φιλοσόφους που έπιασαν συζήτηση με τον Παύλο στην Αθήνα, με αποτέλεσμα να τον οδηγήσουν στον Άρειο Πάγο για να ακούσουν τι είχε να πει. (Πρ 17:18, 19) Μια άλλη σχολή φιλοσοφίας ήταν αυτή των Σκεπτικών οι οποίοι διατείνονταν ότι ουσιαστικά τίποτα δεν έχει σημασία στη ζωή.

Ως λαός, τουλάχιστον στις μεταγενέστερες περιόδους, οι Έλληνες επιδείκνυαν ερευνητική διάθεση και αρέσκονταν ιδιαίτερα στο διάλογο και σε συζητήσεις γύρω από καινούρια πράγματα. (Πρ 17:21) Προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις σε μερικά από τα μεγαλύτερα ερωτήματα για τη ζωή και το σύμπαν μέσω της ανθρώπινης λογικής (και της θεωριολογίας). Ως εκ τούτου, οι Έλληνες θεωρούσαν ότι ήταν η αφρόκρεμα της διανόησης στον αρχαίο κόσμο. Η πρώτη επιστολή του Παύλου προς τους Κορινθίους έθεσε αυτού του είδους την ανθρώπινη σοφία και διανόηση στη σωστή της θέση, αναφέροντας μεταξύ άλλων: «Αν κάποιος ανάμεσά σας νομίζει ότι είναι σοφός σε αυτό το σύστημα πραγμάτων, ας γίνει ανόητος, για να γίνει σοφός. . . . “Ο Ιεχωβά γνωρίζει ότι οι διαλογισμοί των σοφών είναι μάταιοι”». (1Κο 1:17-31· 2:4-13· 3:18-20) Παρ’ όλες τις φιλοσοφικές τους συζητήσεις και αναζητήσεις, τα συγγράμματά τους αποκαλύπτουν ότι δεν είχαν βρει γνήσια βάση για ελπίδα. Όπως επισημαίνουν οι καθηγητές Τζ. Ρ. Σ. Στέρετ και Σάμιουελ Άνγκους: «Καμιά άλλη λογοτεχνία δεν θρηνεί τόσο απαισιόδοξα για τις θλίψεις της ζωής, το εφήμερο της αγάπης, την απατηλότητα της ελπίδας και τη σκληρότητα του θανάτου».—Νέο Στερεότυπο Λεξικό της Αγίας Γραφής, των Φανκ και Γουάγκναλς (Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary), 1936, σ. 313.

Η Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Τα πρώτα στοιχεία που έχουμε για την αρχαία ελληνική θρησκεία προέρχονται από τα έπη του Ομήρου. Οι ιστορικοί θεωρούν ότι ο Όμηρος έγραψε τα έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια. Οι αρχαιότεροι πάπυροι που περιέχουν αποσπάσματα αυτών των επών πιστεύεται ότι χρονολογούνται πριν από το 150 Π.Κ.Χ. Όπως λέει ο Τζορτζ Τζ. Α. Μάρεϊ, καθηγητής της ελληνικής γλώσσας, αυτά τα αρχαία κείμενα «διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό από το παραδεδεγμένο κείμενο», δηλαδή από τη μορφή που έχει γίνει κοινώς αποδεκτή τους πρόσφατους αιώνες. (Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα [Encyclopædia Britannica], 1942, Τόμ. 11, σ. 689) Συνεπώς, ανόμοια με ό,τι ισχύει για την Αγία Γραφή, η ακεραιότητα των ομηρικών κειμένων δεν διαφυλάχτηκε, αλλά τα κείμενα κυκλοφορούσαν σε μια άκρως ρευστή μορφή, όπως δείχνει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Μάρεϊ. Τα ομηρικά έπη μιλούσαν για πολεμιστές-ήρωες και για θεούς που έμοιαζαν πάρα πολύ με τους ανθρώπους.

Υπάρχουν στοιχεία βαβυλωνιακής επιρροής στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Κάποιος αρχαίος ελληνικός μύθος είναι σχεδόν κατά λέξη μετάφραση ενός ακκαδικού πρωτότυπου μύθου.

Ένας άλλος ποιητής, ο Ησίοδος, ο οποίος πιθανότατα έζησε τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ., θεωρείται ότι συστηματοποίησε τους πολυάριθμους ελληνικούς μύθους και θρύλους. Η Θεογονία του Ησιόδου και τα ομηρικά έπη ήταν τα κύρια ιερά συγγράμματα, η θεολογία, των Ελλήνων.

Σχετικά με τους ελληνικούς μύθους, είναι ενδιαφέρον το πώς η Αγία Γραφή φωτίζει την πιθανή ή και προφανή προέλευσή τους. Όπως δείχνουν τα εδάφια Γένεση 6:1-13, πριν από τον Κατακλυσμό αγγελικοί γιοι του Θεού ήρθαν στη γη, προφανώς αφού υλοποιήθηκαν προσλαμβάνοντας ανθρώπινη μορφή, και κατοίκησαν με όμορφες γυναίκες. Αυτοί απέκτησαν παιδιά που ονομάζονταν Νεφιλείμ, ή Καταρρίπτοντες, δηλαδή «αυτοί που κάνουν άλλους να πέσουν». Το αποτέλεσμα αυτής της αφύσικης ένωσης πνευματικών πλασμάτων με ανθρώπους και της δημιουργίας ενός υβριδικού γένους ήταν μια γη που γέμισε ανηθικότητα και βία. (Παράβαλε Ιου 6· 1Πε 3:19, 20· 2Πε 2:4, 5· βλέπε ΝΕΦΙΛΕΙΜ.) Όπως και άλλοι άνθρωποι της μετακατακλυσμιαίας εποχής, έτσι και ο Ιαυάν, ο προγεννήτορας των Ελλήνων, αναμφίβολα είχε ακούσει την ιστορία των προκατακλυσμιαίων χρόνων και των συνθηκών που επικρατούσαν τότε, πιθανώς από τον πατέρα του τον Ιάφεθ ο οποίος είχε επιζήσει από τον Κατακλυσμό. Προσέξτε τώρα τι αποκαλύπτουν τα συγγράμματα που αποδίδονται στον Όμηρο και στον Ησίοδο.

Οι πολυάριθμοι θεοί και θεές τους οποίους περιγράφουν είχαν ανθρώπινη μορφή και εξαιρετική ομορφιά, παρότι συχνά ήταν γιγαντόσωμοι και υπερανθρώπινοι. Έτρωγαν, έπιναν, κοιμούνταν, είχαν σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ τους ή ακόμη και με ανθρώπους, ζούσαν ως οικογένειες, φιλονικούσαν και πολεμούσαν, αποπλανούσαν και βίαζαν. Αν και υποτίθεται ότι ήταν άγιοι και αθάνατοι, ήταν ικανοί για κάθε είδους δόλο και έγκλημα. Κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους είτε ορατά είτε αόρατα. Μεταγενέστεροι Έλληνες συγγραφείς και φιλόσοφοι προσπάθησαν να αφαιρέσουν από τις αφηγήσεις του Ομήρου και του Ησιόδου μερικές από τις πιο αχρείες πράξεις που αποδίδονταν στους θεούς.

Αυτές οι αφηγήσεις ίσως αντικατοπτρίζουν, αν και με πολύ διογκωμένο, διανθισμένο και διαστρεβλωμένο τρόπο, την αυθεντική αφήγηση της Γένεσης για τις προκατακλυσμιαίες συνθήκες. Μια άλλη αξιοσημείωτη αντιστοιχία είναι ότι, εκτός από τους κυριότερους θεούς, οι ελληνικοί μύθοι περιγράφουν και ημίθεους ή ήρωες, οι οποίοι είχαν και θεϊκή και ανθρώπινη καταγωγή. Αυτοί οι ημίθεοι είχαν υπερανθρώπινη δύναμη αλλά ήταν θνητοί (ο Ηρακλής ήταν ο μόνος από αυτούς στον οποίο παραχωρήθηκε το προνόμιο να αποκτήσει αθανασία). Οι ημίθεοι, λοιπόν, παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ομοιότητα με τους Νεφιλείμ τους οποίους περιγράφει η αφήγηση της Γένεσης.

Επισημαίνοντας αυτή τη βασική αντιστοιχία, ο ανατολιστής Έ. Α. Σπάιζερ ανάγει τη θεματολογία των ελληνικών μύθων στη Μεσοποταμία. (Η Παγκόσμια Ιστορία του Εβραϊκού Λαού [The World History of the Jewish People], 1964, Τόμ. 1, σ. 260) Η Μεσοποταμία ήταν η περιοχή όπου βρισκόταν η Βαβυλώνα και η αφετηρία από όπου εξαπλώθηκε η ανθρωπότητα μετά τη σύγχυση της γλώσσας των ανθρώπων.—Γε 11:1-9.

Οι κυριότεροι θεοί των αρχαίων Ελλήνων λέγεται ότι κατοικούσαν ψηλά στο όρος Όλυμπος (ύψους 2.917 μ.), το οποίο βρίσκεται Ν της Βέροιας. (Ο Παύλος ήταν πολύ κοντά στις πλαγιές του Ολύμπου όταν διακονούσε τους Βεροιείς κατά τη δεύτερη ιεραποστολική περιοδεία του· Πρ 17:10.) Σε αυτούς τους Ολύμπιους θεούς συγκαταλεγόταν ο Δίας (τον οποίο οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν Γιούπιτερ· Πρ 28:11), ο θεός του ουρανού, η Ήρα (η ρωμαϊκή Γιούνο), σύζυγος του Δία, η Γη ή Γαία, η θεά της γης, η οποία αποκαλούνταν και Μεγάλη Μητέρα, ο Απόλλων, ο θεός του ήλιου, καθώς και θεός του αιφνίδιου θανάτου, ο οποίος τόξευε με τα θανατηφόρα βέλη του από μακριά, η Άρτεμις (η ρωμαϊκή Ντιάνα), η θεά του κυνηγιού—η λατρεία μιας άλλης Αρτέμιδος, θεάς της γονιμότητας, ήταν πολύ διαδεδομένη στην Έφεσο (Πρ 19:23-28, 34, 35)—ο Άρης (ο ρωμαϊκός Μαρς), ο θεός του πολέμου, ο Ερμής (ο ρωμαϊκός Μερκούριους), ο θεός των ταξιδιωτών, του εμπορίου και του λόγου, ο αγγελιοφόρος των θεών (στα Λύστρα της Μικράς Ασίας οι άνθρωποι αποκαλούσαν τον Βαρνάβα «Δία, τον δε Παύλο Ερμή, επειδή αυτός έπαιρνε την πρωτοβουλία στο λόγο»· Πρ 14:12), η Αφροδίτη (η ρωμαϊκή Βένους), η θεά της γονιμότητας και του έρωτα, η οποία θεωρείται «αδελφή της ασσυροβαβυλωνιακής Ιστάρ και της συροφοινικικής Αστάρτης» (Ελληνική Μυθολογία [Greek Mythology], του Π. Χάμλιν, Λονδίνο, 1963, σ. 63), και πολλοί άλλοι θεοί και θεές. Στην πραγματικότητα, κάθε πόλη-κράτος φαίνεται ότι είχε τους δικούς της κατώτερους θεούς, οι οποίοι λατρεύονταν σύμφωνα με τα τοπικά έθιμα.

Γιορτές και αγώνες. Οι γιορτές έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Αθλητικοί αγώνες σε συνδυασμό με θεατρικές παραστάσεις, θυσίες και προσευχές προσέλκυαν ανθρώπους από μια μεγάλη περιοχή, γι’ αυτό και τέτοιες γιορτές χρησίμευαν ως συνεκτικός δεσμός για τις πολιτικά διαιρεμένες πόλεις-κράτη. Από τις κυριότερες γιορτές ήταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες (στην Ολυμπία), τα Ίσθμια (που διεξάγονταν κοντά στην Κόρινθο), τα Πύθια (στους Δελφούς) και τα Νέμεα (κοντά στη Νεμέα). Η τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων κάθε τέσσερα χρόνια αποτελούσε τη βάση του ελληνικού συστήματος χρονολόγησης, και κάθε τετραετία λεγόταν Ολυμπιάδα.—Βλέπε ΑΓΩΝΕΣ.

Μαντεία, αστρολογία και ιερά. Τα μαντεία, όπου μέσω πνευματιστικών μεσαζόντων οι θεοί υποτίθεται ότι αποκάλυπταν απόκρυφη γνώση, είχαν πολλούς πιστούς. Τα πιο φημισμένα μαντεία βρίσκονταν σε ναούς στη Δήλο, στους Δελφούς και στη Δωδώνη. Εκεί, καταβάλλοντας κάποιο αντίτιμο, τα άτομα λάβαιναν χρησμούς ως απαντήσεις στις ερωτήσεις που έθεταν στο μαντείο. Οι χρησμοί ήταν συνήθως διφορούμενοι και γι’ αυτό χρειαζόταν να τους ερμηνεύουν οι ιερείς. Στους Φιλίππους της Μακεδονίας, το κορίτσι που κατείχε την ικανότητα της πρόβλεψης (από το οποίο εξέβαλε έναν δαίμονα ο Παύλος) ασκούσε μαντεία και «παρείχε στους κυρίους της πολύ κέρδος». (Πρ 16:16-19) Ο καθηγητής Τζ. Έρνεστ Ράιτ ανάγει τη σύγχρονη αστρολογία διαμέσου των Ελλήνων στους μάντεις της Βαβυλώνας. (Βιβλική Αρχαιολογία [Biblical Archaeology], 1962, σ. 37) Δημοφιλή ήταν επίσης και τα Ασκληπιεία—ιαματικά ιερά όπου λάβαιναν χώρα θεραπείες.

Η φιλοσοφική διδασκαλία της αθανασίας. Λόγω του ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι ενδιαφέρονταν για τα θεμελιώδη ερωτήματα της ζωής, οι απόψεις τους συντέλεσαν επίσης στη διαμόρφωση των θρησκευτικών απόψεων του λαού. Ο Σωκράτης, του πέμπτου αιώνα Π.Κ.Χ., δίδαξε την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής. Στο σύγγραμμα Φαίδων (64, c· 105, e), ο Πλάτων παραθέτει τη συζήτηση του Σωκράτη με δύο συναδέλφους του: «“Είναι, κατά τη γνώμη μας, κάτι ο θάνατος; . . . Μήπως είναι τίποτα άλλο από αυτό: απαλλαγή της ψυχής από το σώμα; Και το να πεθάνει κάποιος δεν είναι αυτό: αφού αποχωριστεί από την ψυχή να μείνει το σώμα του αυτό καθαυτό και η ψυχή του αφού αποχωριστεί από το σώμα να μείνει αυτή καθαυτή; Μήπως είναι τίποτα άλλο ο θάνατος και όχι αυτό;” “Όχι, αυτό ακριβώς είναι”, είπε. . . . “Δεν αληθεύει, λοιπόν, ότι η ψυχή δεν δέχεται το θάνατο;” “Μάλιστα, δεν τον δέχεται”». Και συνεχίζει ο Σωκράτης: «“Είναι επομένως κάτι αθάνατο η ψυχή;” “Ναι, αθάνατο”». Αντιπαράβαλέ το αυτό με τα εδάφια Ιεζεκιήλ 18:4 και Εκκλησιαστής 9:5, 10.

Ναοί και είδωλα. Οι αρχαίοι Έλληνες έχτιζαν μεγαλοπρεπείς ναούς προς τιμήν των θεών τους, τους οποίους αναπαριστούσαν με όμορφα φιλοτεχνημένα αγάλματα από μάρμαρο και μπρούντζο. Ερείπια μερικών από τους πλέον φημισμένους ναούς σώζονται στην Ακρόπολη της Αθήνας και περιλαμβάνουν τον Παρθενώνα και το Ερέχθειο μαζί με τα Προπύλαια. Μιλώντας σε ένα ακροατήριο σε αυτήν εδώ την πόλη, την Αθήνα, ο Παύλος σχολίασε το γεγονός ότι ήταν αξιοσημείωτα έκδηλος ο φόβος για τις θεότητες και είπε χωρίς περιστροφές στους ακροατές του ότι ο Δημιουργός του ουρανού και της γης «δεν κατοικεί σε χειροποίητους ναούς» και ότι ως γενιά του Θεού δεν έπρεπε να φαντάζονται πως ο Δημιουργός είναι “όμοιος με χρυσάφι ή ασήμι ή πέτρα, όμοιος με κάτι χαραγμένο με την τέχνη και την επινοητικότητα του ανθρώπου”.—Πρ 17:22-29.

Η Περίοδος των Περσικών Πολέμων. Η άνοδος της Μηδοπερσικής Αυτοκρατορίας υπό τον Κύρο (ο οποίος κατέκτησε τη Βαβυλώνα το 539 Π.Κ.Χ.) αποτέλεσε απειλή για την Ελλάδα. Ο Κύρος είχε ήδη κατακτήσει τη Μικρά Ασία, περιλαμβανομένων και των ελληνικών αποικιών που υπήρχαν εκεί. Το τρίτο έτος του Κύρου (προφανώς ως ηγεμόνα της Βαβυλώνας), ο ουράνιος αγγελιοφόρος του Ιεχωβά πληροφόρησε τον Δανιήλ ότι ο τέταρτος βασιλιάς της Περσίας θα “εξήγειρε τα πάντα εναντίον του βασιλείου της Ελλάδας”. (Δα 10:1· 11:1, 2) Ο τρίτος Πέρσης βασιλιάς (ο Δαρείος Υστάσπης) κατέστειλε μια εξέγερση των ελληνικών αποικιών το 499 Π.Κ.Χ. και έκανε προετοιμασίες για να εισβάλει στην Ελλάδα. Ο περσικός στόλος του εισβολέα ναυάγησε εξαιτίας θαλασσοταραχής το 492 Π.Κ.Χ. Ακολούθως, το 490, μια μεγάλη περσική δύναμη εισέβαλε ορμητικά στην Ελλάδα αλλά νικήθηκε από έναν μικρό στρατό Αθηναίων στην πεδιάδα του Μαραθώνα, ΒΑ της Αθήνας. Ο γιος του Δαρείου ο Ξέρξης αποφάσισε να εκδικηθεί για αυτή την ήττα. Ως ο προειπωμένος “τέταρτος βασιλιάς” εξήγειρε ολόκληρη την αυτοκρατορία για να σχηματίσει μια τεράστια στρατιωτική δύναμη, και το 480 Π.Κ.Χ. διέσχισε τον Ελλήσποντο.

Παρότι μερικές σημαντικές πόλεις-κράτη της Ελλάδας έδειξαν στην προκειμένη περίπτωση σπάνια ενότητα πολεμώντας για να ανακόψουν την εισβολή, τα περσικά στρατεύματα προέλασαν μέσα από τη βόρεια και την κεντρική Ελλάδα, έφτασαν στην Αθήνα και έκαψαν το οχυρό της, την Ακρόπολη. Στη θάλασσα, όμως, οι Αθηναίοι με την υποστήριξη άλλων Ελλήνων επέδειξαν μεγαλύτερη επιδεξιότητα με αποτέλεσμα να νικήσουν και να συντρίψουν τον περσικό στόλο (καθώς και τους Φοίνικες και τους άλλους συμμάχους του) στη Σαλαμίνα. Τη νίκη αυτή ακολούθησε και μια δεύτερη νίκη επί των Περσών στην ξηρά, στις Πλαταιές, και μια ακόμη στη Μυκάλη, στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας, μετά την οποία οι περσικές δυνάμεις εγκατέλειψαν την Ελλάδα.

Αθηναϊκή Υπεροχή. Έκτοτε η Αθήνα πήρε τα ηνία στην Ελλάδα χάρη στο ισχυρό ναυτικό της. Η περίοδος που ακολούθησε, μέχρι το 431 Π.Κ.Χ. περίπου, ήταν ο «Χρυσός Αιώνας» της Αθήνας, κατά τη διάρκεια του οποίου έγιναν τα πιο γνωστά έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής. Η Αθήνα ηγούνταν της Δηλιακής Συμμαχίας, ενός συνασπισμού διαφόρων ελληνικών πόλεων και νησιών. Η δυσφορία της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, επικεφαλής της οποίας ήταν η Σπάρτη, για την υπεροχή της Αθήνας οδήγησε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ο πόλεμος κράτησε από το 431 μέχρι το 404 Π.Κ.Χ., και οι Αθηναίοι υπέστησαν τελικά ολοκληρωτική ήττα από τους Σπαρτιάτες. Το αυστηρό καθεστώς της Σπάρτης διήρκεσε μέχρι το 371 Π.Κ.Χ. περίπου, και στη συνέχεια ανήλθε η Θήβα σε θέση υπεροχής. Η Ελλάδα εισήλθε σε μια περίοδο πολιτικής παρακμής, αν και η Αθήνα παρέμεινε το πολιτιστικό και φιλοσοφικό κέντρο της Μεσογείου. Τελικά, η ανερχόμενη δύναμη της Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο Β΄ κατέκτησε την υπόλοιπη Ελλάδα το 338 Π.Κ.Χ., και έτσι η Ελλάδα ενώθηκε υπό την εξουσία της Μακεδονίας.

Η Ελλάδα υπό τον Μέγα Αλέξανδρο. Τον έκτο αιώνα Π.Κ.Χ., ο Δανιήλ έλαβε ένα προφητικό όραμα το οποίο προέλεγε την ανατροπή της Μηδοπερσικής Αυτοκρατορίας από την Ελλάδα. Ο γιος του Φιλίππου ο Αλέξανδρος είχε δάσκαλό του τον Αριστοτέλη, και μετά τη δολοφονία του Φιλίππου έγινε ο υπερασπιστής του ελληνισμού. Το 334 Π.Κ.Χ., ο Αλέξανδρος ξεκίνησε να εκδικηθεί για τις περσικές επιθέσεις εναντίον των ελληνικών πόλεων στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας. Η αστραπιαία κατάκτηση, όχι μόνο όλης της Μικράς Ασίας, αλλά και της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Αιγύπτου και ολόκληρης της Μηδοπερσικής Αυτοκρατορίας μέχρι την Ινδία εκπλήρωσε την προφητική εικόνα των εδαφίων Δανιήλ 8:5-7, 20, 21. (Παράβαλε Δα 7:6.) Με την κατάκτηση του Ιούδα το 332 Π.Κ.Χ., η Ελλάδα έγινε τώρα η πέμπτη κατά σειρά παγκόσμια δύναμη σε σχέση με το έθνος του Ισραήλ—οι τέσσερις προηγούμενες ήταν η Αίγυπτος, η Ασσυρία, η Βαβυλώνα και η Μηδοπερσία. Μέχρι το 328 Π.Κ.Χ., το κατακτητικό έργο του Αλεξάνδρου είχε ολοκληρωθεί, και στη συνέχεια εκπληρώθηκε το υπόλοιπο τμήμα του οράματος του Δανιήλ. Ο Αλέξανδρος πέθανε στη Βαβυλώνα το 323 Π.Κ.Χ., και κατόπιν, όπως είχε προειπωθεί, η αυτοκρατορία του διαιρέθηκε σε τέσσερις επικράτειες, καμιά από τις οποίες δεν έφτανε σε δύναμη την αρχική αυτοκρατορία.—Δα 8:8, 21, 22· 11:3, 4· βλέπε ΧΑΡΤΕΣ, Τόμ. 2, σ. 334· ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Αρ. 1.

Ωστόσο, προτού πεθάνει, ο Αλέξανδρος είχε εισαγάγει τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα σε όλο το αχανές βασίλειό του. Ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν σε πολλές κατακτημένες χώρες. Στην Αίγυπτο χτίστηκε η Αλεξάνδρεια η οποία έφτασε στο σημείο να συναγωνίζεται την Αθήνα ως κέντρο μάθησης. Έτσι ξεκίνησε ο εξελληνισμός πολλών περιοχών της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Η Κοινή Ελληνική έγινε η διεθνής γλώσσα συναλλαγών και τη μιλούσαν άνθρωποι πολλών εθνικοτήτων. Ήταν η γλώσσα που χρησιμοποίησαν οι Ιουδαίοι λόγιοι της Αλεξάνδρειας για τη μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών, τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Αργότερα, οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές γράφτηκαν στην Κοινή Ελληνική, και η διεθνής απήχηση αυτής της γλώσσας συνέβαλε στη ραγδαία εξάπλωση των Χριστιανικών καλών νέων σε όλη τη Μεσόγειο.—Βλέπε ΕΛΛΗΝΙΚΗ.

Το Αποτέλεσμα του Εξελληνισμού των Ιουδαίων. Όταν η Ελλάδα διαμοιράστηκε μεταξύ των στρατηγών του Αλεξάνδρου, η χώρα του Ιούδα αποτέλεσε το σύνορο ανάμεσα στο κράτος των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και στο κράτος της δυναστείας των Σελευκιδών στη Συρία. Αρχικά, η γη του Ιούδα βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Αιγύπτου αλλά το 198 Π.Κ.Χ. καταλήφθηκε από τους Σελευκίδες. Σε μια προσπάθεια να συνενωθεί ο Ιούδας με τη Συρία υπό τον ελληνικό πολιτισμό, προωθήθηκε στον Ιούδα η ελληνική θρησκεία, γλώσσα, λογοτεχνία και ενδυμασία.

Ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν σε όλη την Ιουδαϊκή επικράτεια, μεταξύ αυτών αποικίες στη Σαμάρεια (η οποία ακολούθως ονομάστηκε Σεβαστή), στην Ακό (Πτολεμαΐδα) και στη Βαιθ-σεάν (Σκυθόπολη), και μερικές άλλες που ιδρύθηκαν σε ακατοίκητες μέχρι τότε περιοχές Α του Ιορδάνη Ποταμού. (Βλέπε ΔΕΚΑΠΟΛΗ.) Ένα γυμνάσιο (γυμναστήριο) δημιουργήθηκε στην Ιερουσαλήμ και προσέλκυε τους νεαρούς Ιουδαίους. Εφόσον οι ελληνικοί αγώνες συνδέονταν με την ελληνική θρησκεία, το γυμνάσιο συντέλεσε στη διάβρωση της προσκόλλησης των Ιουδαίων στις Γραφικές αρχές. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ο ελληνισμός διείσδυσε σε μεγάλο βαθμό ακόμη και στο ιερατείο. Με αυτόν τον τρόπο, άρχισαν βαθμιαία να ριζώνουν δοξασίες που προηγουμένως ήταν άγνωστες στους Ιουδαίους. Μερικές από αυτές ήταν η ειδωλολατρική διδασκαλία για την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής και η ιδέα του κάτω κόσμου ως τόπου βασανισμού μετά θάνατον.

Η βεβήλωση του ναού στην Ιερουσαλήμ (168 Π.Κ.Χ.) από τον Αντίοχο τον Επιφανή, ο οποίος εισήγαγε εκεί τη λατρεία του Δία, υπήρξε η μεγαλύτερη ακρότητα στην προσπάθεια εξελληνισμού των Ιουδαίων και οδήγησε στους αγώνες των Μακκαβαίων.

Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου όπου η Ιουδαϊκή συνοικία καταλάμβανε μεγάλο μέρος της πόλης, η ελληνιστική επιρροή ήταν επίσης ισχυρή. (Βλέπε ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ.) Μερικοί Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας επέτρεψαν στη δημοφιλή ελληνική φιλοσοφία να τους παρασύρει. Ορισμένοι Ιουδαίοι συγγραφείς αισθάνθηκαν την ανάγκη να προσπαθήσουν να συμβιβάσουν τις Ιουδαϊκές πεποιθήσεις με το «ρεύμα» της εποχής. Προσπάθησαν να δείξουν ότι οι ελληνικές φιλοσοφικές ιδέες που κυκλοφορούσαν τότε είχαν το προηγούμενό τους σε παρόμοιες ιδέες από τις Εβραϊκές Γραφές, ή ακόμη ότι πήγαζαν από αυτές.

Τα Ελληνικά Κράτη υπό Ρωμαϊκή Διακυβέρνηση. Η Μακεδονία και η υπόλοιπη Ελλάδα (ένα από τα τέσσερα τμήματα στα οποία είχε διαιρεθεί η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου) έπεσαν στους Ρωμαίους το 197 Π.Κ.Χ. Το επόμενο έτος ο Ρωμαίος στρατηγός εξήγγειλε «ελευθερία» για όλες τις ελληνικές πόλεις. Αυτό σήμαινε ότι δεν θα υπόκειντο σε φόρο υποτελείας, αλλά η Ρώμη ανέμενε πλήρη συμμόρφωση με τις επιθυμίες της. Τα αντιρωμαϊκά αισθήματα εντείνονταν σταθερά. Η Μακεδονία πολέμησε κατά των Ρωμαίων αλλά ηττήθηκε ξανά το 168 Π.Κ.Χ., και περίπου 20 χρόνια αργότερα έγινε ρωμαϊκή επαρχία. Υπό την ηγεσία της Κορίνθου, η Αχαϊκή Συμπολιτεία εξεγέρθηκε το 146 Π.Κ.Χ., και τα ρωμαϊκά στρατεύματα προέλασαν μέχρι τη νότια Ελλάδα και κατέστρεψαν την Κόρινθο. Έτσι δημιουργήθηκε η επαρχία της “Αχαΐας” η οποία από το 27 Π.Κ.Χ. περιλάμβανε όλη τη νότια και κεντρική Ελλάδα.—Πρ 19:21· Ρω 15:26· βλέπε ΑΧΑΪΑ.

Η περίοδος της ρωμαϊκής διακυβέρνησης χαρακτηρίστηκε από πολιτική και οικονομική παρακμή της Ελλάδας. Μόνο ο ελληνικός πολιτισμός παρέμεινε ισχυρός και υιοθετήθηκε ευρέως από τους Ρωμαίους κατακτητές. Αυτοί μετέφεραν με ενθουσιασμό στη χώρα τους ελληνικά αγάλματα και συγγράμματα. Ακόμη και ολόκληροι ναοί αποσυναρμολογήθηκαν και στάλθηκαν στην Ιταλία. Πολλοί νέοι της Ρώμης σπούδαζαν στην Αθήνα και σε άλλα ελληνικά κέντρα μάθησης. Η Ελλάδα από την άλλη πλευρά έγινε εσωστρεφής, αναπολώντας το παρελθόν της, και αναπτύσσοντας μια στάση αρχαιομανίας.

Οι «Έλληνες» τον Πρώτο Αιώνα Κ.Χ. Την εποχή της διακονίας του Ιησού Χριστού και των αποστόλων του, οι αυτόχθονες κάτοικοι της Ελλάδας και όσοι είχαν ελληνική καταγωγή εξακολουθούσαν να είναι γνωστοί ως «Έλληνες». Οι Έλληνες αποκαλούσαν «βαρβάρους» όσους δεν ήταν Έλληνες, εννοώντας απλώς ότι ήταν ξένοι ή ότι μιλούσαν κάποια ξένη γλώσσα. Παρόμοια, ο απόστολος Παύλος κάνει αντιδιαστολή μεταξύ “Ελλήνων” και “Βαρβάρων” στο εδάφιο Ρωμαίους 1:14.—Βλέπε ΒΑΡΒΑΡΟΣ.

Σε μερικές περιπτώσεις, όμως, ο Παύλος χρησιμοποιεί τον όρο «Έλληνες» και με μια ευρύτερη έννοια. Ιδιαίτερα σε αντιδιαστολή με τους Ιουδαίους, αναφέρεται στους Έλληνες αντιπροσωπευτικά, εννοώντας όλους τους μη Ιουδαϊκούς λαούς. (Ρω 1:16· 2:6, 9, 10· 3:9· 10:12· 1Κο 10:32· 12:13) Έτσι λοιπόν, στο 1ο κεφάλαιο της πρώτης επιστολής προς τους Κορινθίους, ο Παύλος προφανώς παραλληλίζει τους «Έλληνες» (εδ. 22) με τα «έθνη» (εδ. 23). Αυτό αναμφίβολα οφειλόταν στην υπεροχή και στην εξοχότητα της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κατά μία έννοια οι Έλληνες κατείχαν τα πρωτεία μεταξύ των μη Ιουδαϊκών λαών. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Παύλος ή οι άλλοι συγγραφείς των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών χρησιμοποιούσαν αυτό το όνομα με τόσο χαλαρή έννοια ώστε να εκλαμβάνουν τη λέξη «Έλληνας» ως ισοδύναμη της λέξης «Εθνικός» και τίποτα περισσότερο, όπως υποστηρίζουν κάποιοι σχολιαστές. Δείχνοντας ότι το όνομα «Έλληνες» χρησιμοποιούνταν για να υποδηλώσει έναν συγκεκριμένο λαό, ο Παύλος στο εδάφιο Κολοσσαείς 3:11 διαχωρίζει τον “Έλληνα” από τον “ξένο [βάρβαρο]” και τον “Σκύθη”.

Σε αρμονία με τα παραπάνω, ο λόγιος της ελληνικής γλώσσας Χανς Βίντις σχολιάζει: «Η έννοια του “Εθνικός” [για τη λέξη Ἕλλην] δεν μπορεί να αποδειχτεί . . . ούτε μέσα από τον ελληνιστικό Ιουδαϊσμό ούτε μέσα από την ΚΔ». (Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης [Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament], επιμέλεια Γκ. Κίτελ, Τόμ. 2, 1935, σ. 513) Ωστόσο, ο Βίντις προσκομίζει στοιχεία για το ότι οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν τον όρο Ἕλλην για αλλόφυλους που είχαν υιοθετήσει την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό—άτομα που είχαν εξελληνιστεί. Κατά την εξέταση, λοιπόν, των Βιβλικών αναφορών στους Έλληνες, σε πολλές περιπτώσεις πρέπει να αφήσουμε ανοιχτό το ενδεχόμενο τουλάχιστον να μην ήταν αυτά τα άτομα Έλληνες λόγω γέννησης ή καταγωγής.

Η «Ελληνίδα» συροφοινικικής εθνικότητας, της οποίας την κόρη θεράπευσε ο Ιησούς (Μαρ 7:26-30), είχε πιθανώς ελληνική καταγωγή και γι’ αυτό προσδιορίζεται έτσι. Οι «Έλληνες ανάμεσα σε εκείνους που ανέβηκαν για να προσφέρουν λατρεία» το Πάσχα, οι οποίοι ζήτησαν να συναντήσουν τον Ιησού, ήταν προφανώς Έλληνες προσήλυτοι στην Ιουδαϊκή θρησκεία. (Ιωα 12:20· ας σημειωθεί η προφητική δήλωση του Ιησού στο εδάφιο 32 ότι θα “έλκυε κάθε είδους ανθρώπους σε αυτόν”.) Ἕλλην αποκαλείται τόσο ο πατέρας του Τιμόθεου όσο και ο Τίτος. (Πρ 16:1, 3· Γα 2:3) Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι είχαν ελληνική καταγωγή. Ωστόσο, δεδομένου του ισχυρισμού ότι μερικοί αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς είχαν την τάση να χρησιμοποιούν τον όρο Ἕλληνες αναφερόμενοι σε άτομα που, αν και δεν ήταν Έλληνες, μιλούσαν την ελληνική γλώσσα και είχαν υιοθετήσει τον ελληνικό πολιτισμό, και έχοντας υπόψη ότι, όπως είδαμε παραπάνω, ο Παύλος χρησιμοποίησε τον όρο με αντιπροσωπευτική έννοια, μπορούμε να αφήσουμε ανοιχτό το ενδεχόμενο να ήταν αυτά τα άτομα Έλληνες με τη δεύτερη σημασία της λέξης. Εντούτοις, το γεγονός ότι εκείνη η Ελληνίδα ζούσε στη Συροφοινίκη ή ότι ο πατέρας του Τιμόθεου κατοικούσε στα Λύστρα της Μικράς Ασίας ή ότι ο Τίτος κατοικούσε, όπως φαίνεται, στην Αντιόχεια της Συρίας δεν αποδεικνύει ότι οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους δεν είχαν ελληνική καταγωγή—διότι Έλληνες άποικοι και μετανάστες υπήρχαν σε όλες αυτές τις περιοχές.

Όταν ο Ιησούς είπε σε μια ομάδα ατόμων ότι επρόκειτο να “πάει σε εκείνον που τον έστειλε”, καθώς και ότι “εκεί που πήγαινε αυτός εκείνοι δεν μπορούσαν να έρθουν”, οι Ιουδαίοι είπαν μεταξύ τους: «Πού σκοπεύει να πάει αυτός, ώστε εμείς δεν θα τον βρούμε; Μήπως σκοπεύει να πάει στους Ιουδαίους τους διεσπαρμένους ανάμεσα στους Έλληνες και να διδάξει τους Έλληνες;» (Ιωα 7:32-36) Με τη φράση «Ιουδαίους τους διεσπαρμένους ανάμεσα στους Έλληνες» προφανώς εννοούσαν ακριβώς αυτό—όχι τους Ιουδαίους που ήταν εγκατεστημένοι στη Βαβυλώνα, αλλά εκείνους που ήταν διασκορπισμένοι στις μακρινές ελληνικές πόλεις και περιοχές στη δύση. Οι αφηγήσεις για τα ιεραποστολικά ταξίδια του Παύλου αποκαλύπτουν ότι σε αυτές τις ελληνικές περιοχές βρισκόταν ένας αξιοσημείωτος αριθμός Ιουδαίων μεταναστών.

Στα εδάφια Πράξεις 17:12 και 18:4, όπου εξιστορούνται γεγονότα που συνέβησαν στη Βέροια και στην Κόρινθο, εννοούνται βεβαίως άτομα ελληνικής καταγωγής. Αυτό θα μπορούσε να ισχύει και για «τους Έλληνες» στη Θεσσαλονίκη (Πρ 17:4), στην Έφεσο που βρισκόταν στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας και η οποία ήταν από την αρχαιότητα αποικία των Ελλήνων και πάλαι ποτέ πρωτεύουσα της Ιωνίας (Πρ 19:10, 17· 20:21), ακόμη δε και στο Ικόνιο της κεντρικής Μικράς Ασίας (Πρ 14:1). Παρότι ο συνδυασμός «Ιουδαίοι και Έλληνες» που εμφανίζεται σε κάποια από αυτά τα εδάφια θα μπορούσε να υποδηλώνει ότι, όπως ο Παύλος, έτσι και ο Λουκάς χρησιμοποίησε εκεί τον όρο «Έλληνες» αντιπροσωπευτικά, εννοώντας μη Ιουδαϊκούς λαούς γενικά, στην πραγματικότητα μόνο το Ικόνιο βρισκόταν από γεωγραφικής άποψης έξω από την κύρια σφαίρα ελληνικής επιρροής.

Ελληνιστές. Στο βιβλίο των Πράξεων εμφανίζεται ένας ακόμη όρος: ο όρος Ἑλληνισταί. Αυτός ο όρος δεν εμφανίζεται ούτε στα ελληνικά συγγράμματα ούτε στα ιουδαϊκά συγγράμματα της ελληνιστικής περιόδου, και γι’ αυτό η σημασία του δεν είναι απόλυτα βέβαιη. Ωστόσο, οι περισσότεροι λεξικογράφοι πιστεύουν ότι στα εδάφια Πράξεις 6:1 και 9:29 σημαίνει τους «ελληνόφωνους Ιουδαίους». Στο πρώτο από αυτά τα δύο εδάφια, αυτοί οι Ελληνιστές αναφέρονται σε αντιδιαστολή με τους “εβραιόφωνους Ιουδαίους [᾿Εβραίους, Κείμενο]”. Την ημέρα της Πεντηκοστής του 33 Κ.Χ. ήταν παρόντες Ιουδαίοι και προσήλυτοι από πολλές χώρες. Το ότι έρχονταν πολλά τέτοια ελληνόφωνα άτομα στην πόλη στοιχειοθετείται από την «Επιγραφή του Θεόδοτου» που βρέθηκε στο λόφο του Οφήλ στην Ιερουσαλήμ. Η επιγραφή η οποία είναι γραμμένη στην ελληνική αναφέρει: «Ο Θεόδοτος, γιος του Ουέττηνου, ιερέας και αρχισυνάγωγος, γιος αρχισυνάγωγου, εγγονός αρχισυνάγωγου, οικοδόμησε τη συναγωγή—προς ανάγνωση του Νόμου και διδασκαλία των εντολών—και τον ξενώνα και τα δωμάτια και τις στέρνες νερού, για να παρέχει καταλύματα στους ξένους που τα έχουν ανάγκη—την οποία (συναγωγή) είχαν θεμελιώσει οι πατέρες του και οι πρεσβύτεροι και ο Σιμωνίδης». (Βιβλική Αρχαιολογία [Biblical Archaeology], του Τζ. Έρνεστ Ράιτ, 1962, σ. 240) Μερικοί συνδέουν αυτή την επιγραφή με τη «Συναγωγή των Απελευθέρων», μέλη της οποίας ήταν ανάμεσα στους υπαίτιους για το μαρτυρικό θάνατο του Στεφάνου.—Πρ 6:9· βλέπε ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ.

Ωστόσο, η λέξη Ἑλληνιστάς που εμφανίζεται στο εδάφιο Πράξεις 11:20 αναφερόμενη σε ορισμένους κατοίκους της Αντιόχειας της Συρίας ενδέχεται να αναφέρεται σε «ελληνόφωνους» γενικά και όχι σε ελληνόφωνους Ιουδαίους. Αυτό φαίνεται να υποδεικνύεται από τη δήλωση ότι, μέχρις ότου έφτασαν εκεί Χριστιανοί από την Κυρήνη και την Κύπρο, το κήρυγμα του λόγου στην Αντιόχεια περιοριζόταν «μόνο στους Ιουδαίους». (Πρ 11:19) Έτσι λοιπόν, η λέξη Ἑλληνιστάς που αναφέρεται εκεί ενδεχομένως να σημαίνει άτομα διαφόρων εθνικοτήτων τα οποία είχαν εξελληνιστεί και χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα (πιθανόν δε και να ζούσαν σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα).—Βλέπε ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ Αρ. 1· ΚΥΡΗΝΗ, ΚΥΡΗΝΑΙΟΣ.

Ο απόστολος Παύλος επισκέφτηκε τη Μακεδονία και την υπόλοιπη Ελλάδα τόσο στη δεύτερη όσο και στην τρίτη ιεραποστολική περιοδεία του. (Πρ 16:11–18:11· 20:1-6) Πέρασε κάποιο διάστημα διακονώντας στις σημαντικές μακεδονικές πόλεις των Φιλίππων, της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας και στις κυριότερες πόλεις της τότε Αχαΐας—την Αθήνα και την Κόρινθο. (Πρ 16:11, 12· 17:1-4, 10-12, 15· 18:1, 8) Αφιέρωσε ενάμιση χρόνο στη διακονία του στην Κόρινθο κατά τη διάρκεια της δεύτερης περιοδείας του (Πρ 18:11), και εκείνο το διάστημα έγραψε τις δύο επιστολές προς τους Θεσσαλονικείς, ενδεχομένως δε και την επιστολή προς τους Γαλάτες. Κατά τη διάρκεια της τρίτης περιοδείας του, έγραψε από την Κόρινθο την επιστολή του προς τους Ρωμαίους. Μετά την πρώτη φυλάκισή του στη Ρώμη, ο Παύλος προφανώς επισκέφτηκε ξανά τη Μακεδονία ανάμεσα στο 61 και στο 64 Κ.Χ. και πιθανότατα έγραψε από εκεί την πρώτη του επιστολή προς τον Τιμόθεο, ίσως δε και την επιστολή του προς τον Τίτο.

Τους πρώτους αιώνες της Κοινής Χρονολογίας, ο ελληνικός πολιτισμός εξακολουθούσε να επηρεάζει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και η Ελλάδα διατήρησε τα επιτεύγματά της στον τομέα της διανόησης—μάλιστα η Αθήνα διέθετε ένα από τα κυριότερα πανεπιστήμια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Κωνσταντίνος προσπάθησε να συγκεράσει τη Χριστιανοσύνη με ορισμένες ειδωλολατρικές συνήθειες και διδασκαλίες και οι ενέργειές του ήταν αυτές που προετοίμασαν το έδαφος για να γίνει το θρησκευτικό αυτό κράμα η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας. Με αυτόν τον τρόπο η Ελλάδα έγινε μέρος του Χριστιανικού κόσμου.

Σήμερα η Ελλάδα καταλαμβάνει έκταση 131.957 τ. χλμ. και έχει πληθυσμό 10.750.000 κατοίκους (σύμφωνα με στοιχεία του 2000).

[Εικόνα στη σελίδα 927]

Δίας. Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων ήταν ανθρωπόμορφοι και συχνά θεωρούνταν χονδροειδώς ανήθικοι

ΕΛΛΑΣΑΡ

(Ελλασάρ).

Βασίλειο ή πόλη όπου, την εποχή του Αβραάμ και του Λωτ, βασίλευε ο Αριώχ. (Γε 14:1) Ο Βασιλιάς Αριώχ της Ελλασάρ συνασπίστηκε με τον Αμραφέλ, βασιλιά της Σεναάρ, τον Χοδολλογομόρ, βασιλιά του Ελάμ, και τον Τιδάλ, βασιλιά της Γκογίμ, εναντίον των βασιλιάδων των εξεγερμένων πόλεων-κρατών (των Σοδόμων, των Γομόρρων, της Αδμά, της Ζεβωγίμ και της Βελά, ή αλλιώς Σηγώρ). Η μάχη έγινε στην Κοιλάδα Σιδδίμ, δηλαδή στην Αλμυρή Θάλασσα. Οι εξεγερμένοι ηττήθηκαν, και ο Λωτ, ο οποίος τότε κατοικούσε στα Σόδομα, αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε προς το Β. Ωστόσο, ο Άβραμ (Αβραάμ), μαζί με τον Μαμβρή, τον Ανέρ και τον Εσχώλ που είχαν συνθήκη μαζί του, πρόφτασε τις συνδυασμένες δυνάμεις των τεσσάρων βασιλιάδων στη Δαν, τις έτρεψε σε φυγή και έσωσε τον Λωτ και το λαό, ανακτώντας επίσης τα λάφυρα.—Γε 14:1-16, 24.

Η αδιαμφισβήτητη ταύτιση της αρχαίας Ελλασάρ με κάποια γνωστή τοποθεσία των ημερών μας εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα για τους ερευνητές.

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΡΑΦΕΣ

Βλέπε ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ· ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΡΑΦΕΣ.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Η ελληνική γλώσσα ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών. (Η εβραϊκή προέρχεται από μια άλλη οικογένεια, τη σημιτική.) Η ελληνική είναι η γλώσσα στην οποία γράφτηκαν εξαρχής οι Χριστιανικές Γραφές (εκτός από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, το οποίο γράφτηκε πρώτα στην εβραϊκή) και στην οποία επίσης εμφανίστηκε η πρώτη πλήρης μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών, δηλαδή η Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Είναι κλιτή γλώσσα, που πετυχαίνει ποικιλία έκφρασης χρησιμοποιώντας θέματα, προθήματα και καταλήξεις.

Κοινή Ελληνική. Η περίοδος από το 300 Π.Κ.Χ. περίπου μέχρι σχεδόν το 500 Κ.Χ. ήταν η εποχή της Κοινής Ελληνικής, ενός μείγματος διαφόρων ελληνικών διαλέκτων, μεταξύ των οποίων η αττική διάλεκτος έπαιξε τον καθοριστικότερο ρόλο. Η Κοινή Ελληνική έγινε η διεθνής γλώσσα. Το πολύ χαρακτηριστικό της πλεονέκτημα σε σχέση με τις άλλες γλώσσες εκείνης της εποχής ήταν η σχεδόν παγκόσμια εμβέλειά της. Το πόσο διαδεδομένη ήταν η χρήση της φαίνεται από το γεγονός ότι τα διατάγματα που εξέδιδαν οι αυτοκρατορικοί κυβερνήτες και η ρωμαϊκή σύγκλητος μεταφράζονταν στην Κοινή Ελληνική για να διανεμηθούν σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Εύλογα, λοιπόν, η κατηγορία που τοποθετήθηκε πάνω από το κεφάλι του Ιησού Χριστού όταν αυτός κρεμάστηκε στο ξύλο ήταν γραμμένη όχι μόνο στη λατινική, την επίσημη γλώσσα, και στην εβραϊκή, αλλά επίσης στην ελληνική (Κοινή).—Ματ 27:37· Ιωα 19:19, 20.

Σχετικά με τη χρήση της ελληνικής στη γη του Ισραήλ, ένας λόγιος έκανε τα εξής σχόλια: «Μολονότι το μεγαλύτερο μέρος του Ιουδαϊκού λαού απέρριπτε τον ελληνισμό και τις συνήθειές του, δεν απέφευγε διόλου τις δοσοληψίες με τους Έλληνες καθώς και τη χρήση της ελληνικής γλώσσας. . . . Οι δάσκαλοι στην Παλαιστίνη διάκειντο ευνοϊκά προς την ελληνική μετάφραση των Γραφών, θεωρώντας την μέσο για τη μετάδοση της αλήθειας στους Εθνικούς». (Ελληνισμός [Hellenism], του Ν. Μπέντγουιτς, 1919, σ. 115) Φυσικά, η Μετάφραση των Εβδομήκοντα έγινε κατά κύριο λόγο προς όφελος των Ιουδαίων, ιδίως των Ιουδαίων της Διασποράς, οι οποίοι δεν μιλούσαν πια τη γνήσια εβραϊκή αλλά γνώριζαν την ελληνική. Παλιές εβραϊκές λέξεις που σχετίζονταν με την Ιουδαϊκή λατρεία αντικαταστάθηκαν με ελληνογενείς όρους. Η λέξη συναγωγή, που σημαίνει «συγκέντρωση», αποτελεί παράδειγμα υιοθέτησης ελληνικών λέξεων από τους Ιουδαίους.

Χρήση της Κοινής Ελληνικής από τους θεόπνευστους Χριστιανούς συγγραφείς. Εφόσον οι συγγραφείς των θεόπνευστων Χριστιανικών Γραφών είχαν ως μέλημά τους να μεταδώσουν το άγγελμά τους με κατανοητό τρόπο σε όλους τους ανθρώπους, δεν χρησιμοποίησαν την κλασική αρχαία ελληνική, αλλά την Κοινή. Όλοι αυτοί οι συγγραφείς ήταν Ιουδαίοι. Αν και Σημίτες, δεν ενδιαφέρονταν για τη διάδοση του σημιτισμού, αλλά για την αλήθεια της αγνής Χριστιανοσύνης, μέσω δε της ελληνικής γλώσσας μπορούσαν να προσεγγίσουν περισσότερους ανθρώπους. Μπορούσαν να εκπληρώσουν καλύτερα την αποστολή τους, η οποία ήταν να “κάνουν μαθητές από όλα τα έθνη”. (Ματ 28:19, 20) Επίσης, η Κοινή Ελληνική αποτελούσε ένα θαυμάσιο εργαλείο το οποίο τους επέτρεπε να εκφράζουν καλά τις λεπτότατες νοηματικές αποχρώσεις που ήθελαν να παρουσιάσουν.

Οι θεόπνευστοι Χριστιανοί συγγραφείς προσέδωσαν δύναμη, αξιοπρέπεια και θέρμη στην Κοινή Ελληνική, χάρη στο εξυψωμένο άγγελμά τους. Οι ελληνικές λέξεις απέκτησαν πλουσιότερη, πληρέστερη και πνευματικότερη σημασία μέσα στα συμφραζόμενα των θεόπνευστων Γραφών.

Αλφάβητο. Όλα τα σύγχρονα ευρωπαϊκά αλφάβητα προέρχονται είτε άμεσα είτε έμμεσα από το ελληνικό αλφάβητο. Ωστόσο, οι Έλληνες δεν εφηύραν το αλφάβητό τους, αλλά το δανείστηκαν από τους Σημίτες. Αυτό είναι φανερό από το γεγονός ότι τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (του έβδομου αιώνα Π.Κ.Χ. περίπου) έμοιαζαν με τους εβραϊκούς χαρακτήρες (του όγδοου αιώνα Π.Κ.Χ. περίπου). Ακολουθούσαν επίσης γενικά την ίδια σειρά, με λίγες εξαιρέσεις. Επιπρόσθετα, τα ονόματα ορισμένων γραμμάτων παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα στην προφορά τους. Για παράδειγμα: άλφα και ’άλεφ· βήτα και μπαιθ· δέλτα και ντάλεθ, και πολλά άλλα. Η Κοινή Ελληνική είχε 24 γράμματα. Προσαρμόζοντας το σημιτικό αλφάβητο στην ελληνική γλώσσα, οι Έλληνες έκαναν σε αυτό μια σπουδαία προσθήκη, παίρνοντας τα επιπλέον γράμματα για τα οποία δεν είχαν αντίστοιχα σύμφωνα (’άλεφ, χε’, χαιθ, ‛άγιν, βαβ και γιωδ) και χρησιμοποιώντας τα για να συμβολίσουν τα φωνήεντα α, ε, η, ο, υ και ι.

Λεξιλόγιο. Το λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας είναι πολύ πλούσιο και ακριβές. Ο Έλληνας συγγραφέας έχει στη διάθεσή του επαρκείς λέξεις προκειμένου να κάνει λεπτές διαφοροποιήσεις και να μεταδώσει ακριβώς την επιθυμητή νοηματική χροιά. Παραδείγματος χάρη, η Κοινή Ελληνική κάνει διάκριση ανάμεσα στη συνηθισμένη γνώση, που δηλώνεται με τη λέξη γνῶσις (1Τι 6:20), και στη βαθιά γνώση, που δηλώνεται με τη λέξη ἐπίγνωσις (1Τι 2:4), καθώς επίσης ανάμεσα στη λέξη ἄλλος (Ιωα 14:16), που σημαίνει «άλλος» του ίδιου είδους, και στη λέξη ἕτερος, που σημαίνει «άλλος» διαφορετικού είδους. (Γα 1:6) Διάφορες γλώσσες έχουν ενσωματώσει στο λεξιλόγιό τους πολλές ελληνικές λέξεις, καθώς και βασικές ρίζες ελληνικών λέξεων, με αποτέλεσμα ακριβέστερη και πιο εξειδικευμένη διατύπωση.

Ουσιαστικά. Τα ουσιαστικά κλίνονται κατά πτώση, γένος και αριθμό. Οι λέξεις που σχετίζονται με τα ουσιαστικά, όπως οι αντωνυμίες και τα επίθετα, ακολουθούν την κλίση των ουσιαστικών που αντικαθιστούν ή προσδιορίζουν.

Πτώσεις. Γενικά, η Κοινή Ελληνική είχε πέντε πτώσεις. (Ορισμένοι λόγιοι ανεβάζουν τον αριθμό σε οχτώ.) Η κάθε πτώση είχε συνήθως διαφορετικό τύπο ή κατάληξη.

Το Άρθρο. Στην Κοινή Ελληνική δεν υπάρχει αόριστο άρθρο, αλλά μόνο το οριστικό άρθρο ὁ, το οποίο κλίνεται κατά πτώση, γένος και αριθμό όπως τα ουσιαστικά.

Το άρθρο στην Κοινή Ελληνική δεν χρησιμοποιείται μόνο για να εισάγει ουσιαστικά, αλλά επίσης χρησιμοποιείται μαζί με απαρέμφατα, επίθετα, επιρρήματα, φράσεις, ακόμη και ολόκληρες προτάσεις. Χρήση του άρθρου μαζί με επίθετο βρίσκουμε στο εδάφιο Ιωάννης 10:11: «᾿Εγώ εἰμι ὁ ποιμήν ὁ καλός». Η έκφραση αυτή είναι δυνατότερη από την απλή: «Εγώ είμαι ο καλός ποιμένας». Είναι σαν να γράφει κανείς τη λέξη «καλός» με πλάγια γράμματα.

Παράδειγμα εφαρμογής του άρθρου σε μια ολόκληρη πρόταση βρίσκουμε στο εδάφιο Ρωμαίους 8:26, όπου στη φράση «για ποια πράγματα πρέπει να προσευχηθούμε» προηγείται το άρθρο στο ουδέτερο γένος (τό . . . τί προσευξώμεθα, Κείμενο). Το οριστικό άρθρο επικεντρώνει την προσοχή στα όσα ακολουθούν με τέτοιον τρόπο ώστε τα ορίζει ως συγκεκριμένο ζήτημα.

Ρήματα. Στην ελληνική τα ρήματα σχηματίζονται από ρηματικές ρίζες χρησιμοποιώντας κυρίως θέματα και καταλήξεις ή προθήματα και επιθήματα. Τα ρήματα κλίνονται κατά φωνή, έγκλιση, χρόνο, πρόσωπο και αριθμό. Η μελέτη τους είναι δυσκολότερη από τη μελέτη των ουσιαστικών. Η καλύτερη κατανόηση της Κοινής Ελληνικής τα πρόσφατα χρόνια, ιδιαίτερα όσον αφορά τα ρήματα, επέτρεψε στους μεταφραστές να αποδώσουν την πραγματική χροιά και σημασία των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών καλύτερα από όσο ήταν κάτι τέτοιο δυνατόν στις παλιότερες μεταφράσεις. Στις επόμενες παραγράφους εξετάζονται μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά των ρημάτων στην Κοινή και το πώς αυτά επηρεάζουν τη Βιβλική κατανόηση.

Διάθεση. Εκτός από την ενεργητική και την παθητική διάθεση των ρημάτων, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Κοινής Ελληνικής είναι η «μέση διάθεση», στην οποία το υποκείμενο συμμετέχει στα αποτελέσματα της ενέργειας και, ενίοτε, προκαλεί την ενέργεια. Η μέση διάθεση τονίζει το ενδιαφέρον που έχει το υποκείμενο για την ενέργεια του ρήματος.

Η μέση διάθεση χρησιμοποιούνταν επίσης με επιτατική έννοια, με σκοπό παρόμοιο με αυτόν για τον οποίο χρησιμοποιούνται σήμερα τα πλάγια γράμματα. Όταν ο Παύλος άκουσε ότι τον περίμεναν δεσμά και θλίψεις στην Ιερουσαλήμ, είπε: «Παρ’ όλα αυτά, δεν θεωρώ [ποιοῦμαι, Κείμενο] καθόλου την ψυχή μου πολύτιμη για εμένα, αρκεί να τελειώσω την πορεία μου και τη διακονία που έλαβα από τον Κύριο Ιησού». (Πρ 20:22-24) Εδώ το ρήμα ποιοῦμαι βρίσκεται στη μέση διάθεση. Ο Παύλος δεν εννοεί ότι δεν εκτιμάει τη ζωή του, αλλά ότι η εκπλήρωση της διακονίας του είναι κάτι πολύ σπουδαιότερο. Αυτό είναι το δικό του συμπέρασμα, άσχετα με το τι μπορεί να νομίζουν οι άλλοι.

Η μέση διάθεση χρησιμοποιείται στο εδάφιο Φιλιππησίους 1:27: «Μόνο να συμπεριφέρεστε [πολιτεύεσθε, Κείμενο] με τρόπο αντάξιο προς τα καλά νέα σχετικά με τον Χριστό». Σε αυτό το εδάφιο, το ρήμα πολιτεύομαι βρίσκεται στη μέση διάθεση, πολιτεύεσθε, που σημαίνει κατά κυριολεξία «ενεργείτε ως πολίτες», δηλαδή συμμετέχετε στις δραστηριότητες των πολιτών, παίρνοντας μέρος στη διακήρυξη των καλών νέων. Οι Ρωμαίοι πολίτες έπαιζαν γενικά ενεργό ρόλο στα κοινά, διότι η ρωμαϊκή υπηκοότητα έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης, ειδικά σε πόλεις των οποίων οι κάτοικοι είχαν πολιτογραφηθεί ως Ρωμαίοι, όπως συνέβαινε με τους Φιλίππους. Άρα, εδώ ο Παύλος λέει στους Χριστιανούς ότι δεν πρέπει να είναι αδρανείς, έχοντας απλώς την ιδιότητα του Χριστιανού, αλλά πρέπει να συμμετέχουν στη Χριστιανική δραστηριότητα. Αυτό βρίσκεται σε αρμονία με ό,τι τους λέει πιο κάτω: «Όσο για εμάς, η υπηκοότητά μας υπάρχει στους ουρανούς».—Φλπ 3:20.

Χρόνοι. Άλλο ένα σπουδαίο και ιδιάζον χαρακτηριστικό της ελληνικής γλώσσας, το οποίο συμβάλλει στην ακρίβειά της, είναι το πώς χρησιμοποιεί τους χρόνους των ρημάτων. Τα ρήματα και οι χρόνοι τους περιλαμβάνουν δύο στοιχεία: τον τρόπο της ενέργειας (ζήτημα πρωταρχικής σημασίας) και το χρόνο της ενέργειας (ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας). Στην ελληνική γλώσσα η ενέργεια εξετάζεται από τρεις κυρίως οπτικές γωνίες, η καθεμιά από τις οποίες έχει τα δικά της προσδιοριστικά χαρακτηριστικά: (1) συνεχιζόμενη ενέργεια («πράττω»), που εκφράζεται βασικά από τον ενεστώτα χρόνο, ο οποίος δηλώνει πρωτίστως την ενέργεια που βρίσκεται σε εξέλιξη ή που επαναλαμβάνεται συνήθως ή διαδοχικά· (2) συντελεσμένη ή ολοκληρωμένη ενέργεια («έχω πράξει»), για την οποία κυριότερος χρόνος είναι ο παρακείμενος· (3) ακαριαία ή στιγμιαία ενέργεια («έπραξα»), που εκφράζεται από τον αόριστο. Υπάρχουν φυσικά και άλλοι χρόνοι, όπως ο παρατατικός, ο υπερσυντέλικος και ο μέλλοντας.

Ας καταδείξουμε με παραδείγματα τη διαφορά στους χρόνους των ρημάτων της Κοινής Ελληνικής: Στο εδάφιο 1 Ιωάννη 2:1, ο απόστολος Ιωάννης λέει: «Αν κανείς διαπράξει αμαρτία, έχουμε βοηθό που είναι μαζί με τον Πατέρα». Το ρήμα ἁμάρτῃ του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου που αποδίδεται «διαπράξει αμαρτία» είναι στον αόριστο, επομένως ο χρόνος της ενέργειας είναι στιγμιαίος. Ο αόριστος εδώ υποδεικνύει μια μεμονωμένη πράξη αμαρτίας, ενώ ο ενεστώτας θα υποδήλωνε την κατάσταση του να είναι κανείς αμαρτωλός ή τη συνεχιζόμενη ή εξελισσόμενη αμαρτία. Άρα, ο Ιωάννης δεν μιλάει για κάποιον που αμαρτάνει συνεχώς, αλλά για εκείνον που “διαπράττει κάποια αμαρτία”. (Παράβαλε Ματ 4:9, όπου ο αόριστος [προσκυνήσῃς, Κείμενο] υποδεικνύει ότι ο Διάβολος δεν ζήτησε από τον Ιησού να τον λατρεύει συνεχώς, αλλά να κάνει «μια πράξη λατρείας».)

Ωστόσο, αν στα εδάφια 1 Ιωάννη 3:6, 9 δεν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι τα ρήματα εκεί είναι στον ενεστώτα (οὐχ ἁμαρτάνει· ἁμαρτίαν οὐ ποιεῖ, Κείμενο), τότε ο Ιωάννης θα φαίνεται να αντιφάσκει με τα προαναφερθέντα λόγια του. Γι’ αυτό, μερικές σύγχρονες μεταφράσεις, λαβαίνοντας υπόψη το γεγονός ότι πρόκειται για συνεχιζόμενη ενέργεια, έχουν τις εξής αποδόσεις: «δεν εμμένει στην αμαρτία» (ΜΝΚ)· «δεν πράττει την αμαρτία» (Ph· ΒΑΜ)· «δεν συνεχίζει να αμαρτάνει» (TEV). Ο Ιησούς πρόσταξε τους ακολούθους του στο εδάφιο Ματθαίος 6:33: «Εξακολουθήστε, λοιπόν, να επιζητείτε πρώτα τη βασιλεία» (ΜΝΚ), κάτι που υποδηλώνει συνεχή προσπάθεια, όπως φαίνεται από τον ενεστώτα ζητεῖτε του πρωτότυπου κειμένου.

Παρόμοια, στις αποτρεπτικές προστακτικές, ο ενεστώτας και ο αόριστος παρουσιάζουν σαφή διαφορά. Στον ενεστώτα, η αποτρεπτική προστακτική δεν σημαίνει μόνο ότι κάποιος δεν πρέπει να κάνει κάτι. Σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσει να το κάνει. Καθ’ οδόν προς τον Γολγοθά, λέγοντας ο Ιησούς Χριστός στις γυναίκες που τον ακολουθούσαν μή κλαίετε (Κείμενο), εννοούσε ότι έπρεπε να σταματήσουν να κλαίνε για αυτόν, δεδομένου ότι έκλαιγαν ήδη. (Λου 23:28) Ανάλογα, σε εκείνους που πουλούσαν περιστέρια στο ναό, ο Ιησούς είπε στην ουσία ότι έπρεπε να σταματήσουν να κάνουν (μή ποιεῖτε, Κείμενο) τον οίκο του Πατέρα του οίκο εμπορίου. (Ιωα 2:16) Στην Επί του Όρους Ομιλία είπε μή μεριμνᾶτε (Κείμενο), δηλαδή σταματήστε να ανησυχείτε για το τι θα φάτε, τι θα πιείτε ή τι θα φορέσετε. (Ματ 6:25) Από την άλλη πλευρά, η αποτρεπτική προστακτική του αορίστου δήλωνε ότι κάτι δεν θα έπρεπε να γίνεται ποτέ ή σε καμιά περίπτωση. Ο Ιησούς λέει στους ακροατές του: «Γι’ αυτό, ποτέ μην ανησυχήσετε [δηλαδή μην ανησυχήσετε καμιά στιγμή] για την αυριανή ημέρα». (Ματ 6:34) Εδώ ο αόριστος (μή . . . μεριμνήσητε, Κείμενο) χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει ότι οι μαθητές δεν θα έπρεπε να ανησυχήσουν ποτέ.

Ένα άλλο παράδειγμα που δείχνει ότι στη μετάφραση είναι απαραίτητο να λαβαίνεται υπόψη ο χρόνος του ρήματος της Κοινής Ελληνικής εμφανίζεται στο εδάφιο Εβραίους 11:17. Ορισμένες μεταφράσεις αγνοούν την ιδιαίτερη σημασία του χρόνου του ρήματος. Αναφορικά με τον Αβραάμ, η Αγία Γραφή σε Νεοελληνική Μεταφορά λέει: «Πρόσφερε τον μονογενή του εκείνος που αποδέχθηκε τις υποσχέσεις». Εδώ το ρήμα προσέφερεν στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο βρίσκεται στον παρατατικό, κάτι που μπορεί να μεταδίδει την ιδέα ότι ο Αβραάμ σκόπευε ή αποπειράθηκε να κάνει την εν λόγω πράξη, αλλά δεν την πραγματοποίησε ή δεν την επιτέλεσε. Γι’ αυτό, σε αρμονία με ό,τι συνέβη πραγματικά, το ρήμα της Κοινής αποδίδεται ορθότερα «αποπειράθηκε να προσφέρει». Παρόμοια, στο εδάφιο Λουκάς 1:59, όπου γίνεται λόγος για την ώρα της περιτομής του γιου του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, ο παρατατικός που χρησιμοποιείται (ἐκάλουν, Κείμενο) υποδεικνύει ότι, αντί για την απόδοση: «Το ονόμασαν Ζαχαρία, κατά το όνομα του πατέρα του» (KJ), η περικοπή πρέπει να αποδοθεί: «Επρόκειτο να . . . καλέσουν [το παιδάκι] με το όνομα του πατέρα του, Ζαχαρία» (ΜΝΚ). Αυτό βρίσκεται σε αρμονία με ό,τι συνέβη πραγματικά, δηλαδή με το γεγονός ότι του δόθηκε το όνομα Ιωάννης, σύμφωνα με τις οδηγίες του αγγέλου Γαβριήλ.—Λου 1:13.

Τόνοι και Πνεύματα. Στην Κοινή Ελληνική υπήρχαν τρεις τόνοι: η οξεία (΄), η περισπωμένη ( ͏͂) και η βαρεία (`). Όσον αφορά τα πνεύματα, το φωνήεν στην αρχή μιας λέξης έπαιρνε είτε «ψιλή» (᾿) είτε «δασεία» (῾), εκτός αν η λέξη άρχιζε με δίφθογγο, οπότε στις περισσότερες περιπτώσεις το πνεύμα τοποθετούνταν πάνω από το δεύτερο γράμμα. Επιπρόσθετα, το γράμμα ρ στην αρχή λέξης έπαιρνε πάντα δασεία (ῥαββεί).

Κάτω από μερικά φωνήεντα (α, η, ω) γραφόταν ένα μικρό γιώτα (ι) (που ονομάζεται υπογεγραμμένη).

ΕΛΜΑΔΑΜ

(Ελμαδάμ).

Πρόγονος της Μαρίας, της επίγειας μητέρας του Ιησού.—Λου 3:28.

ΕΛΝΑΑΜ

(Ελναάμ) [Ο Θεός Είναι Τερπνότητα· Θεός της Τερπνότητας].

Ο πατέρας του Ιεριβαΐ και του Ιωσαβιά, δύο κραταιών αντρών οι οποίοι υπηρετούσαν στις στρατιωτικές δυνάμεις του Δαβίδ.—1Χρ 11:46.

ΕΛΝΑΘΑΝ

(Ελνάθαν) [Ο Θεός Έχει Δώσει].

1. Ο πατέρας της Νεουσθά, της μητέρας του Βασιλιά Ιωαχίν. (2Βα 24:8) Πιθανώς είναι ο Ελνάθαν που αποκαλείται “γιος του Αχβώρ”, τον οποίο ο Βασιλιάς Ιωακείμ έστειλε στην Αίγυπτο για να φέρει πίσω τον προφήτη Ουριγία. (Ιερ 26:22, 23) Αξίζει να σημειωθεί ότι μία από τις Επιστολές της Λαχείς η οποία χρονολογείται από εκείνη την περίοδο αναφέρει το όνομα Ελνάθαν, λέγοντας τα εξής: «Ο διοικητής του στρατού, ο Χονίας ο γιος του Ελνάθαν, έχει κατεβεί για να πάει στην Αίγυπτο».—Αρχαία Κείμενα από την Εγγύς Ανατολή (Ancient Near Eastern Texts), επιμέλεια Τζ. Πρίτσαρντ, 1974, σ. 322.

2, 3, 4. Τρεις άντρες με το όνομα Ελνάθαν αναφέρονται στο βιβλίο του Έσδρα. Οι δύο χαρακτηρίζονται «κεφαλές» και ο τρίτος δάσκαλος. Στον ποταμό Ααβά, πριν ταξιδέψουν προς την Ιερουσαλήμ, ο Έσδρας τούς έδωσε εντολή να ζητήσουν από τον Ιδδώ και τους Νεθινίμ, οι οποίοι βρίσκονταν σε κάποιον τόπο ονομαζόμενο Κασιφία, να προμηθεύσουν μέσα από τις τάξεις τους διακόνους για τον οίκο του Θεού—αίτημα στο οποίο οι Λευίτες και οι Νεθινίμ ανταποκρίθηκαν.—Εσδ 8:15-20.

ΕΛΟΥΖΑΪ

(Ελουζαΐ) [Ο Θεός Είναι η Ισχύς Μου].

Ένας από τους αμφοτεροδέξιους Βενιαμίτες κραταιούς άντρες οι οποίοι συντάχθηκαν με τον Δαβίδ στη Σικλάγ ενόσω εκείνος εξακολουθούσε να βρίσκεται κάτω από περιορισμούς εξαιτίας του Βασιλιά Σαούλ.—1Χρ 12:1-5.

ΕΛΟΥΛ

(Ελούλ).

Το μεταιχμαλωσιακό όνομα του 6ου Ιουδαϊκού σεληνιακού μήνα στο θρησκευτικό ημερολόγιο, αλλά 12ου στο πολιτικό ημερολόγιο, ο οποίος αντιστοιχούσε με ένα μέρος του Αυγούστου και ένα μέρος του Σεπτεμβρίου. Η σημασία του ονόματος είναι αβέβαιη.

Στη διάρκεια αυτού του τελευταίου καλοκαιρινού μήνα, οι χουρμάδες ήταν πλέον ώριμοι, όπως και η κύρια σοδειά των σύκων. Ο τρύγος βρισκόταν γενικά σε εξέλιξη και κατά το τέλος του μήνα έβγαινε το νέο κρασί.—Λευ 26:5· Αρ 13:23· Ιερ 8:13.

Το μήνα Ελούλ ο Νεεμίας αποπεράτωσε το έργο ανοικοδόμησης των τειχών της Ιερουσαλήμ, το οποίο διήρκεσε 52 ημέρες. (Νε 6:15) Στις υπόλοιπες Γραφικές περικοπές ο μήνας Ελούλ αναφέρεται μόνο ως ο έκτος μήνας.—1Χρ 27:9· Ιεζ 8:1· Αγγ 1:1, 15.

Οι πίνακες τους οποίους κατάρτισαν οι Πάρκερ και Ντάμπερσταϊν στο έργο τους Βαβυλωνιακή Χρονολόγηση, 626 π.Χ.-75 μ.Χ. ([Babylonian Chronology, 626 B.C.-A.D. 75] 1971, σ. 27-47), δείχνουν ότι ο μήνας Ελούλ χρησιμοποιούνταν περιοδικά από τους Βαβυλωνίους ως εμβόλιμος μήνας μαζί με το μήνα Αδάρ.

ΕΛΟΧΙΜ

Βλέπε ΘΕΟΣ.

ΕΛΠΙΔΑ

Μπορεί να δηλώνει εμπιστοσύνη, πεποίθηση· επιθυμία που συνοδεύεται από προσδοκία για το ποθούμενο ή από την πίστη ότι αυτό είναι εφικτό· επίσης, αυτός στον οποίο στηρίζονται οι ελπίδες κάποιου· η πηγή ελπιδοφόρας προσδοκίας, ή υπόσχεσης· κάτι που ευελπιστούμε να συμβεί, δηλαδή το αντικείμενο της ελπίδας μας. Η εβραϊκή ρίζα καβάχ, από την οποία προέρχονται ορισμένες λέξεις που αποδίδονται «ελπίδα», βασικά σημαίνει «προσμένω» με έντονη λαχτάρα. (Γε 49:18) Στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές, η έννοια της λέξης ἐλπίς που συναντάται στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο είναι «προσδοκία για κάτι καλό».

Δεν Υπάρχει Πραγματική Ελπίδα Χωρίς τον Θεό. Η αληθινή ελπίδα, όπως περιγράφεται στην Αγία Γραφή, είναι ανώτερη από την απλή επιθυμία, η οποία μπορεί να μην έχει βάση ή προοπτική να εκπληρωθεί. Είναι επίσης καλύτερη από την απλή αναμονή, επειδή το αναμενόμενο δεν είναι πάντοτε επιθυμητό. Η Αγία Γραφή δείχνει ότι οι άνθρωποι του κόσμου γενικά δεν έχουν πραγματική, σταθερά εδραιωμένη ελπίδα. Το ανθρώπινο γένος οδεύει προς το θάνατο και, χωρίς τη γνώση τού τι πρόνοια έχει λάβει κάποια ανώτερη πηγή, δεν έχει ελπίδα για το μέλλον. Ο Σολομών εξέφρασε πόσο μάταιη είναι η κατάσταση του ανθρώπου χωρίς την παρέμβαση του Θεού λέγοντας ότι πρόκειται για τη «μεγαλύτερη ματαιότητα! . . . Τα πάντα είναι ματαιότητα».—Εκ 12:8· 9:2, 3.

Ο πιστός πατριάρχης Ιώβ είπε ότι ακόμη και για ένα δέντρο υπάρχει ελπίδα να ξαναβλαστήσει, αλλά ο άνθρωπος, όταν πεθαίνει, χάνεται για πάντα. Στη συνέχεια, όμως, ο Ιώβ άφησε να εννοηθεί ότι αναφερόταν στον άνθρωπο που είναι μόνος του, χωρίς τη βοήθεια του Θεού, διότι ο ίδιος εξέφρασε την επιθυμία και την ελπίδα να τον θυμηθεί ο Θεός. (Ιωβ 14:7-15) Παρόμοια, ο απόστολος Παύλος πληροφορεί τους Χριστιανούς ότι, εφόσον έχουν την ελπίδα της ανάστασης, δεν πρέπει να λυπούνται «όπως και οι υπόλοιποι οι οποίοι δεν έχουν ελπίδα». (1Θε 4:13) Σε μια άλλη περίπτωση ο Παύλος, απευθυνόμενος σε Εθνικούς Χριστιανούς, τους επισημαίνει ότι, προτού λάβουν γνώση για την προμήθεια του Θεού μέσω του Χριστού, ήταν αποξενωμένοι από το έθνος με το οποίο πολιτευόταν ο Θεός στο παρελθόν και ότι τότε, ως Εθνικοί, “δεν είχαν ελπίδα και ήταν χωρίς Θεό στον κόσμο”.—Εφ 2:12.

Κάποιες εκφράσεις, κοινές μεταξύ αυτών που δεν ελπίζουν στον Θεό και στην υπόσχεσή του για ανάσταση των νεκρών, θυμίζουν τα λόγια των ανυπάκουων κατοίκων της Ιερουσαλήμ, οι οποίοι, αντί να δείξουν μετάνοια και θλίψη όταν είδαν να απειλείται η πόλη τους με καταστροφή ως κρίση από τον Θεό, παραδόθηκαν σε αισθησιακές απολαύσεις. Αυτοί έλεγαν: «Ας φάμε και ας πιούμε, γιατί αύριο θα πεθάνουμε». (Ησ 22:13) Ο απόστολος Παύλος μάς προειδοποιεί να μη διαφθαρούμε από τη στάση τέτοιων απελπισμένων ατόμων.—1Κο 15:32, 33.

Εσφαλμένες Ελπίδες. Ο Παύλος δεν αρνήθηκε ότι οι άνθρωποι του κόσμου έχουν κάποιες λογικές ελπίδες για τις οποίες αγωνίζονται—μάλιστα μερικές από αυτές τις ελπίδες είναι αξιέπαινες. Απεναντίας έδειξε ότι χωρίς τον Θεό οι ελπίδες κάποιου δεν έχουν αξία. Στην πραγματικότητα, είναι μάταιες μακροπρόθεσμα.

Εκτός, όμως, από τις δευτερεύουσες, κοινές και φυσιολογικές ανθρώπινες ελπίδες, υπάρχουν και κακές ελπίδες. Υπάρχουν ελπίδες που καλλιεργούνται με πονηρή διάθεση. Σε μερικές περιπτώσεις αυτές ίσως φαίνεται να επαληθεύονται, αλλά στην πραγματικότητα αυτό γίνεται μόνο προσωρινά, διότι μια παροιμία δηλώνει: «Η προσδοκία των δικαίων είναι χαρά, αλλά η ελπίδα των πονηρών θα χαθεί». (Παρ 10:28) Επίσης: «Όταν πεθαίνει ο πονηρός άνθρωπος, χάνεται η ελπίδα του· χάνεται και η προσδοκία που είναι βασισμένη στη δύναμη». (Παρ 11:7) Επομένως, οι εγωιστικές ελπίδες, καθώς και εκείνες που βασίζονται στο σαθρό θεμέλιο του υλισμού, σε ψέματα, σε εσφαλμένες ενέργειες, στη δύναμη ή στις υποσχέσεις ανθρώπων, είναι βέβαιο ότι θα διαψευστούν.

Η Πηγή της Ελπίδας. Ο Ιεχωβά Θεός είναι η Πηγή της αληθινής ελπίδας και Αυτός που μπορεί να εκπληρώσει όλες του τις υποσχέσεις και τις ελπίδες εκείνων που εμπιστεύονται σε Αυτόν. Μέσω της παρ’ αξία καλοσύνης του έχει δώσει στην ανθρωπότητα «παρηγοριά και καλή ελπίδα». (2Θε 2:16) Αυτός υπήρξε η ελπίδα των δίκαιων ανθρώπων ανά τους αιώνες. Αποκαλούνταν «η ελπίδα του Ισραήλ» και η «ελπίδα των προπατόρων [του Ισραήλ]». (Ιερ 14:8· 17:13· 50:7) Πολλές είναι δε οι εκφράσεις ελπίδας, εμπιστοσύνης και πεποίθησης σε αυτόν στις Εβραϊκές Γραφές. Εκδηλώνοντας στοργική καλοσύνη προς το λαό του, ακόμη και όταν εκείνοι οδηγούνταν στην εξορία λόγω της ανυπακοής τους προς Αυτόν, τους είπε: «Εγώ γνωρίζω καλά τις σκέψεις τις οποίες σκέφτομαι για εσάς, . . . σκέψεις ειρήνης και όχι συμφοράς, για να σας δώσω μέλλον και ελπίδα». (Ιερ 29:11) Η υπόσχεση του Ιεχωβά κράτησε ζωντανή την πίστη και την ελπίδα των πιστών Ισραηλιτών στη διάρκεια της βαβυλωνιακής εξορίας και ενδυνάμωσε πολύ άντρες όπως ο Ιεζεκιήλ και ο Δανιήλ, διότι ο Ιεχωβά είχε πει: «Υπάρχει ελπίδα για το μέλλον σου, . . . και οι γιοι θα επιστρέψουν στην περιοχή τους». (Ιερ 31:17) Αυτή η ελπίδα πραγματοποιήθηκε όταν ένα πιστό Ιουδαϊκό υπόλοιπο επέστρεψε το 537 Π.Κ.Χ. για να ανοικοδομήσει την Ιερουσαλήμ και το ναό της.—Εσδ 1:1-6.

Η Ελπίδα της Ανταμοιβής Είναι Κατάλληλη. Η ελπίδα του υπηρέτη του Θεού για ανταμοιβή δεν είναι εγωιστική. Προκειμένου να έχει κάποιος τη σωστή εικόνα για τον Θεό και ορθή κατανόηση για αυτόν, πρέπει να γνωρίζει ότι η στοργική καλοσύνη και η γενναιοδωρία αποτελούν εξέχουσες ιδιότητές Του. Πρέπει να πιστεύει, όχι μόνο ότι ο Θεός υπάρχει, αλλά και «ότι γίνεται μισθαποδότης σε εκείνους που τον αναζητούν ένθερμα». (Εβρ 11:6) Η ελπίδα κρατάει τον Χριστιανό διάκονο ισορροπημένο και στην υπηρεσία του Θεού, επειδή αυτός γνωρίζει ότι ο Ιεχωβά θα του προμηθεύει για τις καθημερινές του ανάγκες. Ο απόστολος Παύλος το τονίζει αυτό επικαλούμενος τις αρχές που έθετε ο Νόμος. Ο Παύλος παραθέτει το νόμο που αναφέρεται στο εδάφιο Δευτερονόμιο 25:4: «Δεν πρέπει να φιμώσεις ταύρο όταν αλωνίζει». Κατόπιν προσθέτει: «Πραγματικά, για χάρη μας γράφτηκε, επειδή αυτός που οργώνει πρέπει να οργώνει με ελπίδα και αυτός που αλωνίζει πρέπει να το κάνει αυτό με ελπίδα ότι θα είναι μέτοχος».—1Κο 9:9, 10.

Ουσιώδης για την Πίστη. Η ελπίδα είναι επίσης ουσιώδης για την πίστη, είναι το θεμέλιο και η βάση της πίστης. (Εβρ 11:1) Με τη σειρά της η πίστη κάνει την ελπίδα λαμπρότερη και ισχυρότερη. Ο απόστολος Παύλος, για να ενισχύσει τους Χριστιανούς, παραθέτει το έξοχο παράδειγμα του Αβραάμ. Αναφερόμενος στην περίοδο που ο Αβραάμ και η σύζυγός του η Σάρρα δεν είχαν, από ανθρώπινη άποψη, την ελπίδα να αποκτήσουν παιδιά, λέει: «Μολονότι δεν υπήρχε ελπίδα, εκείνος βασισμένος σε ελπίδα είχε πίστη προκειμένου να γίνει ο πατέρας πολλών εθνών σύμφωνα με αυτό που είχε ειπωθεί: “Έτσι θα είναι το σπέρμα σου”». Ο Αβραάμ γνώριζε ότι σε σχέση με την τεκνοποίηση το σώμα του και το σώμα της Σάρρας ήταν “νεκρωμένα”. Αλλά δεν εξασθένησε στην πίστη. Γιατί; «Λόγω της υπόσχεσης του Θεού, δεν αμφιταλαντεύτηκε με απιστία αλλά έγινε δυνατός μέσω της πίστης του».—Ρω 4:18-20.

Ο Παύλος εφαρμόζει κατόπιν το παράδειγμα πίστης και ελπίδας του Αβραάμ στους Χριστιανούς, καταλήγοντας: «Ας αγαλλόμαστε, βασιζόμενοι στην ελπίδα της δόξας του Θεού . . . και η ελπίδα δεν οδηγεί σε απογοήτευση· επειδή η αγάπη του Θεού έχει εκχυθεί μέσα στις καρδιές μας μέσω του αγίου πνεύματος, το οποίο μας έχει δοθεί».—Ρω 5:2, 5.

Η Χριστιανική Ελπίδα. Η ελπίδα του Χριστιανού, αλλά και της ανθρωπότητας, έγκειται στον Ιησού Χριστό. Η δυνατότητα απόκτησης διαρκούς ζωής στον ουρανό ή στη γη δεν ήταν διαθέσιμη σε κανέναν άνθρωπο προτού ρίξει ο Χριστός Ιησούς «φως στη ζωή και στην αφθαρσία μέσω των καλών νέων». (2Τι 1:10) Στους γεννημένους από το πνεύμα αδελφούς του Χριστού λέγεται ότι έχουν ουράνια ελπίδα χάρη στο μεγάλο έλεος του Θεού, ο οποίος τους έδωσε «μια νέα γέννηση σε μια ζωντανή ελπίδα μέσω της ανάστασης του Ιησού Χριστού από τους νεκρούς». (1Πε 1:3, 4· Κολ 1:5, 27· Τιτ 1:1, 2· 3:6, 7) Αυτή η ευτυχισμένη ελπίδα πρόκειται να πραγματοποιηθεί «κατά την αποκάλυψη του Ιησού Χριστού». (1Πε 1:13, 21· Τιτ 2:13) Γι’ αυτόν το λόγο ο Χριστός Ιησούς αποκαλείται “η ελπίδα μας” από τον απόστολο Παύλο.—1Τι 1:1.

Αυτή η ελπίδα της αιώνιας ζωής και της αφθαρσίας για όσους είναι «μέτοχοι της ουράνιας κλήσης» (Εβρ 3:1) είναι σταθερά εδραιωμένη και αποτελεί κάτι στο οποίο μπορεί κανείς να βασιστεί με πεποίθηση. Στηρίζεται σε δύο πράγματα για τα οποία είναι αδύνατον να πει ψέματα ο Θεός—στην υπόσχεσή του και στον όρκο του. Επιπλέον, αυτή η ελπίδα κατοικεί με τον Χριστό, ο οποίος είναι τώρα αθάνατος στους ουρανούς. Επομένως, η ελπίδα αυτή αναφέρεται ως «άγκυρα για την ψυχή, σίγουρη και σταθερή, και αυτή μπαίνει στο εσωτερικό μέρος της κουρτίνας [όπως ο αρχιερέας έμπαινε στα Άγια των Αγίων την Ημέρα της Εξιλέωσης], εκεί που ένας πρόδρομος έχει μπει για χάρη μας, ο Ιησούς, ο οποίος έχει γίνει αρχιερέας για πάντα σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο ήταν ο Μελχισεδέκ».—Εβρ 6:17-20.

Πρέπει να αναπτύσσεται και να διατηρείται. Στην Αγία Γραφή τονίζεται συνεχώς ότι είναι αναγκαίο να προσκολλώνται οι Χριστιανοί στη «μία ελπίδα». (Εφ 4:4) Αυτό απαιτεί να εκδηλώνουν συνεχή φιλοπονία, καθώς και να έχουν παρρησία, να εκφράζουν την «καύχησή» τους για αυτή καθαυτή την ελπίδα. (Εβρ 3:6· 6:11) Η ελπίδα αναπτύσσεται όταν κανείς υπομένει στη θλίψη, κάτι που οδηγεί σε επιδοκιμασμένη κατάσταση ενώπιον του Θεού, από τον οποίο προέρχεται η ελπίδα. (Ρω 5:2-5) Η ελπίδα συγκαταλέγεται με την πίστη και την αγάπη στις τρεις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τη Χριστιανική εκκλησία από τότε που έπαψαν τα θαυματουργικά χαρίσματα του πνεύματος τα οποία υπήρχαν στην εκκλησία του πρώτου αιώνα.—1Κο 13:13.

Ιδιότητες και οφέλη. Η ελπίδα είναι απαραίτητη στους Χριστιανούς. Συνοδεύει τη χαρά, την ειρήνη και τη δύναμη του αγίου πνεύματος. (Ρω 15:13) Προάγει την παρρησία όταν πλησιάζουμε τον Θεό ζητώντας την παρ’ αξία καλοσύνη του και το έλεός Του. (2Κο 3:12) Ικανώνει τον Χριστιανό να υπομένει με χαρά, ανεξάρτητα από τις συνθήκες. (Ρω 12:12· 1Θε 1:3) Όπως η περικεφαλαία προστάτευε το κεφάλι του πολεμιστή, έτσι και η ελπίδα της σωτηρίας προστατεύει τις διανοητικές δυνάμεις, ικανώνοντας τον Χριστιανό να διακρατεί ακεραιότητα. (1Θε 5:8) Η ελπίδα ενισχύει διότι, αν και ο χρισμένος Χριστιανός που βρίσκεται ακόμη στη γη δεν κατέχει την ανταμοιβή της ουράνιας ζωής, η επιθυμία σε συνδυασμό με την προσδοκία του είναι τόσο ισχυρή ώστε, παρά τις σοβαρές δοκιμασίες και δυσκολίες, αυτός εξακολουθεί να περιμένει υπομονετικά και να εγκαρτερεί για αυτό που ελπίζει.—Ρω 8:24, 25.

Η ελπίδα τον βοηθάει να διάγει καθαρή ζωή, επειδή ο Χριστιανός γνωρίζει ότι ο Θεός και ο Χριστός, στους οποίους στηρίζεται η ελπίδα του, είναι αγνοί, και δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα γίνει όμοιος με τον Θεό και ότι θα λάβει την ανταμοιβή αν πράττει την ακαθαρσία ή την αδικία. (1Ιω 3:2, 3) Η ελπίδα συνδέεται στενά με τη μεγαλύτερη ιδιότητα, την αγάπη, διότι αυτός που έχει αληθινή αγάπη για τον Θεό θα έχει και ελπίδα σε όλες τις υποσχέσεις Του. Επιπρόσθετα, ένα τέτοιο άτομο θα ελπίζει το καλύτερο για τους αδελφούς του στην πίστη με το να τους αγαπάει και να εμπιστεύεται την ειλικρίνεια της καρδιάς τους όσον αφορά τον Χριστό.—1Κο 13:4, 7· 1Θε 2:19.

Ανώτερη από την ελπίδα υπό το Νόμο. Προτού δοθεί ο Νόμος στον Ισραήλ, οι πιστοί προπάτορες του έθνους έλπιζαν στον Θεό. (Πρ 26:6, 7· Γε 22:18· Μιχ 7:20· 2Τι 1:3) Αναζητούσαν την προμήθεια του Θεού για ζωή. Όταν ήρθε ο Νόμος, φάνηκε αρχικά ότι θα εκπλήρωνε την ελπίδα τους. Αντίθετα, όμως, τους εξέθεσε όλους ως αμαρτωλούς ενώπιον του Θεού και, φανερώνοντας τις παραβάσεις, καταδίκασε σε θάνατο όλους όσους υπόκειντο σε αυτόν. (Γα 3:19· Ρω 7:7-11) Ο Νόμος αυτός καθαυτόν ήταν άγιος, όχι κακός. Ωστόσο, αυτή η αγιότητά του και η δικαιοσύνη του εξέθεταν τις ατέλειες όσων υπόκειντο σε αυτόν. (Ρω 7:12) Όπως είχε προειπωθεί μέσω των προφητών, ήταν αναγκαίο να φέρει ο Θεός “μια καλύτερη ελπίδα” μέσω του Ιησού Χριστού, παραμερίζοντας το Νόμο και δίνοντας τη δυνατότητα σε αυτούς που έθεταν πίστη στον Χριστό να πλησιάσουν τον Θεό.—Εβρ 7:18, 19· 11:40· παράβαλε Ιερ 31:31-34.

Ελπίδα για όλη την ανθρωπότητα. Η παρ’ αξία καλοσύνη του Θεού μεγαλύνεται ακόμη περισσότερο καθώς η υπέροχη ελπίδα που χάρισε Εκείνος στους πνευματικούς αδελφούς του Ιησού Χριστού, η ελπίδα να γίνουν συγκληρονόμοι του στην ουράνια κλήση (Εβρ 3:1), είναι αλληλένδετη με την ελπίδα όλων των ανθρώπων που επιθυμούν να υπηρετούν τον Θεό. Ο απόστολος Παύλος, αφού αναφέρεται στην ελπίδα εκείνων που προσδοκούν να γίνουν οι ουράνιοι «γιοι του Θεού» και συγκληρονόμοι με τον Χριστό, εξηγεί: «Με έντονη λαχτάρα η δημιουργία περιμένει την αποκάλυψη των γιων του Θεού. Διότι η δημιουργία υποτάχθηκε στη ματαιότητα, όχι με τη θέλησή της, αλλά μέσω εκείνου που την υπέταξε, με βάση την ελπίδα ότι και η ίδια η δημιουργία θα ελευθερωθεί από την υποδούλωση στη φθορά και θα έχει την ένδοξη ελευθερία των παιδιών του Θεού».—Ρω 8:14, 17, 19-21.

Σύμφωνα με τα λόγια του Παύλου στα εδάφια Ρωμαίους 8:20, 21, ο Ιεχωβά Θεός δεν κατέστρεψε τον προπάτορα των ανθρώπων, τον Αδάμ, όταν εκείνος αμάρτησε, αλλά επέτρεψε να γεννηθούν άνθρωποι από έναν ατελή πατέρα. Αυτοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη ματαιότητα, όχι εξαιτίας κάποιου δικού τους εσκεμμένου σφάλματος, αλλά λόγω της κληρονομημένης ατέλειας. Ωστόσο, ο Θεός δεν τους άφησε χωρίς ελπίδα, αλλά στοργικά έδωσε ελπίδα μέσω του υποσχεμένου “σπέρματος” (Γε 3:15· 22:18), που είναι ο Ιησούς Χριστός. (Γα 3:16) Προφανώς, επειδή ο καιρός της πρώτης έλευσης του Μεσσία είχε προλεχθεί μέσω προφητείας, το κήρυγμα του Ιωάννη του Βαφτιστή δημιούργησε προσμονή στο έθνος του Ισραήλ. (Λου 3:15· Δα 9:24-27) Ο Ιησούς πραγματοποίησε αυτή την ελπίδα μέσω της διακονίας του, του θανάτου του και της ανάστασής του. Αλλά η μεγαλειώδης ελπίδα για την ανθρωπότητα γενικά, τόσο για τους ζωντανούς όσο και για τους νεκρούς, έγκειται στη Βασιλεία του Χριστού, όταν αυτός και οι συγκληρονόμοι του θα υπηρετούν ως ουράνιοι βασιλιάδες και ιερείς. Τότε οι άνθρωποι που ασκούν πίστη θα απελευθερωθούν τελικά από τη φθορά της ατέλειας και της αμαρτίας και θα αποκτήσουν την πλήρη υπόσταση των «παιδιών του Θεού». Η ελπίδα τους ενισχύεται από το γεγονός ότι ο Θεός ανέστησε τον Γιο του πριν από 1.900 και πλέον χρόνια.—Πρ 17:31· 23:6· 24:15.

Ο Ιεχωβά Θεός έχει προμηθεύσει το Λόγο του, την Αγία Γραφή, που περιέχει διδασκαλία και παραδείγματα, έτσι ώστε να έχουν ελπίδα όλοι οι άνθρωποι. (Ρω 15:4· 1Κο 10:11· 2Τι 3:16, 17) Όσοι έχουν αυτή την ελπίδα πρέπει να τη διακηρύττουν σε άλλους, επειδή με αυτόν τον τρόπο εκείνος που έχει την ελπίδα σώζει τόσο τον εαυτό του όσο και αυτούς που τον ακούν.—1Πε 3:15· 1Τι 4:16.

ΕΛΤΕΚΩΝ

(Ελτεκών).

Πόλη στην ορεινή περιοχή του Ιούδα. (Ιη 15:20, 48, 59) Παρότι η ακριβής θέση της Ελτεκών είναι άγνωστη προς το παρόν, κατά την τρέχουσα άποψη ορισμένων ταυτίζεται με το Χίρμπετ εντ-Ντιρ, περίπου 10 χλμ. Δ της Βηθλεέμ.

ΕΛΥΜΑΣ

(Ελύμας) [Μάγος].

Το επαγγελματικό όνομα ή ο τίτλος “κάποιου άντρα που ήταν μάγος, ψευδοπροφήτης”, με το όνομα Βαρ-Ιησούς, Ιουδαίος ο οποίος έζησε στην Κύπρο τον πρώτο αιώνα Κ.Χ. (Πρ 13:6-8) Όταν ο Λουκάς λέει «μάγος . . . μεταφράζεται το όνομά του», αναφέρεται στην προσωνυμία Ελύμας και όχι στο όνομα Βαρ-Ιησούς. Δεν ήταν ασυνήθιστο να ασχολούνται οι Ιουδαίοι εκείνου του καιρού με τις μαγικές τέχνες και τη μαγγανεία ούτε ήταν ασυνήθιστο να παίρνουν ελληνικά ονόματα εκείνοι που ζούσαν σε ελληνικές κοινότητες.—Πρ 8:9-11· 19:17-19· βλέπε ΒΑΡ-ΙΗΣΟΥΣ.

ΕΛΦΑΑΛ

(Ελφαάλ) [Θεός της Δραστηριότητας· Ο Θεός Έχει Εκτελέσει].

Απόγονος του Βενιαμίν, γιος του Σαχαραΐμ τον οποίο απέκτησε από τη σύζυγό του την Ουσίμ.—1Χρ 8:1, 8, 11, 12.

ΕΛΦΑΛΕΤ

Βλέπε ΕΛΙΦΕΛΕΤ Αρ. 2.

ΕΛ-ΦΑΡΑΝ

(Ελ-φαράν) [Μεγάλο Δέντρο της Φαράν].

Πρόκειται προφανώς για το νοτιότερο σημείο στο οποίο έφτασε ο Χοδολλογομόρ και οι σύμμαχοί του όταν εισέβαλαν στη Χαναάν. (Γε 14:5, 6) Εφόσον τοποθετείται «στην έρημο», ή αλλιώς «στο όριο της ερήμου» (RS), φαίνεται ότι βρισκόταν στις ανατολικές παρυφές “της ερήμου Φαράν”. (Γε 21:21) Ορισμένοι λόγιοι θεωρούν ότι το όνομα Ελ-φαράν ήταν αρχαίο όνομα της Ελάθ.

ΕΛΧΑΝΑΝ

(Ελχανάν) [Ο Θεός Έχει Δείξει Εύνοια (Χάρη)· Ο Θεός Στάθηκε Φιλεύσπλαχνος].

1. Γιος του Ιαείρ ο οποίος, σε έναν πόλεμο με τους Φιλισταίους, πάταξε τον Λααμί, τον αδελφό του Γολιάθ του Γιθίτη. (1Χρ 20:5) Στο εδάφιο 2 Σαμουήλ 21:19 ο Ελχανάν προσδιορίζεται ως «ο γιος του Ιαρέ-ορεγίμ του Βηθλεεμίτη» και λέγεται ότι πάταξε τον Γολιάθ. Ωστόσο, πολλοί λόγιοι πιστεύουν ότι αρχικά το εδάφιο 2 Σαμουήλ 21:19 ήταν αντίστοιχο με το εδάφιο 1 Χρονικών 20:5 και ότι οι διαφορές μεταξύ των δύο εδαφίων προέκυψαν από λανθασμένη αντιγραφή.—Βλέπε ΙΑΡΕ-ΟΡΕΓΙΜ· ΛΑΑΜΙ.

2. Γιος του Δωδώ από τη Βηθλεέμ, ένας από τους κραταιούς άντρες του Δαβίδ.—2Σα 23:24· 1Χρ 11:26.

ΕΛΩΘ

Βλέπε ΕΛΑΘ, ΕΛΩΘ.

ΕΜΕΚ-ΚΕΣΙΣ

(Εμέκ-κεσίς) [Κοιλάδα της Εκκοπής].

Πόλη των Βενιαμιτών. (Ιη 18:21) Η ακριβής θέση της Εμέκ-κεσίς είναι άγνωστη σήμερα. Η σημασία αυτού του ονόματος και το γεγονός ότι αναφέρεται μαζί με την Ιεριχώ, τη Βαιθ-ογλά και τη Βαιθ-αραβά οι οποίες βρίσκονταν στην Κοιλάδα του Ιορδάνη ίσως υποδηλώνουν μια τοποθεσία εκεί κοντά.

ΕΜΙΜ

(Εμίμ) [Φοβερά Πράγματα].

Φυλή ή λαός που κατοικούσε στην περιοχή Α της Νεκράς Θαλάσσης. Χαρακτηρίζονται ως λαός μεγάλος, πολυάριθμος και ψηλός «όπως οι Ανακίμ». (Δευ 2:10) Η εν λόγω σύγκριση με τους γιους του Ανάκ δείχνει ότι οι Εμίμ ήταν γιγαντόσωμοι και τρομακτικοί στην όψη, διότι ο Μωυσής είπε στον Ισραήλ: «Ο ίδιος . . . άκουσες να λέγεται: “Ποιος μπορεί να προβάλει σταθερή αντίσταση μπροστά στους γιους του Ανάκ;”» (Δευ 9:2) Η καταγωγή των Εμίμ δεν μπορεί να προσδιοριστεί κατηγορηματικά, μολονότι ορισμένοι θεωρούν ότι αποτελούσαν κλάδο των Ρεφαΐμ.

Την εποχή του Αβραάμ, ο Ελαμίτης βασιλιάς Χοδολλογομόρ νίκησε τους Εμίμ στη Σαυή-κιριαθαΐμ. (Γε 14:5) Φαίνεται ότι, για κάποιο διάστημα έπειτα από αυτό, οι Εμίμ συνέχισαν να κατοικούν στη γη τους, Α της Νεκράς Θαλάσσης, εφόσον η Αγία Γραφή λέει ότι τελικά εκδιώχθηκαν από τους Μωαβίτες. Οι Μωαβίτες επίσης χρησιμοποιούσαν το όνομα Εμίμ αναφερόμενοι στους Ρεφαΐμ.—Δευ 2:11.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

(Εμμανουήλ) [Μαζί μας Είναι ο Θεός].

Όνομα το οποίο ανέφερε πρώτη φορά ο προφήτης Ησαΐας (7:14· 8:8) κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Άχαζ (761-746 Π.Κ.Χ.). Στη μόνη άλλη φορά όπου εμφανίζεται το όνομα Εμμανουήλ, στο εδάφιο Ματθαίος 1:23, αποτελεί τίτλο που εφαρμόζεται στον Χριστό, τον Μεσσία.

Λαβαίνοντας υπόψη τις περιστάσεις υπό τις οποίες δόθηκε η προφητεία, διάφοροι σχολιαστές της Γραφής αναζήτησαν έναν «Εμμανουήλ» την εποχή του Ησαΐα, κάποιον που να αποτέλεσε τότε κατάλληλο σημείο τού ότι “ο Θεός ήταν μαζί τους”. Εκείνη την εποχή, τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ., οι βασιλιάδες Φεκά του Ισραήλ και Ρεζίν της Συρίας είχαν βάλει σκοπό να ανατρέψουν τον Άχαζ, το βασιλιά του Ιούδα, για να ανεβάσουν στο θρόνο του το γιο του Ταβεήλ. (Ησ 7:1-6) Ο Ιεχωβά όμως θυμόταν τη διαθήκη για βασιλεία που είχε συνάψει με τον Δαβίδ, τον προπάτορα του Άχαζ, και έστειλε τον προφήτη του να μεταδώσει το εξής καθησυχαστικό μήνυμα:

«Άκουσε, παρακαλώ, οίκε του Δαβίδ. . . . Ο ίδιος ο Ιεχωβά . . . θα σας δώσει σημείο: Δείτε! Η κοπέλα θα μείνει έγκυος και θα γεννήσει γιο και θα καλέσει το όνομά του Εμμανουήλ. Βούτυρο και μέλι θα τρώει αυτός όταν θα έχει μάθει να απορρίπτει το κακό και να εκλέγει το καλό. Διότι πριν το αγόρι μάθει να απορρίπτει το κακό και να εκλέγει το καλό, η γη των δύο βασιλιάδων για τους οποίους νιώθεις νοσηρό τρόμο θα εγκαταλειφθεί».—Ησ 7:13-16.

Κατόπιν, αφού αναφέρει τη γέννηση του δεύτερου γιου του Ησαΐα, του Μαχέρ-σαλάλ-χας-βαζ, η προφητεία περιγράφει πώς θα απομακρυνόταν η απειλή κατά του Ιούδα. Σαν ασυγκράτητη πλημμύρα, οι Ασσύριοι επρόκειτο να κατακλύσουν τη Συρία και το βόρειο βασίλειο του Ισραήλ και θα σταματούσαν μόνο αφού θα είχαν εξαπλωθεί επικίνδυνα στη γη του Ιούδα—για να «καλύψει το πλάτος της γης σου, Εμμανουήλ!» Στη συνέχεια, με επιβλητικό ποιητικό ύφος, ο προφήτης Ησαΐας προειδοποιεί όλους όσους εναντιώνονται στον Ιεχωβά: Αν περιζωστείτε για πόλεμο, αν καταστρώσετε σχέδιο, αν πείτε κάποιον λόγο εναντίον του Ιεχωβά, «δεν θα σταθεί, γιατί ο Θεός είναι μαζί μας [Εμμανουήλ]!»—Ησ 8:5-10.

Μερικοί έχουν υποστηρίξει ότι στον εξεικονιστικό τύπο εκείνης της εποχής ο «Εμμανουήλ» ήταν ένας τρίτος γιος του Ησαΐα, τον οποίο ίσως απέκτησε από μια Ιουδαία κοπέλα που μπορεί να υπήρξε δεύτερη σύζυγος του προφήτη. Ορισμένοι Ιουδαίοι σχολιαστές προσπάθησαν να εφαρμόσουν την προφητεία στη γέννηση του γιου του Άχαζ, του Εζεκία. Αλλά αυτή η πιθανότητα αποκλείεται, καθώς η προφητεία διατυπώθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Άχαζ (Ησ 7:1), οπότε ο Εζεκίας ήταν τουλάχιστον εννιά ετών τότε.—2Βα 16:2· 18:1, 2.

Ένας άλλος πιθανός υποψήφιος ήταν ο δεύτερος γιος του Ησαΐα ο οποίος αναφέρεται στο επόμενο κεφάλαιο, ο Μαχέρ-σαλάλ-χας-βαζ, σχετικά με τον οποίο ειπώθηκαν τα εξής: «Πριν το αγόρι μάθει να φωνάζει “Πατέρα μου!” και “Μητέρα μου!” θα πάρουν τα πλούτη της Δαμασκού και τα λάφυρα της Σαμάρειας και θα τα φέρουν μπροστά στο βασιλιά της Ασσυρίας». (Ησ 8:1-4) Αυτό βεβαίως απηχεί τα λόγια που ειπώθηκαν για τον Εμμανουήλ: «Πριν το αγόρι μάθει να απορρίπτει το κακό και να εκλέγει το καλό, η γη των δύο βασιλιάδων [της Δαμασκού και της Σαμάρειας] για τους οποίους νιώθεις νοσηρό τρόμο θα εγκαταλειφθεί». (Ησ 7:16) Επίσης, η γέννηση του δεύτερου γιου του Ησαΐα παρουσιάζεται στενά συνδεδεμένη με τη συνέχεια της προφητείας που περιλάμβανε τον Εμμανουήλ, και, όπως ο Εμμανουήλ επρόκειτο να αποτελέσει «σημείο», ο Ησαΐας είπε παρόμοια: «Εγώ και τα παιδιά που μου έδωσε ο Ιεχωβά είμαστε ως σημεία».—Ησ 7:14· 8:18.

Η κυριότερη αντίρρηση για αυτή την ταύτιση του δεύτερου γιου του Ησαΐα με τον Εμμανουήλ των ημερών του Άχαζ βασίζεται στο ότι η σύζυγος του Ησαΐα αναφέρεται ως «η προφήτισσα» και όχι ως «η κοπέλα», καθώς επίσης στο γεγονός ότι είχε ήδη γεννήσει τον πρωτότοκο του Ησαΐα, τον Σεάρ-ιασούβ, άρα δεν ήταν παρθένα «κοπέλα». (Ησ 7:3· 8:3) Μπορεί όμως να σημειωθεί ότι η εβραϊκή λέξη που αποδίδεται εδώ «κοπέλα» δεν είναι η λέξη μπεθουλάχ, που συγκεκριμένα σημαίνει «παρθένα», αλλά η λέξη ‛αλμάχ, που αναφέρεται σε νεαρή γυναίκα γενικότερα, είτε αυτή είναι παρθένα κοπέλα είτε νιόπαντρη γυναίκα. Η λέξη ‛αλμάχ ως κοινό ουσιαστικό εμφανίζεται σε άλλα έξι εδάφια, κάποια από τα οποία αφορούν συγκεκριμένα παρθένες κοπέλες.—Γε 24:43 (παράβαλε εδ. 16)· Εξ 2:8· Ψλ 68:25· Παρ 30:19· Ασμ 1:3· 6:8.

Βέβαια, η ταυτότητα του Εμμανουήλ μπορεί να προσδιοριστεί πλήρως και επακριβώς σε συσχετισμό με το αξίωμα και την προσωπικότητα του Κυρίου Ιησού Χριστού. Ως εκ τούτου, η χρήση της εβραϊκής λέξης ‛αλμάχ στην προφητεία θα ταίριαζε και στον εξεικονιστικό τύπο (αν αφορούσε μια νεαρή σύζυγο του Άχαζ ή του Ησαΐα) και στον αντίτυπο (την αρραβωνιασμένη, αλλά ακόμη παρθένα, Μαρία). Στην περίπτωση της Μαρίας δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ήταν παρθένα όταν έμεινε «έγκυος μέσω αγίου πνεύματος», καθώς τόσο ο Ματθαίος όσο και ο Λουκάς κατέγραψαν αυτό το ιστορικό στοιχείο. (Ματ 1:18-25· Λου 1:30-35) «Όλα δε αυτά έγιναν για να εκπληρωθεί εκείνο που λέχθηκε από τον Ιεχωβά, . . .  μέσω του προφήτη του», όπως παρατηρεί ο Ματθαίος. Ήταν ένα σημείο που προσδιόριζε την ταυτότητα του από πολλού αναμενόμενου Μεσσία. Σε αρμονία, λοιπόν, με αυτά τα στοιχεία, το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του Ευαγγελίου του Ματθαίου (παραθέτοντας το εδ. Ησ 7:14) χρησιμοποιεί τη λέξη παρθένος ως μετάφραση της λέξης ‛αλμάχ, λέγοντας: «Δείτε! Η παρθένα θα μείνει έγκυος και θα γεννήσει γιο, και θα καλέσουν το όνομά του Εμμανουήλ». (Ματ 1:22, 23) Επ’ ουδενί λόγω δεν συνιστούσε αυτό αυθαιρεσία ή αλλοίωση του κειμένου. Πάνω από έναν αιώνα νωρίτερα, οι Ιουδαίοι μεταφραστές της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα είχαν επίσης χρησιμοποιήσει τη λέξη παρθένος για να αποδώσουν το εδάφιο Ησαΐας 7:14.

Αυτή η ταύτιση του Ιησού Χριστού με τον Εμμανουήλ δεν σήμαινε ότι ο Ιησούς ήταν η ενσάρκωση του Θεού, “ο εν σαρκί Θεός”, κάτι που ισχυρίζονται οι υπέρμαχοι της διδασκαλίας της Τριάδας ότι υπονοείται από τη σημασία του ονόματος Εμμανουήλ, δηλαδή «Μαζί μας Είναι ο Θεός». Ήταν πολύ συνηθισμένο μεταξύ των Ιουδαίων να ενσωματώνουν τη λέξη «Θεός» ή ακόμη και το όνομα «Ιεχωβά» στα εβραϊκά ονόματα. Ακόμη και σήμερα πολλοί άντρες ονομάζονται «Εμμανουήλ», αλλά κανείς από αυτούς δεν είναι ενσάρκωση του Θεού.

Αν φαίνεται να υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στις οδηγίες που έδωσε ο άγγελος στη Μαρία («θα καλέσεις το όνομά του Ιησού») και στην προφητεία του Ησαΐα («θα καλέσει το όνομά του Εμμανουήλ»), ας μην ξεχνάμε ότι ο Μεσσίας επρόκειτο να αποκληθεί και με άλλα ονόματα. (Λου 1:31· Ησ 7:14) Για παράδειγμα, το εδάφιο Ησαΐας 9:6 λέει σχετικά με αυτόν: «Το όνομά του θα κληθεί Θαυμαστός Σύμβουλος, Κραταιός Θεός, Αιώνιος Πατέρας, Άρχοντας Ειρήνης». Ωστόσο, κανένα από αυτά τα ονόματα δεν δόθηκε στον πρωτότοκο γιο της Μαρίας ως κύριο όνομα, ούτε όταν ήταν βρέφος ούτε όταν ανέλαβε τη διακονία του. Αντίθετα, όλα αυτά ήταν προφητικά ονόματα-τίτλοι με τα οποία θα μπορούσε να προσδιοριστεί η ταυτότητα του Μεσσία. Με τη ζωή του, ο Ιησούς ανταποκρίθηκε στη σημασία αυτών των ονομάτων από κάθε άποψη, και υπό αυτή την έννοια δόθηκαν προφητικά τα ονόματα, για να δείξουν τις ιδιότητές του και τις καλές υπηρεσίες που επρόκειτο να προσφέρει σε όλους όσους θα τον αποδέχονταν ως Μεσσία. Το ίδιο ισχύει και για τον τίτλο «Εμμανουήλ» τον οποίο έφερε. Ο Ιησούς ανταποκρίθηκε στη σημασία του και την εκπλήρωσε.

Οι λάτρεις του Ιεχωβά επιθυμούσαν ανέκαθεν να είναι ο Θεός μαζί τους, στο πλευρό τους, να τους υποστηρίζει στα εγχειρήματά τους, και συχνά εκείνος τους διαβεβαιώνει ότι είναι μαζί τους, δίνοντάς τους μερικές φορές ορατά σημεία για αυτό. (Γε 28:10-20· Εξ 3:12· Ιη 1:5, 9· 5:13–6:2· Ψλ 46:5-7· Ιερ 1:19) Αν σήμερα η ταυτότητα του Εμμανουήλ των ημερών του Άχαζ παραμένει αβέβαιη, ίσως αυτό συμβαίνει επειδή ο Ιεχωβά κατηύθυνε έτσι τα πράγματα ώστε να μην αποσπαστεί η προσοχή των μεταγενέστερων γενεών από τον Μεγαλύτερο Εμμανουήλ, όταν αυτός θα εμφανιζόταν ως σημείο από τον ουρανό. Όταν ο αγαπημένος του Γιος ήρθε στη γη ως το υποσχεμένο Μεσσιανικό «σπέρμα» (Γε 3:15) και ο δικαιωματικός κληρονόμος του θρόνου του Δαβίδ, ο Ιεχωβά προμήθευσε το μεγαλύτερό του σημείο όσον αφορά το ότι δεν είχε εγκαταλείψει την ανθρωπότητα ή τη διαθήκη του για τη Βασιλεία. Άρα λοιπόν, το όνομα-τίτλος Εμμανουήλ ήταν ιδιαίτερα κατάλληλο για τον Χριστό, διότι η παρουσία του ήταν πράγματι σημείο από τον ουρανό. Και εφόσον αυτός ο πρώτιστος εκπρόσωπος του Ιεχωβά βρισκόταν ανάμεσα στους ανθρώπους, ο Ματθαίος μπορούσε κάλλιστα να πει υπό θεϊκή έμπνευση: «Μαζί μας Είναι ο Θεός».

ΕΜΜΑΟΥΣ

(Εμμαούς).

Το χωριό προς το οποίο ταξίδευε ο Κλεόπας και ένας άλλος μαθητής όταν τους συνάντησε ο υλοποιημένος Ιησούς Χριστός την ημέρα της ανάστασής του. Ωστόσο, μόνο αφού έφτασαν στο χωριό αυτό τον αναγνώρισαν, όταν ο Ιησούς «ήταν πλαγιασμένος με αυτούς για το γεύμα». Έπειτα ο Ιησούς εξαφανίστηκε, και τότε οι δύο μαθητές γύρισαν στην Ιερουσαλήμ το ίδιο βράδυ. (Λου 24:13-33) Ο Λουκάς λέει ότι το χωριό απείχε σταδίους ἑξήκοντα (7,5 ρωμαϊκά μίλια [11 χλμ.]) από την Ιερουσαλήμ.

Ωστόσο, η θέση του χωριού Εμμαούς σήμερα δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα, και μάλιστα υπάρχουν τουλάχιστον έξι διαφορετικές εκδοχές όσον αφορά την τοποθεσία του. Η κυριότερη από αυτές είναι το Ιμουάς, καθ’ οδόν προς το Τελ Αβίβ-Γιάφο. Το Ιμουάς, όμως, βρίσκεται περίπου 175 στάδια (32 χλμ.) ΔΒΔ της Ιερουσαλήμ—απόσταση σχεδόν τριπλάσια από αυτήν που αναφέρει ο Λουκάς. Μια άλλη εκδοχή που προβάλλεται συχνά είναι το Καλούνγια (Μεβασέρετ Τσιόν), το οποίο βρίσκεται επί της κύριας οδού προς το Τελ Αβίβ-Γιάφο και θεωρείται από μερικούς η τοποθεσία Αμμαούς που αναφέρει ο Ιώσηπος, αλλά απέχει περίπου 35 στάδια (6,5 χλμ.) από την Ιερουσαλήμ, οπότε είναι τόσο κοντά ώστε δεν εναρμονίζεται με το υπόμνημα του Λουκά. Έτσι λοιπόν, μερικοί προτιμούν να ταυτίζουν το χωριό Εμμαούς με το Ελ-Κουμπέιμπα, επί μιας ρωμαϊκής οδού η οποία βρίσκεται κάπως βορειότερα από τις άλλες προτεινόμενες τοποθεσίες. Εκεί έχουν βρεθεί ερείπια που πιστεύεται ότι ανάγονται στην περίοδο των Ελληνικών Γραφών. Η τοποθεσία, περίπου 60 στάδια (11 χλμ.) ΒΔ της Ιερουσαλήμ, αποτελεί στοιχείο υπέρ της άποψης ότι αυτό θα μπορούσε να είναι το χωριό που μνημονεύεται στην Αγία Γραφή. Παρ’ όλα αυτά, επί του παρόντος δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί οριστικά η θέση αυτού του μέρους.

ΕΜΜΗΝΟΡΡΟΙΑ

Η περιοδική εκροή των εμμήνων (αίματος, υγρών και ορισμένων υπολειμμάτων ιστού) από τη μήτρα της γυναίκας. Η εμμηνόρροια των γυναικών είναι κατά κανόνα μια μηνιαία διαδικασία, καθώς λαβαίνει χώρα περίπου κάθε τέσσερις εβδομάδες. Τα κορίτσια αρχίζουν να έχουν εμμηνόρροια κατά την εφηβεία, και αυτή η λειτουργία συνεχίζεται φυσιολογικά μέχρι την εμμηνόπαυση, κάθε δε έμμηνη ρύση διαρκεί συνήθως τρεις ως πέντε ημέρες.

Οι Γραφές συνδέουν την εμμηνόρροια με την ακαθαρσία (Λευ 12:2· Ιεζ 22:10· 36:17), και μάλιστα ένας τύπος της εβραϊκής λέξης που αναφέρεται σε αυτήν (νιντάχ) αποδίδεται μερικές φορές «εμμηνορροϊκή ακαθαρσία». (Λευ 15:25, 26) Ένας τύπος μιας άλλης εβραϊκής λέξης, της λέξης νταβέχ, η οποία μπορεί να υποδηλώνει αρρώστια (Θρ 5:17), μεταφράζεται «γυναίκα που έχει εμμηνόρροια». (Λευ 15:33· Ησ 30:22) Η εμμηνόρροια υπονοείται επίσης από τη φράση «τα συνηθισμένα των γυναικών».—Γε 31:35.

«Ακάθαρτη» υπό το Νόμο. Σύμφωνα με το Μωσαϊκό Νόμο, μια γυναίκα θεωρούνταν ακάθαρτη εφτά ημέρες κατά τη διάρκεια της φυσιολογικής της εμμηνόρροιας. Το κρεβάτι ή οποιαδήποτε άλλα αντικείμενα πάνω στα οποία θα ξάπλωνε ή θα καθόταν η γυναίκα που είχε εμμηνόρροια κηρύσσονταν επίσης ακάθαρτα. Όποιος άγγιζε αυτήν ή τα αντικείμενα που είχε καταστήσει ακάθαρτα απαιτούνταν να πλύνει τα ενδύματά του και να λουστεί, παρέμενε δε ακάθαρτος μέχρι το βράδυ. Αν η εμμηνορροϊκή της ακαθαρσία ερχόταν πάνω σε έναν άντρα που πλάγιαζε μαζί της (όπως συνέβαινε, ακούσια, όταν ο σύζυγος είχε σεξουαλικές σχέσεις με τη σύζυγό του στην αρχή της εμμηνόρροιας), εκείνος κηρυσσόταν ακάθαρτος εφτά ημέρες και το κρεβάτι πάνω στο οποίο θα ξάπλωνε θεωρούνταν ακάθαρτο.

Η γυναίκα θεωρούνταν επίσης ακάθαρτη όλο το διάστημα κάποιων μη κανονικών εκκρίσεων αίματος ή όταν είχε «ροή για διάστημα μεγαλύτερο από ό,τι η εμμηνορροϊκή ακαθαρσία της», και σε αυτό το διάστημα καθιστούσε τα αντικείμενα πάνω στα οποία ξάπλωνε ή καθόταν, καθώς και όποια άτομα άγγιζαν αυτά τα αντικείμενα, ακάθαρτα. Αφότου σταματούσαν οι μη φυσιολογικές εκκρίσεις, έπρεπε να μετρήσει εφτά ημέρες, και κατόπιν γινόταν καθαρή. Την όγδοη ημέρα η γυναίκα έφερνε δύο τρυγόνια ή δύο νεαρά περιστέρια στον ιερέα, ο οποίος έκανε εξιλέωση για εκείνη, προσφέροντας το ένα από αυτά τα πουλιά στον Ιεχωβά ως προσφορά για αμαρτία και το άλλο ως ολοκαύτωμα.—Λευ 15:19-30· βλέπε ΚΑΘΑΡΟΣ, ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ.

Αν ένας άντρας και μια γυναίκα συνουσιάζονταν εκούσια όταν εκείνη είχε την εμμηνορροϊκή της ακαθαρσία, θανατώνονταν. (Λευ 18:19· 20:18) Η απαγόρευση των σεξουαλικών σχέσεων στη διάρκεια της εμμηνόρροιας συντελούσε πιθανότατα στην υγεία, ίσως αποτρέποντας, για παράδειγμα, την εμφάνιση φλεγμονής στην περιοχή των γεννητικών οργάνων, την απλή ουρηθρίτιδα. Ίσως επίσης οι διατάξεις του Νόμου για την εμμηνόρροια ή τη ροή αίματος να υπενθύμιζαν στους Ισραηλίτες την ιερότητα του αίματος. Αυτοί οι κανόνες δεν αποτελούσαν διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, διότι και οι άντρες υπόκειντο σε ακαθαρσία λόγω των εκκρίσεων στις οποίες ήταν επιρρεπείς. (Λευ 15:1-17) Ιδιαίτερα οι διατάξεις για την εμμηνόρροια δείχνουν το στοχαστικό ενδιαφέρον του Ιεχωβά για τις γυναίκες. Και ο Χριστιανός σύζυγος επίσης, μολονότι δεν είναι κάτω από το Νόμο (Ρω 6:14· Εφ 2:11-16), θα κάνει καλά να λαβαίνει υπόψη του τους κύκλους και τις μεταβολές στη διάθεση της συζύγου του, κατοικώντας μαζί της «σύμφωνα με τη γνώση» και αποδίδοντάς της τιμή «ως πιο αδύναμο σκεύος, το γυναικείο».—1Πε 3:7.

ΕΜΜΩΡ

(Εμμώρ) [Αρσενικό Γαϊδούρι].

Ευαίος αρχηγός, ο πατέρας του Συχέμ. Από τους γιους του Εμμώρ αγόρασε ο Ιακώβ γη στην οποία έστησε τη σκηνή του και αργότερα έφτιαξε ένα θυσιαστήριο. Όταν ο Συχέμ ατίμασε την κόρη του Ιακώβ, τη Δείνα, ο Συμεών και ο Λευί σκότωσαν τόσο τον Συχέμ όσο και τον πατέρα του τον Εμμώρ, παίρνοντας εκδίκηση για την αδελφή τους.—Γε 33:18-20· 34:1, 2, 25, 26.

ΕΜΠΑΙΚΤΕΣ

Βλέπε ΧΛΕΥΑΣΜΟΣ.

ΕΜΠΝΕΥΣΜΕΝΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ

Βλέπε ΘΕΟΠΝΕΥΣΤΙΑ.

ΕΜΠΟΡΟΣ

Κάποιος που αγοράζει και πουλάει ή ανταλλάσσει αναμένοντας να αποκομίσει κέρδος· πραματευτής. Η εβραϊκή λέξη που αποδίδεται «έμπορος» αναφέρεται κατά κυριολεξία σε κάποιον που “ταξιδεύει” για εμπορικούς σκοπούς.—Γε 34:10, υποσ.

Από πολύ νωρίς στην ανθρώπινη ιστορία υπήρχαν άτομα που έγιναν επιδέξια σε ορισμένες εργασίες, αποκτώντας εξειδίκευση στο αντικείμενο με το οποίο ασχολούνταν. (Γε 4:20-22) Όπως ήταν φυσικό, ακολούθησε το εμπόριο και οι συναλλαγές μεταξύ τους, και στην πορεία πολλά άτομα άρχισαν να απασχολούνται αποκλειστικά ως έμποροι και πραματευτές διακινώντας μεγάλη ποικιλία αγαθών. Την εποχή που ο Αβραάμ έφτασε στη Χαναάν στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας Π.Κ.Χ., ήδη χρησιμοποιούνταν και θεωρούνταν αποδεκτά ορισμένα εμπορικά μέτρα και σταθμά. (Γε 23:16) Ο Μωσαϊκός Νόμος πρόσταζε να είναι οι μετρήσεις των εμπόρων τυποποιημένες και δίκαιες.—Δευ 25:13-16· Παρ 11:1· 20:10· Μιχ 6:11.

Μερικοί έμποροι διατηρούσαν καταστήματα, ενώ άλλοι πραγματοποιούσαν τις συναλλαγές τους σε αγορές και παζάρια των πόλεων. (Νε 13:20) Μερικοί είχαν στην κατοχή τους στόλους πλοίων που όργωναν τα πελάγη για να φέρουν πολύτιμα φορτία εμπορευμάτων από μακρινούς τόπους. (Ψλ 107:23· Παρ 31:14) Άλλοι έμποροι ταξίδευαν ακολουθώντας το εκτεταμένο δίκτυο των χερσαίων εμπορικών οδών του αρχαίου κόσμου. (1Βα 10:14, 15· 2Χρ 9:13, 14) Τα αδέλφια του Ιωσήφ τον πούλησαν σε τέτοιους περιοδεύοντες εμπόρους που κατευθύνονταν προς την Αίγυπτο.—Γε 37:25, 28.

Όλα τα έθνη, μικρά και μεγάλα, είχαν τους εμπόρους τους, και μέσω της δραστηριότητας των εμπόρων πολλά από αυτά έγιναν πλούσια. Τέτοιοι έμποροι ήταν της Αιθιοπίας (Ησ 45:14), της Ασσυρίας (Να 1:1· 3:16), του βασιλείου του Σολομώντα (1Βα 10:28· 2Χρ 1:16) και της Σιδώνας και της Τύρου (Ησ 23:2, 8).

Η προφητεία του Ιεζεκιήλ περιγράφει την πόλη της Τύρου ως μεγάλο κέντρο εμπορίου όπου έφταναν πλοία και καραβάνια από όλα τα μέρη του κόσμου για εμπορικές συναλλαγές. Η ίδια αυτή προφητεία περιγράφει επίσης τη μεγάλη ποικιλία εμπορευμάτων που διακινούσαν αυτοί οι έμποροι, πλουτίζοντας την πόλη και το λιμάνι της: ασήμι, σίδερο, κασσίτερο, μόλυβδο, χάλκινα αντικείμενα, άλογα, μουλάρια, ελεφαντόδοντο, έβενο, καλλαΐτη, μαλλί, βαμμένα υφάσματα, κοράλλια, ρουμπίνια, σιτάρι, εξαιρετικά τρόφιμα, μέλι, λάδι, βάλσαμο, κρασί, κασσία, αρωματικό καλάμι, υφαντά ενδύματα, αρώματα, πολύτιμες πέτρες και χρυσάφι.—Ιεζ 27:2, 12-25.

Η λέξη ἔμπορος του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου (πόρος στην αρχαία ελληνική σήμαινε επίσης «ταξίδι») αναφέρεται στον περιοδεύοντα έμπορο, ή αλλιώς εκείνον που βρίσκεται «σε ταξίδι». Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο περιοδεύων έμπορος στην παραβολή του Ιησού, ο οποίος έψαχνε για καλά μαργαριτάρια μεγάλης αξίας. (Ματ 13:45) Το συμβολικό βιβλίο της Αποκάλυψης λέει για τους περιοδεύοντες εμπόρους ότι έχουν πλουτίσει από “τη μεγάλη πόρνη . . . τη «Βαβυλώνα τη Μεγάλη, τη μητέρα των πορνών»”, και κλαίνε και πενθούν για την πτώση και την καταστροφή της. (Απ 17:1, 5· 18:3, 11-15) Η Βαβυλώνα η Μεγάλη διαθέτει και δικούς της περιοδεύοντες εμπόρους, τους «μεγιστάνες της γης».—Απ 18:23.

ΕΝΑ

(Ενά).

Πόλη ή περιοχή που καταχωρίζεται μαζί με τη Σεφαρβαΐμ και την Ιββά, και την οποία είχαν κατακτήσει οι Ασσύριοι. (2Βα 18:34· 19:13· Ησ 37:13) Σε διάφορες εκδόσεις της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα εμφανίζεται το όνομα «Ανά», ή κάποια παραλλαγή του, το οποίο προσδιορίζει μια πόλη στο μέσο ρου του ποταμού Ευφράτη. Ωστόσο, μερικοί λόγιοι θεωρούν πιο πιθανό ότι η Ενά, μαζί με τη Σεφαρβαΐμ και την Ιββά, βρισκόταν στη Συρία.

ΕΝ-ΑΔΔΑ

(Εν-αδδά) [Κοφτερή (Άγρια) Πηγή].

Πόλη του Ισσάχαρ, πιθανότατα κοντά στην Εν-γαννίμ. (Ιη 19:17, 21) Γενικά ταυτίζεται με το ελ-Χάντεθε (Τελ Εν Χάντα), 9 χλμ. Α του Όρους Θαβώρ.

ΕΝΑΪΜ

(Εναΐμ) [πιθανότατα, Δύο Πηγές].

Τοποθεσία κοντά στην οποία η Θάμαρ, μεταμφιεσμένη σε πόρνη, συνευρέθηκε με τον Ιούδα, κάτι που κατέληξε στη γέννηση του Φαρές και του Ζερά. (Γε 38:14-16, 21, 29, 30) Η Εναΐμ φαίνεται ότι βρισκόταν ανάμεσα στην Οδολλάμ και στη Θιμνάχ. (Γε 38:12) Μολονότι μερικοί γεωγράφοι θεωρούν ότι η Εναΐμ είναι η ίδια τοποθεσία με την Ενάμ στη Σεφηλά (Ιη 15:34), η ακριβής θέση της είναι άγνωστη σήμερα.

ΕΝ-ΑΚΚΟΡΕ

(Εν-ακκορέ) [Πηγή Εκείνου που Καλεί].

Πηγή στη Λεχί. (Κρ 15:19) Πήρε αυτό το όνομα όταν ο Σαμψών, ο οποίος δίψασε αφού πάταξε χίλιους άντρες, «άρχισε να επικαλείται τον Ιεχωβά» ζητώντας νερό και εμφανίστηκε θαυματουργικά η πηγή.—Κρ 15:14-18.

ΕΝΑΜ

(Ενάμ) [συγγενικό του ‛άγιν, «πηγή»].

Πόλη στη Σεφηλά του Ιούδα. (Ιη 15:33, 34) Παρότι η ακριβής θέση της Ενάμ δεν είναι γνωστή σήμερα, μερικοί γεωγράφοι ταυτίζουν αυτή την πόλη με την Εναΐμ των εδαφίων Γένεση 38:14, 21.

ΕΝΑΝ

(Ενάν) [συγγενικό του ‛άγιν, «πηγή»].

Ο πατέρας του Αχιρά, του αρχηγού της φυλής του Νεφθαλί την εποχή του Μωυσή.—Αρ 1:15· 2:29· 7:78, 83· 10:27.

ΕΝ-ΑΣΩΡ

(Εν-ασώρ) [Πηγή της Ασώρ].

Οχυρωμένη πόλη της φυλής του Νεφθαλί. (Ιη 19:32, 35, 37) Μερικοί την ταυτίζουν με το Χίρμπετ Χαζίρε, 16 χλμ. Δ της Κέδες.

ΕΝ-ΓΑΔΙ

(Εν-γαδί) [Πηγή του Μικρού Κατσικιού].

Το όνομα μιας πόλης και της ερήμου που την περιέβαλλε στην περιοχή του Ιούδα. (Ιη 15:62· 1Σα 24:1) Αυτή η πόλη ταυτίζεται συνήθως με το Τελλ Τζουρν (Τελ Γκορέν), κοντά στο σημερινό οικισμό Εν Γκέντι, περίπου 37 χλμ. ΝΝΑ της Ιερουσαλήμ, στα παράλια της Νεκράς Θαλάσσης.

Η Σουλαμίτισσα κόρη αναφέρθηκε έμμεσα στη μεγάλη παραγωγικότητα της περιοχής αυτής, όταν έκανε λόγο για ένα «ανθισμένο τσαμπί χένας . . . ανάμεσα στα αμπέλια της Εν-γαδί». (Ασμ 1:14) Ωστόσο, αυτά τα λόγια περιγράφουν μόνο εν μέρει την πλούσια χλωρίδα που ευδοκιμεί εκεί ακόμη και σήμερα. Η ιδιάζουσα θέση της Εν-γαδί στο βύθισμα της περιοχής της Νεκράς Θαλάσσης συμβάλλει στην ανάπτυξη υποτροπικής βλάστησης, φοινίκων και βάλσαμου, καθώς και μιας ποικιλίας οπωρικών, καθιστώντας έτσι την Εν-γαδί μια όαση που ξεχωρίζει από την κοντινή, εξαιρετικά άγονη έρημο του Ιούδα.—Βλέπε ΙΟΥΔΑ, ΕΡΗΜΟΣ.

Εκτός από αυτή την πλούσια βλάστηση, ήταν και το απροσπέλαστο της περιοχής που καθιστούσε την Εν-γαδί ιδανική κρυψώνα για τον Δαβίδ όταν τον καταδίωκε ο Βασιλιάς Σαούλ. Έτσι λοιπόν, η Αγία Γραφή κάνει λόγο για κάποια «δυσπρόσιτα μέρη της Εν-γαδί». (1Σα 23:29) Επισκέπτες στην εποχή μας έχουν περιγράψει με παρόμοιο τρόπο τα επικίνδυνα και απόκρημνα βραχώδη περάσματα σε αυτή την περιοχή. Ο εχθρικός χαρακτήρας του τοπίου σε κάποια σημεία υποδηλώνεται επίσης από την αναφορά στους «γυμνούς βράχους των βουνίσιων αιγών». (1Σα 24:2) Μερικοί λόγιοι θεωρούν ότι αυτή η φράση αποτελεί κύριο όνομα, «Βράχοι των Άγριων Αιγών» (JB, RS, ΛΧ [εδ. 3]), και ότι αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία όπου πιθανότατα μαζεύονταν κατσίκια, όπως γίνεται ακόμη και σήμερα στην περιοχή της Εν-γαδί. Ωστόσο, άλλοι πιστεύουν ότι πρόκειται απλώς για μια περιγραφική φράση που χαρακτηρίζει τα άγρια, κωνικά βουνά και τις ράχες της περιοχής όπου ζουν κατσίκια. Οι βράχοι της Εν-γαδί είναι διάτρητοι από μεγάλες σπηλιές. Ο Δαβίδ και οι άντρες του ενδέχεται να είχαν κρυφτεί σε μια από αυτές. (1Σα 24:3) Μερικοί υποστηρίζουν ότι οι «πέτρινες μάντρες των προβάτων» όπου σταμάτησε ο Σαούλ ίσως να ήταν αυτές οι σπηλιές μπροστά από τις οποίες μπορεί να είχε χτιστεί ένας πρόχειρος τοίχος για προστασία από τον άσχημο καιρό.—1Σα 24:2-10.

Στις ημέρες του Βασιλιά Ιωσαφάτ, οι ενωμένες δυνάμεις του Αμμών, του Μωάβ και της ορεινής περιοχής του Σηείρ ήρθαν εναντίον του Ιούδα μέσω της “Ασασών-θάμαρ, δηλαδή της Εν-γαδί”. (2Χρ 20:2· βλέπε ΑΣΑΣΩΝ-ΘΑΜΑΡ.) Στο όραμα του Ιεζεκιήλ για το “γιατρεμένο” θαλασσινό νερό, αναφέρθηκε προφητικά ότι ψαράδες θα στέκονταν «από την Εν-γαδί μέχρι και την Εν-εγλαΐμ».—Ιεζ 47:8-10.

ΕΝ-ΓΑΝΝΙΜ

(Εν-γαννίμ) [Πηγή Κήπων].

1. Πόλη του Ιούδα στη Σεφηλά, μια περιοχή με χαμηλό υψόμετρο, η οποία αναφέρεται μαζί με την Οδολλάμ και άλλες πόλεις στα εδάφια Ιησούς του Ναυή 15:33-35. Ενδέχεται να βρισκόταν στο σημερινό Μπέιτ Τζιμάλ, περίπου 2,5 χλμ. Ν της Βαιθ-σεμές, ή σε μια κοντινή τοποθεσία. Μερικοί πιθανολογούν ότι η Εν-γαννίμ ταυτίζεται με το Ουμ Τζίνα, το οποίο βρίσκεται περίπου 1 χλμ. Δ της Βαιθ-σεμές, αλλά κάτι τέτοιο είναι λιγότερο πιθανό επειδή δεν υπάρχει πηγή εκεί.

2. Πόλη στην κληρονομιά της φυλής του Ισσάχαρ. (Ιη 19:17, 21) Ίσως είναι η κωμόπολη που ο Ιώσηπος ονόμαζε Γιναή. Σήμερα ταυτίζεται με την Τζενίν, μια πόλη στο νότιο άκρο του λεκανοπεδίου της Μεγιδδώ, ή κοιλάδας της Ιεζραέλ, περίπου 18 χλμ. ΝΑ της Μεγιδδώ και 8 χλμ. ΒΑ της Δωθάν, επί της κύριας οδού που συνδέει την Ιερουσαλήμ με τη Ναζαρέτ. Η Τζενίν περιβάλλεται από δεντρόκηπους και κήπους, και έχει μια πηγή—στοιχεία που ταιριάζουν με τη σημασία του ονόματος Εν-γαννίμ.

Η Εν-γαννίμ με το βοσκότοπό της παραχωρήθηκε στους γιους του Γηρσών ως Λευιτική πόλη. (Ιη 21:27-29) Στο εδάφιο 1 Χρονικών 6:73 προφανώς καλείται Ανέμ.

ΕΝΔΥΜΑ

Βλέπε ΕΠΙΣΗΜΟ ΕΝΔΥΜΑ· ΡΟΥΧΑ· ΣΚΙΣΙΜΟ ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ.

ΕΝ-ΔΩΡ

(Εν-δωρ) [πιθανώς, Πηγή της Γενιάς].

Πεδινή πόλη που βρισκόταν στην περιοχή του Ισσάχαρ αλλά παραχωρήθηκε στον Μανασσή. Οι Χαναναίοι που υπήρχαν εκεί δεν εκδιώχθηκαν εντελώς αλλά υποβλήθηκαν σε καταναγκαστική εργασία. (Ιη 17:11-13) Η Εν-δωρ ταυτίζεται συνήθως με το Χίρμπετ Σάφσαφε (Χορβάτ Ζαφζαφότ), περίπου 11 χλμ. ΝΑ της Ναζαρέτ.

Στα εδάφια Ψαλμός 83:9, 10 η Εν-δωρ συνδέεται με τη νίκη του Ιεχωβά επί του Σισάρα. Αν και δεν μνημονεύεται στην αφήγηση της μάχης η οποία είναι καταγραμμένη στο 4ο και στο 5ο κεφάλαιο των Κριτών, προφανώς βρισκόταν λίγα μόνο χιλιόμετρα Ν του Όρους Θαβώρ, από το οποίο κατέβηκε ο στρατός του Βαράκ. (Κρ 4:6, 12) Επίσης, βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή της Θαανάχ και της Μεγιδδώ, καθώς και της κοιλάδας του χειμάρρου Κισών, όπου οι δυνάμεις του Σισάρα διασκορπίστηκαν θαυματουργικά. (Ιη 17:11· Κρ 5:19) Έτσι λοιπόν, κάποιες σκηνές της μάχης εκτυλίχθηκαν μέχρι και στην Εν-δωρ, και ο ψαλμωδός, όντας καλά εξοικειωμένος με τις ιστορικές και τις γεωγραφικές λεπτομέρειες, μπορούσε να πει αναφορικά με την Εν-δωρ ότι πολλοί από τους Χαναναίους που είχαν τραπεί σε φυγή αφανίστηκαν εκεί.

Η Εν-δωρ είναι πιο γνωστή ως το μέρος όπου ο Βασιλιάς Σαούλ πήγε να συμβουλευτεί μια «γυναίκα επιτήδεια στην πνευματιστική μεσολάβηση», λίγο πριν από την ήττα που υπέστη ο Ισραήλ στα χέρια των Φιλισταίων.—1Σα 28:7· 31:1-13.

ΕΝ-ΕΓΛΑΪΜ

(Εν-εγλαΐμ) [Πηγή των Δύο Μοσχαριών].

Σε ένα συμβολικό όραμα που δόθηκε στον Ιεζεκιήλ, τα εξαιρετικά αλμυρά νερά της Νεκράς Θαλάσσης θα “γιατρεύονταν” και ψαράδες θα στέκονταν στις ακτές της από την Εν-γαδί μέχρι την Εν-εγλαΐμ. (Ιεζ 47:8-10) Το όνομα αυτό καθαυτό υποδηλώνει μια τοποθεσία κοντά σε πηγή. Οι περισσότεροι λόγιοι συνδέουν την Εν-εγλαΐμ με την Έιν Φέσκα, κοντά στο βορειοδυτικό άκρο της Νεκράς Θαλάσσης. Η Έιν Φέσκα και, περίπου 29 χλμ. νοτιότερα, η Έιν Τζίντι (τοπωνύμιο στο οποίο διασώζεται η ονομασία Εν-γαδί) είναι οι δύο μεγαλύτερες οάσεις στη δυτική ακτή της Νεκράς Θαλάσσης. Ωστόσο, άλλοι υποδεικνύουν μια τοποθεσία στη νοτιοανατολική ακτή της Νεκράς Θαλάσσης, κοντά στη Σηγώρ. Με βάση κάποια αρχαία γραπτά κείμενα, τα οποία κάνουν λόγο για την περιφέρεια Αγαλτέεν, ο Γ. Γιαντίν συμπεραίνει ότι «είναι σαφές πως “η περιφέρεια Αγαλτέεν” είναι το νοτιοανατολικό τμήμα της Νεκράς Θαλάσσης . . . Αν υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ της Αγαλτέεν και της Εν-εγλαΐμ στην προφητεία του Ιεζεκιήλ για τη Νεκρά Θάλασσα (Ιεζ. 47:10: “και θα στέκονται σε αυτήν οι ψαράδες από την Εν-γαδί μέχρι την Εν-εγλαΐμ”), η ερμηνεία αυτής της περικοπής θα πρέπει να είναι ότι η Θάλασσα θα γιατρευτεί από τη μία ακτή ως την άλλη—μια πολύ ζωηρή και σαφής εικόνα. Δεν υπάρχει λόγος να αναζητούμε την Εν-εγλαΐμ στη δυτική ακτή (πρόσφατα υποστηρίχτηκε ότι ταυτίζεται με την Έιν Φέσκα), διότι ένας τέτοιος συσχετισμός περιορίζει το προφητικό όραμα στη δυτική ακτή μόνο».—Ημερολόγιο Εξερευνήσεων στο Ισραήλ (Israel Exploration Journal), Ιερουσαλήμ, 1962, Τόμ. 12, σ. 250, 251.

ΕΝΕΔΡΑ

Παραμόνεμα με σκοπό την αιφνιδιαστική επίθεση. Οι τρεις εβραϊκές λέξεις που αποδίδονται «ενέδρα» (’έρεβ, ’όρεβ και μα’αράβ) προέρχονται από τη ρίζα ’αράβ, που σημαίνει «παραμονεύω». (Ιωβ 38:40· Ιερ 9:8· Ψλ 10:8· Κρ 9:32) Παρόμοια, η λέξη ἐνέδρα του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου είναι παράγωγο του ρήματος ἐνεδρεύω, το οποίο έχει αποδοθεί «παραμονεύω».—Πρ 25:3· 23:21.

Ο Ιησούς του Ναυή χρησιμοποίησε επιτήδεια μια ενέδρα εναντίον της Γαι, τοποθετώντας 5.000 άντρες στα Δ της πόλης τη νύχτα, ενώ ανέπτυξε τον κύριο όγκο των δυνάμεών του στα Β. Το επόμενο πρωί παρέσυρε μακριά από την πόλη τους υπερασπιστές της, προσποιούμενος ήττα, πράγμα που έδωσε την ευκαιρία στους ενεδρευτές να σηκωθούν και να καταλάβουν την πόλη. (Ιη 8:2-21) Ενέδρες χρησιμοποιήθηκαν και στη διένεξη που είχαν οι κτηματίες της Συχέμ με το γιο του Γεδεών, τον Αβιμέλεχ. (Κρ 9:25, 31-45) Οι Φιλισταίοι έστησαν επανειλημμένα ενέδρες στον Σαμψών για να τον πιάσουν. (Κρ 16:1-12) Ο Σαούλ έστησε ενέδρα στον Αμαλήκ και αργότερα κατηγόρησε τον Δαβίδ ότι ενέδρευε εναντίον του. (1Σα 15:5· 22:8) Άλλες περιπτώσεις ενέδρας ήταν οι ακόλουθες: οι ενέδρες που έστησε ο Ισραήλ στη μάχη εναντίον της φυλής του Βενιαμίν (Κρ 20:29-44), η αποτυχημένη ενέδρα του Ιεροβοάμ εναντίον του Ιούδα (2Χρ 13:13-19), η ενέδρα που επέφερε σύγχυση στους επιτιθέμενους στον Ιούδα τον καιρό του Ιωσαφάτ (2Χρ 20:22, 23), αυτές που αναφέρονται στην περιγραφή της πτώσης της Ιερουσαλήμ (Θρ 4:19) και η ενέδρα την οποία διέταξε εναντίον της Βαβυλώνας ο Ιεχωβά (Ιερ 51:12). Ο Ιεχωβά προστάτεψε από ενέδρα τους Ιουδαίους εξορίστους που επέστρεφαν στον τόπο τους.—Εσδ 8:31· βλέπε ΠΟΛΕΜΟΣ.

Το εβραϊκό ουσιαστικό ’έρεβ που σημαίνει «ενέδρα· ορμητήριο» χρησιμοποιείται για την περιγραφή κυνηγετικών μεθόδων. (Ιωβ 37:8· 38:40) Το εβραϊκό ρήμα ’αράβ χρησιμοποιείται συμβολικά για να περιγράψει την πόρνη, καθώς αυτή στήνει καρτέρι σε άντρες (Παρ 7:12· 23:28), και για να περιγράψει τις μεθόδους των πονηρών εναντίον των αθώων και των δικαίων. (Ψλ 10:9· Παρ 1:11, 18· 12:6· 24:15· Μιχ 7:2· παράβαλε Ιωβ 31:9.) Στον Ισραήλ, επιβαλλόταν η ποινή του θανάτου σε όποιον κρινόταν ένοχος για το φόνο συνανθρώπου του κατόπιν ενέδρας.—Δευ 19:11, 12.

Οι 40 και πλέον Ιουδαίοι που «δεσμεύτηκαν με κατάρα» σχεδίαζαν ενέδρα εναντίον του αποστόλου Παύλου, αλλά ο ανιψιός του Παύλου ματαίωσε τα σχέδιά τους.—Πρ 23:12-35.

ΕΝΕΧΥΡΟ

Προσωπικό αντικείμενο, όπως δαχτυλίδι ή ένδυμα, το οποίο παραδίδει ο χρεώστης στον πιστωτή του ως εγγύηση για τη μελλοντική εξόφληση του δανείου. Οι διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου για τα ενέχυρα προστάτευαν τα συμφέροντα των φτωχών και ανυπεράσπιστων μελών του έθνους. Έδειχναν ότι ο Θεός καταλάβαινε τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι φτωχοί και οι χήρες. Τα δύο εβραϊκά ρήματα χαβάλ και ‛αβάτ, καθώς και τα συγγενικά τους ουσιαστικά, σχετίζονται με το ενέχυρο.

Αν ένας φτωχός έδινε το εξωτερικό του ένδυμα ως ενέχυρο, δηλαδή ως εγγύηση για δάνειο, ο πιστωτής δεν έπρεπε να το κρατήσει τη νύχτα. (Εξ 22:26, 27· Δευ 24:12, 13) Ο φτωχός πιθανότατα θα χρησιμοποιούσε το εξωτερικό του ένδυμα για σκέπασμα τη νύχτα και, αν το στερούνταν, μπορεί να υπέφερε από το κρύο. Αν κάποιος αγνοούσε αυτόν το νόμο, θα σήμαινε ότι ήταν άπληστος και άκαρδος. (Ιωβ 22:6· 24:9) Ωστόσο, στη διάρκεια της αποστασίας του Ισραήλ, μερικοί, όχι μόνο κατακρατούσαν τα ενδύματα των φτωχών ως ενέχυρο, αλλά τα χρησιμοποιούσαν και στις ειδωλολατρικές τους γιορτές.—Αμ 2:8.

Το να μην επιστρέφει κάποιος το «ενέχυρο» προσδιορίστηκε στα εδάφια Ιεζεκιήλ 18:10-13—μαζί με τη ληστεία και την έκχυση αίματος—ως ένα από τα πράγματα που συναποδείκνυαν ότι αυτό το άτομο ήταν αμετανόητος αμαρτωλός, άξιος θανάτου. Από την άλλη πλευρά, ο πονηρός που θα εγκατέλειπε τις αμαρτίες του κάνοντας διάφορες ενέργειες—μεταξύ άλλων δίνοντας πίσω το «ενέχυρο»—“οπωσδήποτε θα εξακολουθούσε να ζει”. (Ιεζ 33:14-16) Απαγορευόταν επίσης να πάρει κανείς ως ενέχυρο έναν χειρόμυλο ή την πάνω μυλόπετρα, επειδή συνήθως το ψωμί το έψηναν κάθε ημέρα, και το να πάρει κάποιος τα σύνεργα που ήταν αναγκαία για το άλεσμα των σιτηρών θα ισοδυναμούσε με το να πάρει «ψυχή», δηλαδή ζωή.—Δευ 24:6.

Οι χήρες προστατεύονταν ιδιαίτερα, εφόσον πολλές φορές δεν είχαν κανέναν να τις υπερασπιστεί ή να τις βοηθήσει. Ο Νόμος απαγόρευε εντελώς το να πάρει κάποιος ως ενέχυρο το ένδυμα μιας χήρας.—Δευ 24:17· παράβαλε Ιωβ 24:3.

Επίσης, δεν επιτρεπόταν να μπει κάποιος στο σπίτι ενός άλλου για να πάρει από αυτόν το ενέχυρο. Ο χρεώστης έπρεπε να φέρει έξω το ενέχυρο στον πιστωτή του. (Δευ 24:10, 11) Με αυτόν τον τρόπο προστατευόταν το απαραβίαστο του σπιτιού εκείνου του ανθρώπου, και ο ίδιος διατηρούσε τον αυτοσεβασμό του, κάτι που δεν θα συνέβαινε αν ο πιστωτής του είχε το ελεύθερο να μπει στο σπίτι του απρόσκλητος. Άρα, εκτός από τη συμπόνια και τη γενναιοδωρία (Δευ 15:8), οι νόμοι για το ενέχυρο προωθούσαν το σεβασμό για το πρόσωπο και τα δικαιώματα των άλλων.

Μεταφορική Χρήση. Το εδάφιο Δευτερονόμιο 15:6 ανέφερε ως σημάδι της ευλογίας του Θεού το γεγονός ότι οι Ισραηλίτες θα είχαν αρκετούς πόρους ώστε να “δανείζουν με ενέχυρο σε πολλά έθνη”.

Αν κάποιος “καταφρονούσε το λόγο” και δεν εξοφλούσε ένα δάνειο, θα έχανε ό,τι είχε βάλει ενέχυρο. Παρόμοια, όποιος δεν υπάκουε στην εντολή του Θεού θα υφίστατο απώλεια.—Παρ 13:13.

Στις Εβραϊκές Γραφές δίνεται επανειλημμένα η συμβουλή να μη γίνεται κανείς εγγυητής για κάποιον ξένο, υποσχόμενος να πληρώσει το χρέος του αν δεν το κάνει εκείνος. (Παρ 11:15· 22:26, 27· βλέπε ΕΓΓΥΗΣΗ, ΕΓΓΥΗΤΗΣ.) Έτσι λοιπόν, το εδάφιο Παροιμίες 20:16 προτρέπει “να παίρνεται το ένδυμα” εκείνου που έγινε εγγυητής για κάποιον ξένο. Αυτό έρχεται σε διαμετρική αντίθεση με το συμπονετικό ενδιαφέρον που πρέπει να εκδηλώνεται προς τον φτωχό ο οποίος αναγκάζεται να χρεωθεί επειδή βρίσκεται σε δυσχερή θέση. Εκείνος που γίνεται εγγυητής για κάποιον ξένο δεν είναι απλώς άτυχος, αλλά ανόητος, και το νόημα της παροιμίας προφανώς είναι: “Ας υποστεί τις συνέπειες”. Το τελευταίο μέρος του εδαφίου λέει “να παίρνεται το ενέχυρο” «στην περίπτωση αλλοεθνούς γυναίκας». Ο άντρας που συνάπτει σχέσεις με μια τέτοια γυναίκα μπορεί να περιέλθει σε ένδεια (παράβαλε Παρ 5:3, 8-10) και ίσως αναγκαστεί να βάλει ενέχυρο τα υπόλοιπα υπάρχοντά του ως εγγύηση για τα χρέη του. Η παροιμία προφανώς λέει ότι αυτός δεν είναι άξιος συμπόνιας, επειδή ενήργησε ενάντια σε κάθε σωστή συμβουλή έχοντας δοσοληψίες με την “αλλοεθνή γυναίκα”.

ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΕΒΑΛΛΑΝ ΤΟΝ ΙΣΡΑΗΛ

ΤΟ ΕΘΝΟΣ του Ισραήλ, ενόσω κατοικούσε στη θεόδοτη γη του, περιβαλλόταν από έθνη που λάτρευαν ψεύτικους θεούς. Οι Ισραηλίτες είχαν βγει από την Αίγυπτο, όπου διάφορα ζώα θεωρούνταν θεοί. Τώρα, στα ανατολικά και νοτιοανατολικά τους βρίσκονταν ο Αμμών, ο Μωάβ και ο Εδώμ—μακρινοί συγγενείς των Ισραηλιτών, αλλά ειδωλολάτρες. Οι πολυθεϊστές Φιλισταίοι κατείχαν την παράκτια πεδιάδα στα δυτικά. Βόρεια του Ισραήλ, κατά μήκος της ακτής, ζούσαν οι Φοίνικες, των οποίων οι θρησκευτικές συνήθειες περιλάμβαναν σοδομία, κτηνοβασία και θυσίες παιδιών. Στη δε θρησκεία των Συρίων είχαν επιφανή θέση τα γυμνά ομοιώματα θηλυκών θεοτήτων των οποίων η στάση του σώματος τόνιζε τη σεξουαλικότητά τους. Για να συνεχίσει ο Ισραήλ να είναι ευπρόσδεκτος στον Ιεχωβά, έπρεπε να παραμένει αποχωρισμένος από τα γύρω έθνη.

Ως προστασία για τον Ισραήλ, ο Ιεχωβά τούς έδωσε το Μωσαϊκό Νόμο, ο οποίος συνιστούσε έναν “διαχωριστικό τοίχο” που τους ξεχώριζε από τα γύρω έθνη. (Εφ 2:14) Οι Ισραηλίτες δεν έπρεπε να συνάπτουν συμμαχίες με αυτά τα έθνη, να έρχονται σε επιγαμία μαζί τους ή να μιμούνται τις θρησκευτικές τους συνήθειες. (2Χρ 16:7· 2Βα 17:13-15) Όσο ο Ισραήλ υπάκουε σε αυτούς τους νόμους, παρέμενε άγιος λαός.

Ωστόσο, μεμονωμένα άτομα από τα γύρω έθνη δεν αποκλείονταν από τη λατρεία του αληθινού Θεού. Μπορούσαν να εγκαταλείψουν τις ειδωλολατρικές οδούς τους και να γίνουν λάτρεις του Ιεχωβά. «Ο Θεός δεν είναι προσωπολήπτης». (Πρ 10:34) Ενώ κρατούσε τον Ισραήλ αποχωρισμένο, παράλληλα ο Ιεχωβά επεξεργαζόταν το σκοπό του για την τελική ευλογία ανθρώπων από όλα τα έθνη.—Γε 22:18.

[Πίνακας στη σελίδα 945]

ΓΥΡΩ ΕΘΝΗ Και Σχετικά Εδάφια

Αμμών

Κρ 10:6-9· 1Βα 11:5

Εδώμ

2Χρ 25:14, 15

Μωάβ

Αρ 22:4-7· 25:1-3· 2Βα 3:26, 27

Συρία

Κρ 10:6· 2Χρ 28:20-23

Φιλιστία

Κρ 10:6· 16:23· 2Βα 1:2

Φοινίκη

1Βα 11:1, 2, 5· 16:30, 31

[Χάρτης στη σελίδα 945]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Μεγάλη Θάλασσα

ΦΟΙΝΙΚΗ

ΣΥΡΙΑ

ΦΙΛΙΣΤΙΑ

Ιερουσαλήμ

Αλμυρή Θάλασσα

ΑΜΜΩΝ

ΜΩΑΒ

ΕΔΩΜ

[Εικόνες στη σελίδα 946]

Οι Μωαβίτες ζούσαν σε δύσβατη γη ανατολικά της Νεκράς Θαλάσσης. Στη Μωαβιτική Λίθο (αριστερά), ο Βασιλιάς Μησά καυχιέται για το θεό του τον Χεμώς και μιλάει για τον Ιεχωβά με μεγάλη ασέβεια

[Εικόνες στη σελίδα 946]

Θεός των Αιγυπτίων με κεφάλι τσακαλιού που προετοιμάζει μια μούμια. Στους θεούς της Αιγύπτου περιλαμβάνονταν απλοί άνθρωποι, πουλιά και ζώα

[Εικόνες στη σελίδα 946]

Οι Φοίνικες, οι οποίοι κατείχαν αυτή την περιοχή στην ανατολική ακτή της Μεσογείου, λάτρευαν θεούς όπως ο εικονιζόμενος, που στέκεται πάνω σε ένα λιοντάρι

ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

ΜΟΛΙΣ 120 χρόνια αφότου ο Σαούλ έγινε ο πρώτος βασιλιάς του Ισραήλ, το έθνος χωρίστηκε στα δύο. Γιατί; Εξαιτίας της αποστασίας του Βασιλιά Σολομώντα. Θέλοντας να ευχαριστήσει τις αλλοεθνείς συζύγους του, ο Σολομών επέτρεψε να διεισδύσει στο έθνος χονδροειδής ειδωλολατρία με το να χτίσει “υψηλούς τόπους” για τους ψεύτικους θεούς. Αυτός ο συγκρητισμός ήταν αποκρουστικός στον Ιεχωβά. Εντούτοις, όντας όσιος στη διαθήκη του με τον Δαβίδ, ο Θεός δεν έθεσε τέλος στη Δαβιδική δυναστεία, αλλά όρισε ότι ένα τμήμα του έθνους θα αποσχιζόταν.—1Βα 11:7-13.

Αυτό συνέβη το 997 Π.Κ.Χ., όταν οι ενέργειες του Ροβοάμ, του ισχυρογνώμονα γιου του Σολομώντα, έκαναν δέκα φυλές να εξεγερθούν και να σχηματίσουν ένα βασίλειο το οποίο καταλάμβανε κατά κύριο λόγο το βόρειο τμήμα της χώρας, αλλά περιλάμβανε και τις παρεμβαλλόμενες πόλεις των Συμεωνιτών που ήταν διασκορπισμένες σε όλο τον Ιούδα. Μόνο οι φυλές του Βενιαμίν και του Λευί παρέμειναν όσιες στο νότιο βασίλειο του Ιούδα.

Ο Ιεροβοάμ, ο πρώτος βασιλιάς του βόρειου βασιλείου, φοβούμενος ότι οι υπήκοοί του θα έπαυαν να του είναι πιστοί αν συνέχιζαν να προσφέρουν λατρεία στην Ιερουσαλήμ, καθιέρωσε δική του θρησκεία. Τοποθέτησε ένα χρυσό μοσχάρι στη Δαν, μακριά στο βορρά, και ένα άλλο στη Βαιθήλ, μόλις 17 χλμ. βόρεια της Ιερουσαλήμ. Καθιέρωσε επίσης το δικό του ιερατείο και θέσπισε τις δικές του “άγιες ημέρες”.—1Βα 12:26-33.

Ως αποτέλεσμα, ο Ισραήλ έγινε μια πολιτικά και θρησκευτικά διαιρεμένη χώρα, μια χώρα που ήταν ευπρόσβλητη από εξωτερικές επιθέσεις και σπαρασσόταν από εμφύλιους πολέμους. Αποκομμένο από την αγνή λατρεία του Ιεχωβά, το δεκάφυλο βασίλειο βυθίστηκε πάρα πολύ σε ηθική και πνευματική διαφθορά. Ωστόσο, ο Ιεχωβά συνέχισε να τους στέλνει τους προφήτες του και να τους παρακινεί να μετανοήσουν.

[Πίνακας στη σελίδα 947]

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ Και Σχετικά Εδάφια

Βαιθήλ

1Βα 12:28, 29

Δαν

2Βα 10:29

Θερσά

1Βα 15:33

Ιερουσαλήμ

2Χρ 11:1

Ιεζραέλ

2Βα 9:30-37

Κάρμηλος (Όρ.)

1Βα 18:19-40

Σαμάρεια

1Βα 16:23, 24

Συχέμ

1Βα 12:1, 25

Παρεμβαλλόμενες πόλεις

Ιη 19:1-8

[Χάρτης στη σελίδα 947]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Όρια Φυλών

Μεγάλη Θάλασσα

Γύρω Έθνη

ΣΥΡΙΑ

Σιδώνα

Δαμασκός

ΦΙΛΙΣΤΙΑ

Γιββεθών

ΜΩΑΒ

Κιρ-αρεσέθ

ΕΔΩΜ

Δεκάφυλο Βασίλειο του Ισραήλ

Θάλασσα της Γαλιλαίας

Ιγιών

Δαν

Αβέλ-βαιθ-μααχά

Όρ. Κάρμηλος

Μεγιδδώ

Ιεζραέλ

Αβέλ-μεολά

Ραμώθ-γαλαάδ

Σαμάρεια

Θερσά

Συχέμ

Φανουήλ

Σηλώ

Βαιθήλ

Ιεριχώ

Ποταμός Ιορδάνης

Δίφυλο Βασίλειο του Ιούδα

Ραμά

Ιερουσαλήμ

Αλμυρή Θάλασσα

Κάδης-βαρνή

Κ.Χ. της Αιγύπτου

Παρεμβαλλόμενες Πόλεις του Συμεών

Θοχέν

Ητάμ

Σικλάγ

Ριμμών

Βηρ-σαβεέ

Σααραΐμ

[Εικόνες στη σελίδα 948]

Ερείπια του ανακτόρου του Αχαάβ στη Σαμάρεια και ελεφαντουργήματα που βρέθηκαν σε εκείνη την περιοχή. Η Σαμάρεια ήταν η πρωτεύουσα του βόρειου βασιλείου επί 200 περίπου χρόνια

[Εικόνα στη σελίδα 948]

Η λατρεία του Βάαλ έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στο βόρειο βασίλειο. Η συγκεκριμένη παράσταση αυτού του ψεύτικου θεού βρέθηκε στη Ρας Σάμρα της Συρίας

[Εικόνες στη σελίδα 948]

Η Μπεϊτίν, κοντά στην αρχαία Βαιθήλ (σε μικρή απόσταση από την Ιερουσαλήμ). Στη Βαιθήλ, ο Ιεροβοάμ έστησε ένα χρυσό μοσχάρι για λατρεία (αναμφίβολα μεγαλύτερο από αυτό το μπρούντζινο μοσχάρι που εκτίθεται στο Λούβρο)

Η ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΙΣΑΙΕ

Ο ΗΛΙΑΣ ήταν κάποιος προφήτης που πρότεινε να γίνει μια δοκιμή στο Όρος Κάρμηλος για να καταδειχτεί ποιος ήταν ο αληθινός Θεός. Το βόρειο βασίλειο μαστιζόταν από διαφθορά εξαιτίας της λατρείας του Βάαλ. Αλλά ο Ηλίας προκάλεσε με θάρρος 450 προφήτες του Βάαλ να αποδείξουν ότι ο Βάαλ ήταν ο αληθινός Θεός. Οι φρενήρεις, πολύωρες προσευχές τους δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Έπειτα ετοίμασε ο Ηλίας τη θυσία του, την έβρεξε επανειλημμένα με νερό και προσευχήθηκε στον Ιεχωβά. Όταν έπεσε αμέσως φωτιά από τον ουρανό και κατέφαγε τη θυσία και έγλειψε το νερό, ο λαός αναφώνησε: «Ο Ιεχωβά είναι ο αληθινός Θεός!» Τότε ο Ηλίας διέταξε τη σφαγή των προφητών του Βάαλ.—1Βα 18:18-40.

Εντούτοις, ο Ηλίας φοβήθηκε όταν έμαθε ότι η Βασίλισσα Ιεζάβελ σχεδίαζε να τον θανατώσει. Έφυγε περίπου 150 χλμ. μακριά στη Βηρ-σαβεέ, και από εκεί ταξίδεψε άλλα 300 χλμ. ως το Όρος Σινά. Ο Ιεχωβά δεν απέρριψε τον Ηλία για αυτή την προσωρινή του ατολμία, αλλά τον διαβεβαίωσε ότι είχε να κάνει περαιτέρω προφητικό έργο.—1Βα 19:1-18.

Ο Ελισαιέ ήταν ο διάδοχος του Ηλία. Όταν ο Ελισαιέ βρέθηκε περικυκλωμένος από πολεμικά άρματα Συρίων, είχε τέτοια πίστη ώστε να αντιληφθεί ότι, στην πραγματικότητα, τα συριακά στρατεύματα ήταν αυτά που είχαν περικυκλωθεί—από μια στρατιά αγγελικών αρμάτων!—2Βα 6:15-17.

[Πίνακας στη σελίδα 949]

ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ ΣΤΟ ΧΑΡΤΗ Και Σχετικά Εδάφια

Αβέλ-μεολά

1Βα 19:16

Ακκαρών

2Βα 1:2-4

Βαιθήλ

2Βα 2:1-3, 23, 24

Βηρ-σαβεέ

1Βα 19:3

Γάλγαλα

2Βα 4:38-41

Δαμασκός

2Βα 8:7-15

Δωθάν

2Βα 6:13-18

Ιεζραέλ

1Βα 18:45, 46· 21:1, 17-26

Ιεριχώ

2Βα 2:4, 5, 19-22

Κάρμηλος (Όρ.)

1Βα 18:19-40

Κισών (Κ.Χ.)

1Βα 18:40

Ποταμός Ιορδάνης

2Βα 2:6-14

Ραμώθ-γαλαάδ

2Βα 9:1-10

Σαμάρεια

2Βα 5:1-27· 6:19-23· 7:1-20

Σαρεπτά

1Βα 17:9-24

Σιδώνα

1Βα 17:8, 9

Σουνάμ

2Βα 4:8-37

[Χάρτης στη σελίδα 949]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Μεγάλη Θάλασσα

ΣΥΡΙΑ

Σιδώνα

Σαρεπτά

Δαμασκός

ΓΑΛΑΑΔ

Ραμώθ-γαλαάδ

ΑΜΜΩΝ

ΜΩΑΒ

ΕΔΩΜ

ΙΣΡΑΗΛ

Σουνάμ

Όρ. Κάρμηλος

Κ.Χ. Κισών

Ιεζραέλ

Δωθάν

Αβέλ-μεολά

Σαμάρεια

Γάλγαλα

Βαιθήλ

Ιεριχώ

Ακκαρών

Ιερουσαλήμ

Ποταμός Ιορδάνης

Αλμυρή Θάλασσα

ΙΟΥΔΑΣ

Βηρ-σαβεέ

Κ.Χ.της Αιγύπτου

[Εικόνα στη σελίδα 950]

Το Όρος Κάρμηλος όπου έγινε η δοκιμή με τη φωτιά, η οποία απέδειξε ότι ο Ιεχωβά, όχι ο Βάαλ, είναι ο αληθινός Θεός (1Βα 18:21-39)

[Εικόνα στη σελίδα 950]

Η περιοχή του Όρους Σινά. Ο Ηλίας κατέφυγε σε αυτό το μέρος, 450 χλμ. μακριά, για να γλιτώσει από την οργή της Ιεζάβελ (1Βα 19:1-18)

[Εικόνα στη σελίδα 950]

Άποψη του Τελλ Ντόθαν. Εδώ ο Ελισαιέ και ο υπηρέτης του είδαν θαυματουργικά ότι, αν και ήταν περικυκλωμένοι από μια στρατιωτική δύναμη Συρίων, η ορεινή περιοχή ήταν γεμάτη πύρινα πολεμικά άρματα αγγέλων τα οποία είχε στείλει ο Ιεχωβά (2Βα 6:13-17)

ΕΧΘΡΙΚΑ ΕΘΝΗ ΠΟΥ ΕΠΙΤΕΘΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΙΣΡΑΗΛ

ΓΥΡΩ από τον Ισραήλ υπήρχαν εχθρικά έθνη που εποφθαλμιούσαν την κληρονομιά του. Θα εξαφανιζόταν ο Ισραήλ; Όσο το έθνος παρέμενε πιστό, διέθετε ένα πλεονέκτημα αποφασιστικής σημασίας. «Ο Ιεχωβά ήταν εκείνος που πολεμούσε για τον Ισραήλ».—Ιη 10:14.

Αυτό καταδείχτηκε παραστατικά κατά τη διακυβέρνηση του Βασιλιά Ιωσαφάτ (936–περ. 911 Π.Κ.Χ.). Οι συνδυασμένες δυνάμεις του Αμμών, του Μωάβ και του Όρους Σηείρ επιτέθηκαν στον Ιούδα. Ο Ιωσαφάτ απηύθυνε στον Ιεχωβά την εξής έκκληση: «Αυτοί . . . έρχονται να μας διώξουν από την ιδιοκτησία σου την οποία έκανες να έχουμε στην κατοχή μας. Θεέ μας, δεν θα εκτελέσεις κρίση εναντίον τους;» Σαφώς και θα εκτελούσε! Στον Ιούδα δόθηκε η διαβεβαίωση: «Η μάχη δεν είναι δική σας, αλλά του Θεού». Ο Ιεχωβά προκάλεσε σύγχυση στους εχθρούς, κάνοντάς τους να σφάξουν ο ένας τον άλλον.—2Χρ 20:1-23.

Τελικά, αφού ο Ιεχωβά πολέμησε υπέρ του Ισραήλ επί αιώνες, επέτρεψε σε εχθρικά έθνη να τον κατακτήσουν. Το 740 Π.Κ.Χ., οι Ασσύριοι έθεσαν τέλος στο δεκάφυλο βασίλειο «επειδή οι γιοι του Ισραήλ είχαν αμαρτήσει εναντίον του Ιεχωβά». (2Βα 17:7-18) Κατόπιν, το 607 Π.Κ.Χ., το δίφυλο βασίλειο καταστράφηκε από τους Βαβυλωνίους εξαιτίας της ανυπακοής του. (2Βα 21:10-15· 22:16, 17) Αυτή η περίοδος της ιστορίας του Ισραήλ τονίζει πόσο σημαντική είναι η υπακοή στον Ιεχωβά.

[Πίνακας στη σελίδα 951]

ΕΧΘΡΙΚΑ ΕΘΝΗ Και Σχετικά Εδάφια

Αίγυπτος

1Βα 14:25, 26· 2Χρ 36:2-4

Αιθιοπία

2Χρ 14:9-13

Αμαλήκ

Ψλ 83:2-4, 7

Αμμών

2Χρ 20:1-3, 10, 11· 2Βα 24:2

Ασσυρία

2Βα 15:19, 20, 29· 17:1-6· 18:13-35

Βαβυλώνα

2Βα 24:1, 12-17· 25:1-21

Εδώμ

2Χρ 20:1, 2, 22· 28:17· Αβδ 1, 12-14

Μωάβ

Ψλ 83:2-4, 6

Φιλιστία

1Σα 17:1-10· 31:1-7· 2Σα 5:17-25

Συρία

1Βα 20:1-6, 26· 2Βα 12:17, 18· 16:5-9

[Χάρτης στη σελίδα 951]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Μεγάλη Θάλασσα

Σαμάρεια

Ιερουσαλήμ

Ποταμός Ιορδάνης

Αλμυρή Θάλασσα

ΣΥΡΙΑ

ΑΣΣΥΡΙΑ

ΒΑΒΥΛΩΝΑ

ΑΜΜΩΝ

ΜΩΑΒ

ΕΔΩΜ

ΣΗΕΙΡ

ΑΜΑΛΗΚ

ΑΙΘΙΟΠΙΑ

ΑΙΓΥΠΤΟΣ

ΦΙΛΙΣΤΙΑ

[Εικόνα στη σελίδα 952]

Ασσύριοι στρατιώτες οδηγούν στην εξορία Ιουδαίους από τη Λαχείς

[Εικόνα στη σελίδα 952]

Αιγυπτιακή επιγραφή στην οποία αναφέρεται κομπαστικά η κατάκτηση πόλεων του Ιούδα από τον Φαραώ Σισάκ

[Εικόνα στη σελίδα 952]

Βαβυλωνιακό κείμενο όπου περιγράφεται η εισβολή του Ναβουχοδονόσορα στον Ιούδα

ΜΕΓΙΔΔΩ

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ θέση της Μεγιδδώ, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι έλεγχε τις κύριες εμπορικές και στρατιωτικές οδούς, την κατέστησε επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος κατά τους Βιβλικούς χρόνους. Το λεκανοπέδιο που απλωνόταν κάτω από αυτήν υπήρξε πεδίο πολλών αποφασιστικών μαχών. Γι’ αυτό και το βιβλίο της Αποκάλυψης εύστοχα ονομάζει τον επικείμενο «πόλεμο της μεγάλης ημέρας του Θεού του Παντοδύναμου» Αρ-Μαγεδών (εβρ. προέλευσης· σημαίνει «Όρος της Μεγιδδώ»). Ωστόσο, αυτός ο πόλεμος δεν θα λάβει χώρα στην κατά γράμμα Μεγιδδώ. Πρόκειται για έναν πόλεμο που θα συμπεριλάβει «τους βασιλιάδες ολόκληρης της κατοικημένης γης». (Απ 16:14, 16) Αυτή τη φορά δεν θα αναδειχτεί νικητής κανένας ανθρώπινος άρχοντας. Η Βασιλεία του Θεού θα είναι αυτή που θα θριαμβεύσει επί όλων αυτών των βασιλιάδων, δικαιώνοντας τον Ιεχωβά Θεό, τον Παντοδύναμο, ως Παγκόσμιο Κυρίαρχο.

[Χάρτης στη σελίδα 953]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Κύριες Οδοί

Δευτερεύουσες Οδοί

Όρ. Κάρμηλος

Μεγάλη Θάλασσα

Προς Τύρο

Προς Δαμασκό

Ιοκνεάμ

Δωρ

Μεγιδδώ

Ιεζραέλ

Θαανάχ

Προς Ιερουσαλήμ

Προς Αίγυπτο

[Εικόνες στη σελίδα 953]

Επάνω: Μακέτα της αρχαίας Μεγιδδώ.

Δεξιά: Αεροφωτογραφία των ερειπίων της Μεγιδδώ, η οποία δεσπόζει στην Πεδιάδα της Εσδρηλών

ΑΣΣΥΡΙΑΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Η ΑΣΣΥΡΙΑ ήταν μια αυτοκρατορία στην ιστορία της οποίας κυριαρχούσαν οι στρατιωτικές κατακτήσεις—κατακτήσεις που συχνά χαρακτηρίζονταν από σαδιστική μεταχείριση των αιχμαλώτων. Ένας από τους κυριότερους παράγοντες που επηρέαζαν τη ζωή των Ασσυρίων ήταν η θρησκεία, και ο πόλεμος θεωρούνταν γνήσια έκφραση της θρησκείας τους. Ο ιστορικός Γ. Μπ. Ράιτ αναφέρει: «Οι μάχες ήταν η ασχολία του έθνους, και οι ιερείς προωθούσαν ακατάπαυστα τον πόλεμο. Συντηρούνταν κατά κύριο λόγο από τα λάφυρα των κατακτήσεων και δικαιούνταν πάντοτε καθορισμένο ποσοστό από αυτά προτού αρχίσει η μοιρασιά στους υπόλοιπους, δεδομένου ότι αυτή η φυλή των λεηλατητών ήταν άκρως θρησκευόμενη».—Αρχαίες Πόλεις (Ancient Cities), 1886, σ. 25.

Τόσο η Αγία Γραφή όσο και η ιστορία κάνουν λόγο για επανειλημμένες επαφές του Ισραήλ με την Ασσυρία. Τελικά, ο Ισραήλ υποχρεώθηκε να πληρώνει φόρο υποτελείας στο βασιλιά της Ασσυρίας. Αργότερα, το 740 Π.Κ.Χ., καταλήφθηκε η Σαμάρεια, η πρωτεύουσα του βόρειου βασιλείου, και στη συνέχεια χιλιάδες στάλθηκαν σε εξορία. Το γεγονός ότι ο Ιεχωβά επέτρεψε να συμβεί αυτό αντικατοπτρίζει το χαμηλό επίπεδο στο οποίο είχε κατρακυλήσει ο αποστατικός Ισραήλ. Αλλά όταν ο Σενναχειρείμ αποπειράθηκε να προσθέσει στη λίστα των κατακτήσεών του και την Ιερουσαλήμ, ένας άγγελος του Ιεχωβά αφάνισε 185.000 Ασσύριους στρατιώτες μέσα σε μία νύχτα. (Ησ 36:1–37:38) Όπως προείπαν οι προφήτες του Ιεχωβά, με τον καιρό η Ασσυρία ερημώθηκε και η Βαβυλώνα τη διαδέχθηκε στην παγκόσμια σκηνή.—Ησ 23:13· Σοφ 2:13.

[Πλαίσιο στη σελίδα 954]

ΚΥΡΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

Νινευή: Η κυριότερη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, μια πόλη έξοχης αρχιτεκτονικής χάρη στα έργα του Σενναχειρείμ, αλλά και «πόλη της αιματοχυσίας».—Να 3:1

Χαλάχ: Γνωστή μεταγενέστερα ως Νιμρούντ. Την επέλεξε ο Ασσουρνασιρπάλ Β΄ ως βασιλική του πόλη και έδρα του στρατού του

Χορσαμπάντ: Πρωτεύουσα μικρότερης σημασίας, η οποία οικοδομήθηκε από τον Σαργών Β΄ αλλά εγκαταλείφθηκε λίγο μετά το θάνατό του

Ασσούρ: Αρχαία θρησκευτική πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Ο Σενναχειρείμ ανέφερε ότι υπήρχαν 34 ναοί εκεί

Βαβυλώνα: Εμπορικό και διοικητικό κέντρο της νότιας Μεσοποταμίας

[Χάρτης στη σελίδα 954]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Μαύρη Θάλασσα

Κασπία Θάλασσα

Μεγάλη Θάλασσα

ΑΣΣΥΡΙΑ

Χαρκεμίς

Χορσαμπάντ

Νινευή

Χαλάχ

Ασσούρ

Ποταμός Τίγρης

Ποταμός Ευφράτης

Βαβυλώνα

ΜΗΔΙΑ

ΕΛΑΜ

Σούσα

Περσικός Κόλπος

Δαμασκός

Σαμάρεια

Ιερουσαλήμ

ΑΙΓΥΠΤΟΣ

[Εικόνα στη σελίδα 955]

Ζωγραφική αναπαράσταση του αρχαιολόγου Ό. Χ. Λέιαρντ η οποία απεικονίζει το μεγαλείο του ανακτόρου του Ασσουρνασιρπάλ Β΄

[Εικόνα στη σελίδα 955]

Αυτός ο τεράστιος ανθρωπόμορφος φτερωτός ταύρος κοσμούσε κάποτε το ανάκτορο του Σαργών Β΄

[Εικόνα στη σελίδα 955]

Από τοίχο ανακτόρου στη Νιμρούντ. Το κυνήγι λιονταριών αποτελούσε είδος αναψυχής για τους Ασσύριους βασιλιάδες. Η ίδια η Νινευή περιγράφεται ως «η φωλιά των λιονταριών» (Να 2:11)

[Εικόνα στη σελίδα 956]

Ασσύριος μονάρχης με έναν υπηρέτη και ένα προστατευτικό πνεύμα· εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Η θρησκεία έπαιζε ουσιώδη ρόλο στην ασσυριακή πολιτική

[Εικόνα στη σελίδα 956]

Ασσύριος βασιλιάς που απεικονίζεται να εφορμά στη μάχη, ενώ ο θεός του πετάει μπροστά του τοξεύοντας και αυτός. Εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο

[Εικόνα στη σελίδα 956]

Ασσύριος βασιλιάς περιστοιχισμένος από σύμβολα των θεών του. Η περικεφαλαία με τα κέρατα λέγεται ότι αντιπροσώπευε τον Ασσούρ, ο φτερωτός δίσκος σε αυτή την περίπτωση συμβολίζει τον Σαμάς, το θεό του ήλιου, η ημισέληνος είναι το έμβλημα του Σιν, του θεού της σελήνης, το διχαλωτό σύμβολο είναι ο κεραυνός του Αδάδ και το άστρο υποδηλώνει την Ιστάρ

[Εικόνα στη σελίδα 957]

Ο εκπρόσωπος του Σενναχειρείμ εμπαίζει τον Ιεχωβά και απαιτεί τη συνθηκολόγηση της Ιερουσαλήμ

[Εικόνα στη σελίδα 957]

Τα χρονικά του Σενναχειρείμ όπου καυχιέται για την εισβολή του στον Ιούδα αλλά δεν αναφέρει καθόλου την πανωλεθρία που υπέστησαν οι στρατιές του

[Εικόνες στη σελίδα 958]

Η κτηνωδία των Ασσυρίων απεικονίζεται στους τοίχους των ανακτόρων τους· αιχμάλωτοι υποβάλλονται σε βασανιστήρια, ανασκολοπίζονται και γδέρνονται ζωντανοί

[Εικόνες στη σελίδα 958]

Σε επαλήθευση της Βιβλικής προφητείας, η Νινευή (ο λόφος Κουγιουντζίκ σε πρώτο πλάνο) έγινε «πόλη ερημωμένη». (Να 2:10) Το Χρονικό Γκαντ (επάνω) αφηγείται λεπτομέρειες για τη λεηλασία της πάλαι ποτέ μεγάλης πόλης από τους Βαβυλωνίους

ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ενδιαφέρει όσους μελετούν τη Γραφή. Γιατί; Επειδή σε πολλές περιπτώσεις τα ευρήματα των αρχαιολόγων μάς έχουν βοηθήσει να βελτιώσουμε την κατανόησή μας για τη ζωή στους Βιβλικούς χρόνους και για τις πρωτότυπες γλώσσες στις οποίες γράφτηκαν οι Γραφές.

Μερικές φορές μάλιστα τα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν αποστομώσει εκείνους που αμφισβητούσαν την ακρίβεια ορισμένων γεγονότων ή δηλώσεων που εμπεριέχονται στη Γραφή. Για παράδειγμα, υπήρξε Βαβυλώνιος βασιλιάς με το όνομα Βαλτάσαρ και Ασσύριος βασιλιάς με το όνομα Σαργών; Μέχρι το 19ο αιώνα, αυτά τα ονόματα ήταν γνωστά μόνο από το Βιβλικό υπόμνημα. (Ησ 20:1· Δα 5:1) Αλλά η ανακάλυψη του ανακτόρου του Σαργών στη Χορσαμπάντ και του διάσημου πλέον Χρονικού του Ναβονίδη επιβεβαίωσε την ιστορικότητα αυτών των ηγεμόνων.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η τεκμηρίωση της αυθεντικότητας της Αγίας Γραφής εξαρτάται από τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις. Ο Ισραηλινός αρχαιολόγος Γιοχανάν Ααρώνι επισήμανε: «Όταν πρέπει να δώσει την ιστορική ή ιστοριογεωγραφική ερμηνεία, ο αρχαιολόγος υπερβαίνει τα όρια της ακριβούς επιστήμης και βασίζεται αναγκαστικά σε προσωπικές εκτιμήσεις και υποθέσεις για να σχηματίσει ολοκληρωμένη ιστορική εικόνα». Γι’ αυτό, όταν αποτιμούν τα ευρήματά τους, οι αρχαιολόγοι μερικές φορές διαφωνούν με την Αγία Γραφή.

Μήπως αυτό πρέπει να δημιουργεί αμφιβολίες για την αυθεντικότητα της Αγίας Γραφής; Όχι βέβαια. Η πίστη που βασίζεται μόνο στην ερμηνεία των αρχαιολογικών ευρημάτων είναι ασταθής. Οι αποδείξεις για το ότι η Αγία Γραφή είναι θεόπνευστη βρίσκονται μέσα στην ίδια τη Γραφή, και όχι στην αρχαιολογία.

[Διάγραμμα στη σελίδα 959]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Κυρίως τμήμα της ανασκαφής

βυζαντινό/αραβικό

ελληνιστικό/ρωμαϊκό

ισραηλιτικό

φιλισταϊκό/ισραηλιτικό

αιγυπτιακό

Ένα βαθύ όρυγμα κατέδειξε συνολικά 18 επίπεδα εγκατάστασης, που ανάγονται στην εποχή των Χαναναίων

Τελλ ελ-Χουσν (Τελ Μπετ Σεάν)

[Εικόνα στη σελίδα 959]

Γήλοφος που εμπερικλείει τα ερείπια της Βαιθ-σεάν

[Εικόνα στη σελίδα 960]

Επιγραφή που λέει: «Εδώ φέρθηκαν τα κόκαλα του Οζία, βασιλιά του Ιούδα. Να μην ανοιχτεί». Αυτή η επιγραφή προσδιόριζε το σημείο όπου θάφτηκαν ξανά τα κόκαλα του βασιλιά, προφανώς γύρω στον πρώτο αιώνα Κ.Χ.

[Εικόνα στη σελίδα 960]

Το ημερολόγιο της Γεζέρ, που πιστεύεται ότι χρονολογείται από το δέκατο αιώνα Π.Κ.Χ., είναι ένα από τα παλαιότερα δείγματα αρχαίας εβραϊκής γραφής

[Εικόνα στη σελίδα 960]

Ο Σαργών Β΄, του οποίου την ύπαρξη αμφισβητούσαν επί μακρόν οι κριτικοί, είναι πλέον πασίγνωστος στους αρχαιολόγους

[Εικόνα στη σελίδα 960]

Σε ένα τοίχωμα της σήραγγας που ενώνει την Πηγή Γιών με τη Δεξαμενή του Σιλωάμ (την οποία προφανώς κατασκεύασε ο Βασιλιάς Εζεκίας) βρέθηκε αυτή η επιγραφή που αναλύει πώς έγινε η εργασία

ΕΝ-ΘΑΠΦΟΥΑ

(Εν-θαπφουά) [Πηγή της Μηλιάς].

Πηγή κοντά στην πόλη Θαπφουά, η οποία χρησίμευε στον προσδιορισμό του ορίου ανάμεσα στην κληρονομιά της φυλής του Μανασσή και στην κληρονομιά του Εφραΐμ. (Ιη 17:7) Το όνομα αυτό ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν και για την ίδια την πόλη Θαπφουά. (Ιη 17:8) Μερικοί ταυτίζουν την Εν-θαπφουά με μια πηγή κοντά στην πόλη Γιασούφ, στα Ν της οποίας βρίσκεται το Τελλ Σέιχ Αμπού Ζαράντ που υποδεικνύεται ως η θέση της Θαπφουά.

ΕΝ-ΜΙΣΠΑΤ

(Εν-μισπάτ) [Πηγή της Κρίσης].

Άλλη ονομασία της Κάδης.—Γε 14:7· βλέπε ΚΑΔΗΣ, ΚΑΔΗΣ-ΒΑΡΝΗ.

ΕΝΝΟΜ, ΚΟΙΛΑΔΑ

Κοιλάδα στα Ν και ΝΔ της Ιερουσαλήμ. Έχοντας νότια κατεύθυνση, ξεκινάει περίπου από τη σημερινή Πύλη της Ιόππης, στρίβει απότομα προς τα Α στη νοτιοδυτική γωνία της πόλης και συνεχίζει προς Ν για να ενωθεί με την Κοιλάδα των Τυροποιών και την Κοιλάδα Κιδρόν κοντά στη νοτιοανατολική γωνία της πόλης. Είναι επίσης γνωστή ως η «κοιλάδα του γιου [ή των γιων] του Εννόμ», η «Κοιλάδα», όπως στην έκφραση η «Πύλη της Κοιλάδας» (Ιη 15:8· 2Βα 23:10· Νε 3:13), και πιθανόν «η κοιλάδα των πτωμάτων και της λιπώδους στάχτης» στο εδάφιο Ιερεμίας 31:40. Το άτομο από το οποίο ίσως πήρε η κοιλάδα το όνομά της είναι άγνωστο, όπως άγνωστη είναι και η σημασία του ονόματος Εννόμ.—ΕΙΚΟΝΑ, Τόμ. 2, σ. 949.

Ακριβώς πριν από τη συμβολή της με την Κοιλάδα των Τυροποιών και την Κοιλάδα Κιδρόν, η Κοιλάδα του Εννόμ πλαταίνει. Εδώ βρισκόταν πιθανότατα ο Τοφέθ. (2Βα 23:10) Στη νότια πλευρά της κοιλάδας, κοντά στην ανατολική άκρη της, βρίσκεται σύμφωνα με την παράδοση η τοποθεσία Ακελδαμά, ο «Αγρός Αίματος», ο αγρός του αγγειοπλάστη που αγοράστηκε με τα 30 ασημένια νομίσματα του Ιούδα. (Ματ 27:3-10· Πρ 1:18, 19) Πιο πάνω, η κοιλάδα είναι πολύ στενή και βαθιά, με πολλά ταφικά σπήλαια στις βαθμιδωτές, απότομες πλαγιές της.

Η Κοιλάδα του Εννόμ αποτελούσε μέρος του ορίου ανάμεσα στις φυλές του Ιούδα και του Βενιαμίν, με την περιοχή του Ιούδα να βρίσκεται στο Ν, πράγμα που σημαίνει ότι η Ιερουσαλήμ βρισκόταν στην περιοχή του Βενιαμίν, όπως περιγράφεται στα εδάφια Ιησούς του Ναυή 15:1, 8· 18:11, 16. Η κοιλάδα είναι γνωστή τώρα ως Ουάντι ερ-Ραμπάμπι (Γκε Μπεν Χινόμ).

Σε αυτή την κοιλάδα ο αποστάτης Βασιλιάς Άχαζ του Ιούδα ύψωσε καπνό θυσίας και έκαψε το γιο (ή τους γιους) του στη φωτιά. (2Χρ 28:1-3, υποσ.) Ο εγγονός του, ο Βασιλιάς Μανασσής, υπερέβη τον Άχαζ, προάγοντας την πονηρία σε τεράστια κλίμακα, πέρασε δε και αυτός «τους ίδιους του τους γιους μέσα από τη φωτιά στην κοιλάδα του γιου του Εννόμ». (2Χρ 33:1, 6, 9) Ο Βασιλιάς Ιωσίας, εγγονός του Μανασσή, έθεσε τέλος σε αυτές τις απεχθείς πράξεις στον Τοφέθ με το να μολύνει αυτόν τον τόπο, να τον βεβηλώσει και να τον καταστήσει έτσι ακατάλληλο για λατρεία, ίσως σκορπώντας εκεί κόκαλα ή σκουπίδια.—2Βα 23:10.

Ο Ιερεμίας, ο οποίος προφήτευσε στις ημέρες των βασιλιάδων Ιωσία, Ιωάχαζ, Ιωακείμ, Ιωαχίν και Σεδεκία, εξέφρασε την κρίση του Ιεχωβά για τις αμαρτίες του έθνους—μία από τις μεγαλύτερες αμαρτίες ήταν οι βδελυρές θυσίες των παιδιών τους στον Μολόχ. Ο προφήτης έλαβε την εντολή να βγάλει μερικούς από τους πρεσβυτέρους του λαού και τους ιερείς έξω από την Πύλη των Πήλινων Θραυσμάτων (Πύλη των Σωρών της Στάχτης), που βρισκόταν στη νοτιοανατολική γωνία της Ιερουσαλήμ, και να τους οδηγήσει στην Κοιλάδα του Εννόμ, στην περιοχή του Τοφέθ. Εκεί διακήρυξε την εξαγγελία του Ιεχωβά: «Δείτε! έρχονται ημέρες . . . κατά τις οποίες ο τόπος αυτός δεν θα ονομάζεται πια Τοφέθ και κοιλάδα του γιου του Εννόμ, αλλά κοιλάδα της θανάτωσης». Κατόπιν, συντρίβοντας μια πήλινη φιάλη μπροστά στα μάτια τους, συνέχισε να αναγγέλλει την κρίση του Ιεχωβά: «Με τον ίδιο τρόπο θα συντρίψω αυτόν το λαό και αυτή την πόλη . . . και στον Τοφέθ θα θάβουν ώσπου να μην υπάρχει πια τόπος για να θάβουν». (Ιερ 19:1, 2, 6, 10, 11) Με άλλα λόγια, η σφαγή, όχι των θυμάτων που προσφέρονταν ως θυσία στον Μολόχ, αλλά των πονηρών εξαιτίας της κρίσης του Θεού, θα ήταν τόσο μεγάλη ώστε ορισμένα πτώματα θα έμεναν άταφα στην κοιλάδα. Αυτό θα τη μόλυνε ακόμη περισσότερο από όσο την είχε μολύνει ο Ιωσίας.

Τα προφητικά λόγια του Ιερεμία δεν σημαίνουν κατ’ ανάγκην ότι αυτές οι θυσίες στον Μολόχ συνεχίζονταν ακόμη την εποχή του Ιερεμία, αλλά ότι ο Ιεχωβά θα τιμωρούσε το έθνος για τις πράξεις τους, παλιές και τωρινές, και για το αθώο αίμα που είχαν χύσει, ιδιαίτερα για τις ανθρωποθυσίες κατά τη βασιλεία του Μανασσή. Σε μια άλλη εξαγγελία, ο προφήτης είπε στο έθνος ότι θα τιμωρούνταν για όσα είχε κάνει ο Μανασσής. (Ιερ 15:4· παράβαλε 2Βα 23:26· Ιερ 32:30-35.) Επίσης, η διακήρυξη του Ιερεμία στο κεφάλαιο 19 και εδάφιο 3 είναι παράλληλη της δήλωσης του εδαφίου 2 Βασιλέων 21:12. Ωστόσο, στις ημέρες του Ιερεμία ο λαός σίγουρα συνέχιζε να επιδίδεται σε ειδωλολατρικές πράξεις, αποδεικνύοντας ότι δεν είχαν μετανοήσει στο ελάχιστο για τις χονδροειδείς αμαρτίες στις οποίες συμμετείχαν κατά τη βασιλεία του Μανασσή. Στο εδάφιο Ιερεμίας 2:23, ο Ιερεμίας μπορεί να αναφέρεται στον Εννόμ όταν στρέφει την προσοχή του Ιούδα στις ειδωλολατρικές τους αμαρτίες.

Οι πύλες του τείχους της Ιερουσαλήμ που βρίσκονταν στην Κοιλάδα του Εννόμ ήταν, πιθανότατα, η Γωνιακή Πύλη στη βορειοδυτική γωνία της πόλης, η Πύλη της Κοιλάδας στη νοτιοδυτική της γωνία και η Πύλη των Πήλινων Θραυσμάτων κοντά στο σημείο όπου η Κοιλάδα του Εννόμ ενωνόταν με την Κοιλάδα των Τυροποιών και την Κοιλάδα Κιδρόν. (2Βα 14:13· Νε 2:13· 12:31· Ιερ 19:2) Ανάμεσα στη Γωνιακή Πύλη και στην Πύλη της Κοιλάδας, οι πλαγιές της Κοιλάδας του Εννόμ είναι τόσο απότομες ώστε η κατασκευή άλλων πυλών σε αυτό το τμήμα του τείχους της Ιερουσαλήμ ήταν άσκοπη. Ο Βασιλιάς Οζίας έχτισε πύργους στη Γωνιακή Πύλη και στην Πύλη της Κοιλάδας, εφόσον αυτά ήταν τα πιο ευάλωτα σημεία στο συγκεκριμένο κομμάτι της κοιλάδας.—2Χρ 26:9.

Σε αυτή την κοιλάδα Ν της Ιερουσαλήμ έκανε ο Νεεμίας τη νυχτερινή του περιήγηση για να επιθεωρήσει την κατάσταση του τείχους της πόλης προς τα Α, ξεκινώντας από την Πύλη της Κοιλάδας ως την Πύλη των Σωρών της Στάχτης, στρίβοντας στον Κιδρόν και ανηφορίζοντας από εκεί για κάποια απόσταση, και στη συνέχεια επιστρέφοντας για να ξαναμπεί στην πόλη από την Πύλη της Κοιλάδας. (Νε 2:13-15) Στην εποχή του Νεεμία η Κοιλάδα του Εννόμ όριζε προφανώς τα βόρεια όρια των οικισμών των γιων του Ιούδα (εκτός από εκείνους που κατοικούσαν στην Ιερουσαλήμ).—Νε 11:25, 30.

Στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές, η Κοιλάδα του Εννόμ αναφέρεται με την αντίστοιχη λέξη Γέεννα του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου.—Ματ 5:22· Μαρ 9:47· βλέπε ΓΕΕΝΝΑ.

ΕΝΟΡΑΣΗ

Ενόραση είναι ουσιαστικά η ικανότητα που έχει κάποιος να βλέπει μια κατάσταση σε βάθος. Το να ενεργεί κανείς με ενόραση σημαίνει ότι ενεργεί με σύνεση, με φρόνηση. Σύμφωνα με το σύγγραμμα του Γουίλσον Μελέτες Λέξεων της Παλαιάς Διαθήκης ([Old Testament Word Studies] 1978, σ. 461), το εβραϊκό ρήμα σαχάλ σημαίνει «κοιτάζω· εκδηλώνω σύνεση, περίσκεψη· ενεργώ συνετά, είμαι νοήμων». Γι’ αυτό, το ρήμα σαχάλ αποδίδεται “έχω ενόραση” (Ψλ 14:2), “ενεργώ με φρόνηση” (Παρ 10:19), “ενεργώ συνετά” (1Σα 18:5), “έχω επιτυχία” (Παρ 17:8) και “κάνω να εκδηλώνει ενόραση” (Παρ 16:23). Το ουσιαστικό σέχελ μεταφράζεται «ενόραση» (Ψλ 111:10) και «φρόνηση».—1Σα 25:3.

Η ενόραση συνδέεται στενά με την κατανόηση, αλλά μεταξύ των δύο εννοιών υπάρχει μια λεπτή διαφορά. Το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης (Theological Wordbook of the Old Testament) λέει: «Ενώ η λέξη μπιν [κατανόηση] υποδηλώνει ότι κάποιος “διακρίνει κάτι από κάτι άλλο”, η λέξη [σαχάλ] παραπέμπει στη διανοητική γνώση της αιτίας. Πρόκειται για τη λειτουργία της νόησης μέσω μιας περίπλοκης συλλογιστικής, που έχει ως αποτέλεσμα το σοφό χειρισμό και τη χρήση καλής και πρακτικής κοινής λογικής. Ένα ακόμη τελικό αποτέλεσμα είναι η έμφαση που δίνεται στην επιτυχία».—Επιμέλεια Ρ. Λ. Χάρις, 1980, Τόμ. 2, σ. 877· βλέπε ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ.

Στις Ελληνικές Γραφές, το ρήμα συνίημι μεταφράζεται “έχω ενόραση” στο εδάφιο Ρωμαίους 3:11, όπου ο απόστολος Παύλος παραθέτει από το εδάφιο Ψαλμός 14:2. Το ρήμα συνίημι αποδίδεται επίσης “συλλαμβάνω το νόημα” (Ματ 13:13-15), “καταλαβαίνω” (Ματ 16:12), “κατανοώ” (Πρ 28:26) και “αντιλαμβάνομαι” (Εφ 5:17).

Ο Ιεχωβά Θεός δίνει ενόραση στους υπηρέτες του παρέχοντάς τους νουθεσίες και συμβουλές τις οποίες εκείνοι μπορούν να χρησιμοποιούν για να κατευθύνουν τα βήματά τους και να ελέγχουν τις πράξεις τους. (Ψλ 32:8· παράβαλε Δα 9:22.) Τη σοφή αυτή καθοδήγηση την παρέχει μέσω του Λόγου του. Ωστόσο, για να αποκτήσει κανείς ενόραση, δεν αρκεί απλώς να διαβάζει την Αγία Γραφή. Πρέπει να την εκτιμάει έτσι ώστε να υποκινείται να εκτελεί όλα όσα παραγγέλλει ο Θεός. (Ιη 1:7, 8· 1Βα 2:3) Απαραίτητη επίσης είναι η βοήθεια του πνεύματος του Θεού. (Νε 9:20· παράβαλε 1Χρ 28:12, 19.) Όταν κάποιος αποκτήσει ενόραση, πρέπει να τη διαφυλάττει, διότι μπορεί να τη χάσει αν παρεκκλίνει από τις οδούς του Θεού.—Ψλ 36:1-3· Παρ 21:16.

Η ενόραση μπορεί να γίνει φανερή με ποικίλους τρόπους, παρέχοντας ευλογίες τόσο στον κάτοχό της όσο και στους άλλους. Ο ψαλμωδός ανακηρύσσει ευτυχισμένο όποιον «φέρεται στον ασήμαντο με στοχαστικό ενδιαφέρον [με ενόραση]». (Ψλ 41:1) Η σύζυγος που είναι «φρόνιμη» (που εκδηλώνει ενόραση) χαρακτηρίζεται ως ευλογία από τον Ιεχωβά. (Παρ 19:14) Η ενόραση κάποιου—το να βλέπει πέρα από τα προφανή—τον καθιστά ικανό να φυλάει το στόμα του (Παρ 10:19· 16:23) και να ξέρει πότε να μένει σιωπηλός. (Αμ 5:13) Επίσης, τον βοηθάει να αποφεύγει το θυμό και να παραβλέπει την παράβαση. (Παρ 19:11) Όποιος έχει ενόραση δέχεται διόρθωση. (Ψλ 2:10) Σύμφωνα με το εδάφιο Παροιμίες 21:11, όταν ένα σοφό άτομο προσλαμβάνει ενόραση—δηλαδή όταν εξετάζει προσεκτικά τις διαθέσιμες πληροφορίες με αποτέλεσμα να διαμορφώνει σαφέστερη εικόνα για ένα ζήτημα—«αποκτάει γνώση», δηλαδή γνωρίζει τι να κάνει σχετικά με αυτό το ζήτημα, τι συμπεράσματα να βγάλει και τι συμβουλές να δώσει.

ΕΝΟΧΗ

(Ενοχή). Βλέπε ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ.

ΕΝΟΧΗ ΑΙΜΑΤΟΣ

(Ενοχή Αίματος).

Η εβραϊκή λέξη που σημαίνει «αίμα» (νταμ· πληθυντικός, νταμίμ) αναφέρεται ενίοτε στην ενοχή που επισύρει η έκχυση αθώου αίματος, οπότε και αποδίδεται «ενοχή αίματος».—Εξ 22:2, υποσ.· 1Βα 2:37, υποσ.

Τα «χέρια που χύνουν αθώο αίμα» είναι για τον Ιεχωβά ένα από τα πλέον απεχθή πράγματα, από τότε που το αίμα του δίκαιου Άβελ κραύγασε από τη γη. (Παρ 6:16, 17· Γε 4:10· Ψλ 5:6) Και οι άνθρωποι γνωρίζουν από παλιά την ιερότητα του αίματος. Όταν ο Νώε και η οικογένειά του βγήκαν από την κιβωτό, ενημερώθηκαν για τις ολέθριες συνέπειες που θα υφίσταντο οι ένοχοι αίματος.—Γε 9:6· 37:21, 22· 42:22.

Στον ορισμένο καιρό θεσπίστηκαν νόμοι οι οποίοι καθόριζαν ποιες ενέργειες στοιχειοθετούσαν εγκλήματα άξια θανάτου, έτσι ώστε ο καθένας μπορούσε να αποφύγει ό,τι θα επέφερε στον εαυτό του ενοχή αίματος. Άλλοι νόμοι τέθηκαν σε ισχύ ως προληπτικά μέτρα για την προστασία των ανθρώπων από την έκχυση αθώου αίματος. Στην άκρη της ταράτσας των σπιτιών έπρεπε να χτίζεται στηθαίο για να μην πέσει κανείς. (Δευ 22:8) Ο ιδιοκτήτης ενός ταύρου έπρεπε να παίρνει προφυλάξεις για να μην κερατίζει ο ταύρος του. (Εξ 21:29) Αν ένας κλέφτης θανατωνόταν την ώρα που έκανε διάρρηξη τη νύχτα, δεν υπήρχε ενοχή αίματος. Αν όμως θανατωνόταν στο φως της ημέρας, τότε τα πράγματα ήταν διαφορετικά. (Εξ 22:2, 3) Ιδρύθηκαν πόλεις καταφυγίου για να προστατεύεται ο ακούσιος ανθρωποκτόνος από τον εκδικητή του αίματος. (Αρ 35:25· Δευ 19:9, 10· Ιη 20:2, 3· βλέπε ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ.) Αν ο Ιεζεκιήλ δεν εκπλήρωνε το καθήκον που είχε ως φρουρός για τον Ισραήλ, τότε το αίμα των κατοίκων θα ήταν πάνω του. (Ιεζ 3:18, 20· 33:6, 8) Έχοντας αυτό υπόψη, καταλαβαίνουμε τι εννοούσε ο απόστολος Παύλος λέγοντας ότι ήταν αθώος από ενοχή αίματος.—Πρ 18:6· 20:26.

Στην Αγία Γραφή αναφέρονται τόσο άτομα που δεν έγιναν ένοχα αίματος όσο και άτομα που έγιναν, και αυτές οι περιπτώσεις κάλλιστα αποτελούν προειδοποιητικά παραδείγματα. Λόγου χάρη, ο Σαούλ απέφυγε κάποτε την ενοχή αίματος διότι συγκρατήθηκε και δεν σκότωσε τον Δαβίδ. Ωστόσο, αργότερα ο Σαούλ επέφερε ενοχή αίματος σε ολόκληρο το σπιτικό του επειδή, ενεργώντας ανόητα, θανάτωσε κάποιους Γαβαωνίτες. (1Σα 19:5, 6· 2Σα 21:1) Και άλλοι έγιναν ένοχοι αίματος με διάφορους τρόπους. (Κρ 9:24· 2Σα 1:16· 4:6-12) Αντίθετα, ο Δαβίδ απέφυγε την ενοχή αίματος δίνοντας προσοχή στην προειδοποίηση που του έστειλε ο Ιεχωβά μέσω της Αβιγαίας. (1Σα 25:24-26, 31, 33) Η πόλη της Ιερουσαλήμ καταστράφηκε το 607 Π.Κ.Χ. εξαιτίας βαριάς ενοχής αίματος. (Ιεζ 22:2-4· 23:37, 45) Στις ημέρες του Ιησού οι ηγέτες της ψεύτικης θρησκείας δεν μπορούσαν να αρνηθούν την ενοχή αίματος που τους βάρυνε, ακριβώς όπως δεν μπορούσαν και οι ηγέτες των ημερών του Ιερεμία, διότι η άκρη της φορεσιάς και των δύο αυτών ομάδων ήταν κατακόκκινη από το αίμα των πιστών του Ιεχωβά. (Ιερ 2:34· Ματ 23:35, 36· 27:24, 25· Λου 11:50, 51) Η μεγάλη «πόρνη», η Βαβυλώνα η Μεγάλη, φέρει τόση ενοχή αίματος ώστε λέγεται ότι είναι μεθυσμένη από το αίμα του λαού του Ιεχωβά.—Απ 17:5, 6· 18:24.

Πράγματι, όσοι φέρουν τέτοια ενοχή αίματος δεν είναι άξιοι να ζήσουν ούτε τη μισή ζωή τους, όπως είπε ο Δαβίδ. (Ψλ 55:23) Όπως και εκείνος, πρέπει όλοι να προσεύχονται να τους απελευθερώνει ο Ιεχωβά τόσο από την ενοχή αίματος όσο και από τους ενόχους αίματος. (Ψλ 51:14· 59:2· 139:19) Σύμφωνα με την προφητεία της Αποκάλυψης, πλησιάζει ο καιρός κατά τον οποίο θα ανεβεί προς τον Ιεχωβά ένα δυνατό άσμα αίνου, επειδή και τα τελευταία στοιχεία της Βαβυλώνας της Μεγάλης θα έχουν καταστραφεί και θα έχει παρθεί διαπαντός εκδίκηση για το αίμα όλων των αθώων.—Απ 19:1, 2.

Οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές παρουσιάζουν τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους ένας Χριστιανός θα μπορούσε να γίνει ένοχος αίματος ενώπιον του Θεού: (1) με αιματοχυσία και φόνο—αυτό περιλαμβάνει και όσους υποστηρίζουν ενεργά ή σιωπηρά τη δράση κάποιας οργάνωσης η οποία βαρύνεται με ενοχή αίματος (όπως η Βαβυλώνα η Μεγάλη [Απ 17:6· 18:2, 4] ή άλλες οργανώσεις που έχουν χύσει πολύ αθώο αίμα [Απ 16:5, 6· παράβαλε Ησ 26:20, 21])· (2) τρώγοντας ή πίνοντας αίμα με οποιονδήποτε τρόπο (Πρ 15:20) και (3) μη κηρύττοντας τα καλά νέα της Βασιλείας και συνεπώς αποκρύπτοντας τις ζωοσωτήριες πληροφορίες αυτού του αγγέλματος.—Πρ 18:6· 20:26, 27· παράβαλε Ιεζ 33:6-8.

ΕΝ-ΡΙΜΜΩΝ

(Εν-ριμμών) [Πηγή της Ροδιάς].

Πόλη του Ιούδα η οποία μνημονεύεται μετά την εξορία ως τόπος κατοίκησης των γιων του Ιούδα. (Νε 11:25, 29) Το όνομά της αποτελεί συνδυασμό των ονομάτων Αείν και Ριμμών, τα οποία αναφέρονται στα εδάφια Ιησούς του Ναυή 15:32 και 19:7 καθώς και 1 Χρονικών 4:32. Σήμερα θεωρείται γενικά ότι ταυτίζεται με το Χίρμπετ Ουμ ερ-Ραμαμίν, περίπου 15 χλμ. Β της Βηρ-σαβεέ.

ΕΝ-ΡΟΓΗΛ

(Εν-ρογήλ) [Πηγή του Ρογήλ (Ποδιού)].

Πηγή ή πηγάδι κοντά στην Ιερουσαλήμ, που αποτελούσε το οροθέσιο ανάμεσα στον Ιούδα και στον Βενιαμίν. (Ιη 15:7· 18:16) Οι κατάσκοποι του Δαβίδ, ο Ιωνάθαν και ο Αχιμάας, περίμεναν στην Εν-ρογήλ για να πάρουν μυστικές πληροφορίες σχετικά με την ανταρσία του Αβεσσαλώμ. (2Σα 17:17) Κοντά σε αυτό το σημείο, ο άλλος στασιαστικός γιος του Δαβίδ, ο Αδωνίας, διοργάνωσε μεταγενέστερα μια γιορτή με σκοπό να εξασφαλίσει υποστήριξη ώστε να σφετεριστεί το θρόνο.—1Βα 1:9.

Είναι γενικά παραδεκτό ότι η Εν-ρογήλ αντιστοιχεί στο σημερινό Μπιρ Άιγιουμπ, που σημαίνει πηγάδι του Ιώβ. Βρίσκεται Ν της νοτιοανατολικής γωνίας του τείχους της Ιερουσαλήμ, στους πρόποδες της δυτικής πλαγιάς της Κοιλάδας Κιδρόν, περίπου 100 μ. Ν της συμβολής της με την Κοιλάδα του Εννόμ. Το πηγάδι επικοινωνεί με κάποιο υπόγειο ρεύμα ή πηγή που μερικές φορές, όταν έχει βρέξει, έχει τόσο μεγάλη ροή ώστε η στάθμη του νερού ανεβαίνει ως την επιφάνεια.

ΕΝ-ΣΕΜΕΣ

(Εν-σεμές) [Πηγή του Ήλιου].

Τοποθεσία στο όριο ανάμεσα στην εδαφική κληρονομιά του Βενιαμίν και του Ιούδα. (Ιη 15:1, 7· 18:11, 17) Γενικά ταυτίζεται με την Έιν ελ-Χοντ, περίπου 3 χλμ. Α του Όρους του Ναού στην Ιερουσαλήμ, την τελευταία πηγή στο δρόμο Ιερουσαλήμ-Ιεριχώς πριν από την Κοιλάδα του Ιορδάνη.

ΕΝΤΕΡΑ

Βλέπε ΣΠΛΑΧΝΑ, ΕΝΤΕΡΑ.

ΕΝΤΟΜΑ

Στο στάδιο του ενήλικου ατόμου, αυτά τα ασπόνδυλα ζώα έχουν ως χαρακτηριστικό τους γνώρισμα ένα σώμα που αποτελείται από τρία μέρη—κεφάλι, θώρακα και κοιλιά—και διαθέτει έξι πόδια, ένα ζευγάρι κεραίες και κατά κανόνα δύο ή τέσσερα φτερά.

Χρησιμοποιώντας παραστατική γλώσσα, η Αγία Γραφή αναφέρεται στα έντομα ως όντα που «περπατούν με τα τέσσερα». Προφανώς ο Μωυσής γνώριζε ότι τα έντομα έχουν έξι πόδια. Αναμφίβολα, λοιπόν, η έκφραση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο κινούνται τα έντομα και όχι στον αριθμό των ποδιών τους. Υπάρχουν φτερωτά έντομα, μεταξύ των οποίων οι μέλισσες, οι μύγες και οι σφήκες, που περπατούν με τα έξι πόδια τους με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο περπατούν τα τετράποδα ζώα. Άλλα έντομα, όπως οι ακρίδες, διαθέτουν δύο σκέλη για άλματα και έτσι, κατά κυριολεξία, χρησιμοποιούν τα άλλα τέσσερα πόδια για να έρπουν.—Λευ 11:20-23.

Οι 800.000 και πλέον γνωστές ποικιλίες εντόμων παρουσιάζουν ένα πανόραμα αντιθέσεων. Ενώ μερικά είναι σκούρα, άλλα είναι στολισμένα με λαμπερά χρώματα και όμορφα σχέδια. Στα έντομα εκπροσωπούνται όλες οι αποχρώσεις του ουράνιου τόξου. Ως προς το μέγεθος, μπορεί να είναι τόσο μικρά όσο κάποια σκαθάρια που χωρούν να περάσουν μέσα από την τρύπα της βελόνας ή τόσο μεγάλα όσο τα αλλόκοτα φάσματα που το μήκος τους ξεπερνάει τα 30 εκ. Μεταξύ των εντόμων μπορεί κανείς να βρει οργανωμένες κοινωνίες, οικοδόμους, γεωργούς, κατασκευαστές, αεροπόρους που καλύπτουν μεγάλες αποστάσεις, δεξιοτέχνες άλτες, κολυμβητές και σκαφείς σηράγγων. Μέσω μελέτης και παρατήρησης, ο άνθρωπος μπορεί να διδαχτεί πολλά από τα έντομα, πρωτίστως δε ότι είναι δημιουργήματα του Θεού που έχουν προικιστεί με ενστικτώδη σοφία, όχι από την τύχη, αλλά από την Πηγή κάθε σοφίας, τον Ιεχωβά.—Ιωβ 12:7-9.

Μολονότι πολλοί έχουν την τάση να θεωρούν τα έντομα επιβλαβή πλάσματα που καταστρέφουν τις σοδειές και τα αποκτήματα του ανθρώπου και μεταδίδουν ασθένειες, στην πραγματικότητα μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό εντόμων μπορεί να κριθεί βλαβερό υπό τις παρούσες συνθήκες. Στην πλειονότητά τους μπορούν να χαρακτηριστούν είτε ουδέτερα είτε, άμεσα ή έμμεσα, επωφελή για τον άνθρωπο.

Η σχέση που συνδέει τα έντομα με τα φυτά είναι πολύ σημαντική. Έχει υπολογιστεί ότι το 85 τοις εκατό των ανθοφόρων φυτών εξαρτάται είτε εξ ολοκλήρου είτε κατά μέρος από την επικονίαση που γίνεται με τη βοήθεια των εντόμων. Τα έντομα παίζουν επίσης επωφελή ρόλο στη δημιουργία του εδάφους, καθώς και ως νεκροφάγοι οργανισμοί. Από τα κοκκοειδή έντομα παράγονται βαφές και γόμα-λάκα. Στη Μέση Ανατολή, κάποια έντομα, όπως οι ακρίδες, αποτελούν επί αιώνες είδος διατροφής. Αν δεν υπήρχαν τα έντομα, το μέλι και το μετάξι θα ήταν άγνωστα.

Πράγματι, τα έντομα κατέχουν σημαντική θέση σε σχέση με την υπόλοιπη επίγεια δημιουργία. Ο Καρλ Ντ. Ντάνκαν, καθηγητής εντομολογίας και βοτανολογίας, παρατήρησε τα εξής: «Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι τα έντομα καθορίζουν το χαρακτήρα του κόσμου των ανθρώπων σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι ο ίδιος ο άνθρωπος και ότι, αν ξαφνικά εξέλιπαν εντελώς, θα άλλαζε τόσο πολύ ο κόσμος ώστε είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα κατάφερνε ο άνθρωπος να διατηρήσει οποιουδήποτε είδους οργανωμένη κοινωνία».—Ετήσια Έκθεση του Σμιθσόνειου Ινστιτούτου (Annual Report of the Smithsonian Institution), 1947, σ. 346.

ΕΝΩΣ

(Ενώς) [Θνητός Άνθρωπος].

Ο γιος τον οποίο απέκτησε ο Σηθ σε ηλικία 105 ετών. Ο Ενώς ήταν 90 ετών όταν έγινε πατέρας του Κενάν, και έζησε συνολικά 905 χρόνια. (Γε 5:6-11) Το όνομά του αναφέρεται επίσης στις γενεαλογίες των εδαφίων 1 Χρονικών 1:1 και Λουκάς 3:38. Στην εποχή του «έγινε αρχή να επικαλούνται το όνομα του Ιεχωβά». (Γε 4:26) Προφανώς δεν επρόκειτο για επίκληση του Ιεχωβά με πίστη και στα πλαίσια της αγνής λατρείας, όπως είχε κάνει ο Άβελ 105 και πλέον χρόνια προτού γεννηθεί ο Ενώς. Μερικοί λόγιοι της εβραϊκής γλώσσας υποστηρίζουν ότι το εδάφιο πρέπει να αποδοθεί «άρχισαν βέβηλα» ή «τότε άρχισε η βεβήλωση». Αναφερόμενο στην εποχή του Ενώς, το Ιεροσολυμιτικό Ταργκούμ λέει: «Στις ημέρες αυτής της γενιάς άρχισαν να σφάλλουν και να κάνουν για τον εαυτό τους είδωλα, και ονόμαζαν τα είδωλά τους με το όνομα ο Λόγος του Κυρίου». Ίσως οι άνθρωποι να έδιναν το όνομα του Ιεχωβά στον εαυτό τους ή σε άλλους ανθρώπους μέσω των οποίων υποτίθεται ότι πλησίαζαν τον Θεό για να τον λατρέψουν, ή ίσως έδιναν σε είδωλα το όνομά του.

ΕΝΩΧ

(Ενώχ) [Εκπαιδευμένος· Εγκαινιασμένος [δηλαδή αφιερωμένος]].

1. Γιος του Κάιν και πατέρας του Ιράδ. Ο Ενώχ γεννήθηκε στη γη της Φυγής μετά το φόνο του Άβελ από τον αδελφό του τον Κάιν.—Γε 4:17, 18.

2. Ο γιος που απέκτησε ο Ιάρεδ σε ηλικία 162 ετών. Ο έβδομος άνθρωπος στη γενεαλογική γραμμή μετά τον Αδάμ. Εκτός από τον Μαθουσάλα, τον οποίο απέκτησε όταν ήταν 65 ετών, ο Ενώχ είχε και άλλους γιους και κόρες. Ο Ενώχ ήταν ένας από το «τόσο μεγάλο σύννεφο μαρτύρων» οι οποίοι υπήρξαν εξαιρετικά παραδείγματα πίστης στους αρχαίους χρόνους. «Ο Ενώχ περπατούσε με τον αληθινό Θεό». (Γε 5:18, 21-24· Εβρ 11:5· 12:1) Ως προφήτης του Ιεχωβά, προείπε ότι ο Θεός θα ερχόταν με τις άγιες μυριάδες Του για να εκτελέσει κρίση εναντίον των ασεβών. (Ιου 14, 15) Πιθανώς υπέστη διωγμό εξαιτίας του προφητικού του έργου. Ωστόσο, ο Θεός δεν επέτρεψε στους εναντιουμένους να θανατώσουν τον Ενώχ. Απεναντίας, ο Ιεχωβά «τον πήρε», δηλαδή διέκοψε τη ζωή του στην ηλικία των 365 ετών—ηλικία πολύ μικρότερη από εκείνη των περισσότερων συγχρόνων του. Ο Ενώχ «μετατέθηκε για να μη δει θάνατο», κάτι που μπορεί να σημαίνει ότι ο Θεός τον υπέβαλε σε προφητική έκσταση και κατόπιν τερμάτισε τη ζωή του ενόσω βρισκόταν σε αυτή την έκσταση, και έτσι δεν δοκίμασε τις οδύνες του θανάτου. (Γε 5:24· Εβρ 11:5, 13) Ωστόσο, δεν πάρθηκε στον ουρανό, αν λάβουμε υπόψη την ξεκάθαρη δήλωση του Ιησού στο εδάφιο Ιωάννης 3:13. Φαίνεται ότι, όπως συνέβη και με το σώμα του Μωυσή, ο Ιεχωβά εξαφάνισε το σώμα του Ενώχ, διότι «δεν μπορούσε να βρεθεί πουθενά».—Δευ 34:5, 6· Ιου 9.

Ο Ενώχ δεν είναι ο συγγραφέας του «Βιβλίου του Ενώχ». Αυτό είναι ένα μη θεόπνευστο, απόκρυφο βιβλίο το οποίο γράφτηκε πολλούς αιώνες αργότερα, πιθανότατα μεταξύ του δεύτερου και του πρώτου αιώνα Π.Κ.Χ.

3. Η πρώτη πόλη που μνημονεύεται στην Αγία Γραφή. Την έχτισε ο Κάιν στη γη της Φυγής, Α της Εδέμ, δίνοντάς της το όνομα του γιου του, του Ενώχ.—Γε 4:17.

ΕΞΑΓΟΡΑΖΩ, ΕΞΑΓΟΡΑΣΤΗΣ

Το εβραϊκό ρήμα γκα’άλ, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στο εδάφιο Γένεση 48:16 (“ανακτώ”), έχει επίσης την έννοια «εξαγοράζω ή απολυτρώνω», δηλαδή ανακτώ, απολυτρώνω ή ξαναγοράζω το άτομο, την περιουσία ή την κληρονομιά του πλησιέστερου συγγενή. Το ρήμα αυτό χρησιμοποιούνταν επίσης σε σχέση με τον εκδικητή του αίματος. (Ψλ 74:2· Ησ 43:1) Ο πλησιέστερος συγγενής που είχε την υποχρέωση να γίνει ο εξαγοραστής (εβρ., γκο’έλ) προφανώς καθοριζόταν από την εξής σειρά: (1) αδελφός, (2) θείος, (3) γιος θείου, (4) οποιοσδήποτε άλλος άρρενας ο οποίος ήταν εξ αίματος συγγενής της οικογένειας.—Λευ 25:48, 49· παράβαλε τη σειρά στα εδ. Αρ 27:5-11· βλέπε ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ.

Υπό το Μωσαϊκό Νόμο, αν ένας Ισραηλίτης λόγω των οικονομικών του περιστάσεων είχε πουλήσει τον εαυτό του ως δούλο, ο εξαγοραστής μπορούσε να τον ξαναγοράσει από τη δουλεία. (Λευ 25:47-54) Αν είχε πουλήσει την εδαφική του κληρονομιά, ο εξαγοραστής του μπορούσε να ξαναγοράσει την περιουσία, και αυτός θα μπορούσε να επιστρέψει στην ιδιοκτησία του. (Λευ 25:25-27) Ωστόσο, κανένα «αφιερωμένο πράγμα», “αφιερωμένο για καταστροφή”, δεν μπορούσε να εξαγοραστεί, ακόμη και αν επρόκειτο για ανθρώπινη ζωή.—Λευ 27:21, 28, 29· βλέπε ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΠΡΑΓΜΑ.

Ένα παράδειγμα εξαγοράς από γκο’έλ υπάρχει στο βιβλίο της Ρουθ. Όταν η Ρουθ ανέφερε ότι είχε σταχυολογήσει στο χωράφι του Βοόζ, η πεθερά της η Ναομί είπε έκπληκτη: «Ο άνθρωπος αυτός είναι συγγενής μας. Είναι ένας από τους εξαγοραστές μας». (Ρθ 2:20) Ο Βοόζ αποδέχτηκε αυτή την υποχρέωση και σύναψε διαθήκη εξαγοράς ενώπιον κριτών και μαρτύρων, αλλά μόνο αφού πρώτα ένας άλλος συγγενής, στενότερος από τον Βοόζ, απέρριψε αυτό το προνόμιο.—Ρθ 3:9, 12, 13· 4:1-17.

Ο Ιεχωβά ως Εξαγοραστής. Μέσω της θυσίας του μονογενούς του Γιου, ο Ιεχωβά ως Εξαγοραστής φρόντισε για την ανάκτηση του ανθρωπίνου γένους από την αμαρτία και το θάνατο και από την εξουσία του τάφου. Αυτός ο Γιος έπρεπε να έρθει στη γη, να γίνει «όμοιος με τους “αδελφούς” του από όλες τις απόψεις», συμμετέχοντας σε αίμα και σάρκα, και να γίνει έτσι στενός συγγενής του ανθρωπίνου γένους. (Εβρ 2:11-17) Ο απόστολος Παύλος γράφει στους Χριστιανούς: «Μέσω αυτού έχουμε την απελευθέρωση με λύτρο διαμέσου του αίματός του».—Εφ 1:7· παράβαλε Απ 5:9· 14:3, 4· για περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε ΛΥΤΡΟ.

ΕΞΑΔΕΛΦΟΣ

Ο γιος της θείας ή του θείου κάποιου. Αυτή η λέξη αντιστοιχεί στη λέξη ἀνεψιός του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου η οποία εμφανίζεται μόνο στο εδάφιο Κολοσσαείς 4:10, όπου ο Παύλος αποκαλεί τον Μάρκο “εξάδελφο του Βαρνάβα”. Η εν λόγω λέξη σημαίνει κυρίως «πρώτος εξάδελφος», αλλά και εξάδελφος εν γένει. Ο όρος ἀνεψιός εμφανίζεται επίσης στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα στο εδάφιο Αριθμοί 36:11 (στον πληθυντικό), αλλά η εβραϊκή έκφραση του Μασοριτικού κειμένου αποδίδεται κατά γράμμα «των γιων που είχαν οι αδελφοί του πατέρα τους».

Μολονότι στις Εβραϊκές Γραφές δεν υπάρχει λέξη που να σημαίνει «εξάδελφος», αυτή η συγγένεια υποδηλώνεται εκεί από εκφράσεις όπως “οι γιοι του θείου του Ααρών” και «ο γιος του θείου του». (Λευ 10:4· 25:49) Αναφέρονται γάμοι μεταξύ εξαδέλφων: του Ιακώβ και της Ραχήλ, καθώς και των θυγατέρων του Σαλπαάδ. (Γε 28:2· 29:10-12· Αρ 36:11) Τέτοιου είδους γάμοι μεταξύ εξαδέλφων δεν περιλαμβάνονταν στις απαγορεύσεις του Μωσαϊκού Νόμου εναντίον της αιμομειξίας. (Λευ 18:8-16) Σήμερα τα αστικά δίκαια διαφέρουν σε αυτό το ζήτημα. Μερικά κράτη και έθνη επιτρέπουν τους γάμους μεταξύ εξαδέλφων, ενώ άλλα τους απαγορεύουν.

ΕΞΑΡΤΩΜΕΝΕΣ ΚΩΜΟΠΟΛΕΙΣ

Μικρές κωμοπόλεις που βρίσκονταν στα περίχωρα μιας μεγαλύτερης κωμόπολης ή πόλης. Η πρωτεύουσα ή η κύρια πόλη μιας περιφέρειας ήταν η μητρόπολη, δηλαδή η «μητρική» πόλη, όπως φαίνεται στο εδάφιο 1 Χρονικών 18:1: «Τη Γαθ και τις εξαρτώμενες κωμοπόλεις της» (κατά κυριολεξία, «τη Γαθ και τις κόρες της»). Η Τύρος αποκαλείται «κόρη» της Σιδώνας, που προφανώς ήταν αρχαιότερη από την Τύρο, ενώ η Τύρος φαίνεται ότι ήταν αρχικά αποικία της Σιδώνας. (Ησ 23:8, 12· Γε 10:19· Ιη 11:8) Οι κωμοπόλεις του Ιούδα ήταν εξαρτώμενες από την Ιερουσαλήμ. (Ψλ 48:11· 97:8· Θρ 3:51) Άλλες «μητρικές» πόλεις με εξαρτώμενες κωμοπόλεις ήταν η Σαμάρεια και τα Σόδομα (Ιεζ 16:53), η Ραββά του Αμμών (Ιερ 49:3), η Κενάθ (Αρ 32:42), η Ακκαρών (Ιη 15:45), η Άζωτος και η Γάζα (Ιη 15:47), η Βαιθ-σεάν, η Ιβλεάμ, η Δωρ, η Εν-δωρ, η Θαανάχ και η Μεγιδδώ (Ιη 17:11).

Οι «θυγατρικές» κωμοπόλεις είτε προέρχονταν από τη «μητρική» πόλη είτε εξαρτόνταν πολιτικά, οικονομικά και μερικές φορές θρησκευτικά από αυτήν. Σε μερικές περιπτώσεις οι εξαρτώμενες κωμοπόλεις ήταν ατείχιστες ή λιγότερο οχυρωμένες, και σε περιόδους πολιορκίας οι κάτοικοι αναζητούσαν ασφάλεια στη «μητρική» πόλη.—Ιερ 4:5· 8:14.

Η αρχαία πόλη της Ιερουσαλήμ, ως η «μητέρα» των εξαρτώμενων κωμοπόλεων του Ιούδα, χρησιμοποιείται συμβολικά για την εξεικόνιση της “ουράνιας Ιερουσαλήμ”, της Μεσσιανικής Βασιλείας του Ιεχωβά μέσω του Ιησού Χριστού, στην οποία θα βρουν καταφύγιο όσοι εκζητούν δικαιοσύνη την «ημέρα του Ιεχωβά εναντίον όλων των εθνών».—Εβρ 12:22, 28· Αβδ 15, 17· Ψλ 48:11-13· Ιωλ 2:32.

Η Βαβυλώνα η Μεγάλη παρουσιάζεται στο 17ο κεφάλαιο της Αποκάλυψης ως πόρνη και ως πόλη, με κόρες. Αυτές είναι οργανώσεις που προέρχονται από τη μητρική οργάνωση. Εφόσον εξαρτώνται από αυτήν, θα καταστραφούν μαζί της.—Βλέπε ΠΟΛΗ.

ΕΞΙ

Βλέπε ΑΡΙΘΜΟΣ.

ΕΞΙΛΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΛΥΜΜΑ

Το κάλυμμα της κιβωτού της διαθήκης, μπροστά στο οποίο ο αρχιερέας τίναζε αίμα από τις προσφορές για αμαρτία κατά την Ημέρα της Εξιλέωσης.

Οι Βιβλικές μεταφράσεις αποδίδουν την εβραϊκή λέξη καππόρεθ με διάφορους τρόπους, όπως «ιλαστήριο» (KJ, RS, Yg), «εξιλαστήριο» (AT, Dy, ΚΛΠ), «κάλυμμα» (Le), «κάλυμμα της κιβωτού» (JP) ή «κάλυμμα», «εξιλαστήριο κάλυμμα» (ΜΝΚ). Η εβραϊκή λέξη παράγεται από μια ρίζα που σημαίνει «καλύπτω (αμαρτία)».

Σύμφωνα με τις οδηγίες που έδωσε ο Ιεχωβά στον Μωυσή, ο τεχνίτης Βεσελεήλ έφτιαξε ένα κάλυμμα από καθαρό χρυσάφι για την ιερή κιβωτό της διαθήκης μήκους 2,5 πήχεων (111 εκ.) και πλάτους 1,5 πήχη (67 εκ.). Πάνω του ήταν τοποθετημένα δύο χρυσά χερουβείμ, ένα στη μία άκρη και ένα στην άλλη άκρη του καλύμματος, με τις φτερούγες τους να απλώνονται προς τα πάνω σκεπάζοντας το κάλυμμα. Τα πρόσωπα των χερουβείμ ήταν στραμμένα προς το κάλυμμα. Η Κιβωτός τοποθετήθηκε στο τμήμα της σκηνής της μαρτυρίας που ονομαζόταν Άγια των Αγίων.—Εξ 25:17-21· 37:1, 6-9.

Κατά την Ημέρα της Εξιλέωσης (γιωμ χακκιππουρίμ, που σημαίνει «ημέρα των καλύψεων, ή εξιλασμών» [Λευ 23:27, 28]), ο αρχιερέας έμπαινε στα Άγια των Αγίων και τίναζε μέρος του αίματος του ταύρου μπροστά στο κάλυμμα (στην μπροστινή ή ανατολική του πλευρά) και ύστερα έκανε το ίδιο με το αίμα του τράγου. (Λευ 16:14, 15) Συνεπώς, το χρυσό κάλυμμα της Κιβωτού έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο στον τυπικό εξιλασμό (κάλυψη) των αμαρτιών.

Όταν επιθυμούσε ο Θεός να επικοινωνήσει με τον Μωυσή ή με τον αρχιερέα, μιλούσε ανάμεσα από τα χερουβείμ που βρίσκονταν πάνω στο εξιλαστήριο κάλυμμα. (Εξ 25:22· Αρ 7:89· παράβαλε Λευ 10:8-10· Αρ 27:18-21.) Ο Ιεχωβά είπε ότι θα εμφανιζόταν σε σύννεφο πάνω από το κάλυμμα της Κιβωτού. Αυτό το σύννεφο προφανώς έλαμπε, φωτίζοντας τα Άγια των Αγίων.—Λευ 16:2· παράβαλε Ψλ 80:1.

Στο εδάφιο 1 Χρονικών 28:11 τα Άγια των Αγίων, το εσώτατο τμήμα του ναού, αναφέρονται ως “ο οίκος του καππόρεθ”. Στην προκειμένη περίπτωση είναι προφανές ότι η εβραϊκή λέξη δεν χρησιμοποιείται απλώς για να προσδιορίσει ένα καπάκι, ή κάλυμμα, κάποιου κιβωτίου, αλλά αναφέρεται στην ιδιαίτερη λειτουργία που είχε το κάλυμμα για τον εξιλασμό, την κάλυψη, των αμαρτιών. Ως εκ τούτου, η έκφραση αυτή αποδίδεται ως “ο οίκος της εξιλέωσης” (Yg), “ο οίκος του εξιλασμού” (AT), “ο οίκος του εξιλαστήριου καλύμματος” (ΜΝΚ).

Συμβολική Χρήση. Στο εδάφιο Εβραίους 9:5 το πρωτότυπο κείμενο χρησιμοποιεί τη λέξη ἱλαστήριον για το κάλυμμα της Κιβωτού. Αναφορικά με αυτό που αποτελούσε τον εξεικονιστικό τύπο, ή το υπόδειγμα, η παρουσία του Θεού εμφανιζόταν ανάμεσα από τα δύο χερουβείμ πάνω από το εξιλαστήριο κάλυμμα. (Λευ 16:2· Εξ 25:22) Ο θεόπνευστος συγγραφέας της επιστολής προς τους Εβραίους επισημαίνει ότι αυτά τα πράγματα ήταν συμβολικά. Όπως ο αρχιερέας έμπαινε την Ημέρα της Εξιλέωσης στα Άγια των Αγίων με αίμα θυσιών, έτσι και ο Χριστός έφερε την αξία της θυσίας του, όχι μπροστά σε ένα κατά γράμμα εξιλαστήριο κάλυμμα, αλλά μπροστά στην ίδια την παρουσία του Ιεχωβά Θεού στον ουρανό.—Λευ 16:15· Εβρ 9:11-14, 24-28.

ΕΞΙΛΕΩΣΗ

Η λέξη «εξιλέωση» σημαίνει «εξευμένιση, κατευνασμός» και, όπως χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή, αναφέρεται στην κάλυψη αμαρτιών. Στις Εβραϊκές Γραφές εμφανίζονται πολλές φορές όροι που σχετίζονται με την εξιλέωση, ιδιαίτερα στα βιβλία του Λευιτικού και των Αριθμών. Η εβραϊκή λέξη που αποδίδεται «κάνω εξιλέωση» είναι η λέξη καφάρ, και πιθανότατα η αρχική σημασία της ήταν «καλύπτω», αν και ορισμένοι υποδεικνύουν επίσης ως πιθανή έννοιά της την έννοια «εξαλείφω».

Η Ανάγκη του Ανθρώπου για Εξιλέωση. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη κάλυψης αμαρτιών, δηλαδή εξιλέωσης, εξαιτίας της κληρονομημένης αμαρτίας (1Βα 8:46· Ψλ 51:5· Εκ 7:20· Ρω 3:23), την ευθύνη για την οποία δεν φέρει ο Θεός, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος. (Δευ 32:4, 5) Ο Αδάμ, ο οποίος έχασε την αιώνια ζωή με ανθρώπινη τελειότητα, κληροδότησε την αμαρτία και το θάνατο στους απογόνους του (Ρω 5:12), και ως εκ τούτου αυτοί βρέθηκαν υπό θανατική καταδίκη. Προκειμένου να επανακτήσει το ανθρώπινο γένος την ευκαιρία να απολαύσει αιώνια ζωή, θα έπρεπε να λάβει χώρα ακριβής εξιλέωση για ό,τι έχασε ο Αδάμ, σε αρμονία με μια νομική αρχή που περιέλαβε μεταγενέστερα ο Ιεχωβά στο Μωσαϊκό Νόμο, δηλαδή την αρχή της ανταπόδοσης των ίσων.—Δευ 19:21.

Όπως χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή, η λέξη «εξιλέωση» ενέχει τη βασική ιδέα της «κάλυψης» ή της «ανταλλαγής», και αυτό που δίνεται ως «αντάλλαγμα» ή ως «κάλυμμα» για κάτι άλλο πρέπει να είναι πανομοιότυπό του. Συνεπώς, οτιδήποτε καταβάλλεται ως αποζημίωση για κάτι που έχει χαθεί ή απολεσθεί πρέπει να ισοδυναμεί με αυτό το άλλο πράγμα, καλύπτοντάς το πλήρως ως το ακριβές αντίστοιχό του. Δεν πρέπει να είναι σε τίποτα πλεονάζον ή ελλιπές. Κανένας ατελής άνθρωπος δεν θα μπορούσε να προμηθεύσει τέτοια κάλυψη, δηλαδή να κάνει τέτοια εξιλέωση, ώστε να αποκτήσει και πάλι κάποιος άνθρωπος ή όλη η ανθρωπότητα τέλεια ανθρώπινη ζωή. (Ψλ 49:7, 8) Προκειμένου να επιτευχθεί επαρκής εξιλέωση για ό,τι απώλεσε ο Αδάμ, θα έπρεπε να παρασχεθεί μια προσφορά για αμαρτία που θα άξιζε ακριβώς όσο μια τέλεια ανθρώπινη ζωή.

Ο Ιεχωβά Θεός θέσπισε μια διευθέτηση για εξιλέωση ανάμεσα στους Ισραηλίτες η οποία εξεικόνιζε μια μεγαλύτερη προμήθεια για εξιλέωση. Ο Ιεχωβά, και όχι ο άνθρωπος, είναι εκείνος που πρέπει να λάβει την τιμή για τον καθορισμό και τη φανέρωση του μέσου εξιλέωσης με το οποίο επιτυγχάνεται η κάλυψη της κληρονομημένης αμαρτίας και η απαλλαγή από την επακόλουθη θανατική καταδίκη.

Θυσίες Εξιλέωσης. Σύμφωνα με τις οδηγίες του Θεού, οι Ισραηλίτες έπρεπε να προσφέρουν θυσίες ως προσφορές για αμαρτία προκειμένου να κάνουν εξιλέωση. (Εξ 29:36· Λευ 4:20) Ιδιαίτερη σημασία είχε η ετήσια Ημέρα της Εξιλέωσης, όταν ο αρχιερέας του Ισραήλ πρόσφερε θυσίες ζώων και έκανε εξιλέωση για τον εαυτό του, για τους άλλους Λευίτες και για τις μη ιερατικές φυλές του Ισραήλ. (Λευ 16) Τα ζώα που προσφέρονταν ως θυσία επιβαλλόταν να είναι άψογα, πράγμα που υποδήλωνε ότι το αντίτυπό τους έπρεπε να είναι τέλειο. Επίσης, το ότι η εξιλέωση έχει υψηλό κόστος φαίνεται από το γεγονός ότι δινόταν η ζωή του θύματος, καθώς το αίμα του χυνόταν για να γίνει εξιλέωση. (Λευ 17:11) Οι προσφορές για αμαρτία που έκαναν οι Ισραηλίτες, καθώς και τα διάφορα χαρακτηριστικά της ετήσιας Ημέρας της Εξιλέωσης, εντύπωναν αναμφίβολα στις διάνοιές τους τη σοβαρότητα της αμαρτωλής τους κατάστασης και τη μεγάλη ανάγκη που είχαν για πλήρη εξιλέωση. Ωστόσο, οι θυσίες ζώων δεν μπορούσαν να επιτύχουν πλήρη εξιλέωση για τις ανθρώπινες αμαρτίες επειδή τα ζώα είναι κατώτερα από τον άνθρωπο, στον οποίο παραχωρήθηκε εξουσία πάνω τους.—Γε 1:28· Ψλ 8:4-8· Εβρ 10:1-4· βλέπε ΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΕΞΙΛΕΩΣΗΣ· ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ.

Εκπλήρωση στο Πρόσωπο του Χριστού Ιησού. Οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές συνδέουν ξεκάθαρα την πλήρη εξιλέωση για τις ανθρώπινες αμαρτίες με τον Ιησού Χριστό. Στο πρόσωπό του εκπληρώνονται οι εξεικονιστικοί τύποι και οι σκιές του Μωσαϊκού Νόμου, εφόσον οι διάφορες θυσίες ζώων που όριζε αυτός ο νόμος υποδείκνυαν Εκείνον. Ως τέλειος, αναμάρτητος άνθρωπος, ο Ιησούς αποτέλεσε την προσφορά αμαρτίας που έγινε για όλους τους απογόνους του Αδάμ οι οποίοι τελικά ελευθερώνονται από την κληρονομημένη αμαρτία και το θάνατο. (2Κο 5:21) Ο Χριστός «πρόσφερε μία θυσία για αμαρτίες παντοτινά» (Εβρ 10:12), και αυτός είναι αναντίρρητα «το Αρνί του Θεού το οποίο αφαιρεί την αμαρτία του κόσμου». (Ιωα 1:29, 36· 1Κο 5:7· Απ 5:12· 13:8· παράβαλε Ησ 53:7.) Η συγχώρηση εξαρτάται από την έκχυση αίματος (Εβρ 9:22), οι δε Χριστιανοί που περπατούν στο φως λαβαίνουν τη διαβεβαίωση ότι «το αίμα του Ιησού, του Γιου του [Θεού], μας καθαρίζει από κάθε αμαρτία».—1Ιω 1:7· Εβρ 9:13, 14· Απ 1:5.

Η τέλεια ανθρώπινη ζωή του Ιησού η οποία προσφέρθηκε ως θυσία είναι η αντιτυπική προσφορά για αμαρτία. Είναι το πολύτιμο πράγμα που επιτυγχάνει την εξαγορά της ανθρωπότητας, λυτρώνοντάς την από την κληρονομημένη αμαρτία και το θάνατο. (Τιτ 2:13, 14· Εβρ 2:9) Ο ίδιος ο Χριστός διακήρυξε: «Ο Γιος του ανθρώπου ήρθε, όχι για να τον διακονήσουν, αλλά για να διακονήσει και να δώσει την ψυχή του λύτρο σε αντάλλαγμα για πολλούς». (Μαρ 10:45· βλέπε ΛΥΤΡΟ.) Με τη θυσία του επιτεύχθηκε ακριβής εξιλέωση για ό,τι απώλεσε ο αμαρτωλός Αδάμ, εφόσον ο Ιησούς ήταν τέλειος και επομένως ίσος με τον Αδάμ πριν εκείνος ο πρώτος άνθρωπος αμαρτήσει.—1Τι 2:5, 6· Εφ 1:7.

Καθίσταται δυνατή η συμφιλίωση. Η ανθρώπινη αμαρτία προκαλεί διαίρεση ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο, διότι ο Ιεχωβά δεν επιδοκιμάζει την αμαρτία. Το χάσμα ανάμεσα στον άνθρωπο και στον Δημιουργό του θα μπορούσε να γεφυρωθεί μόνο με την ικανοποίηση της απαίτησης να υπάρξει αληθινή «κάλυψη», δηλαδή εξιλέωση, για αυτή την αμαρτία. (Ησ 59:2· Αββ 1:13· Εφ 2:3) Αλλά ο Ιεχωβά Θεός κατέστησε δυνατή τη συμφιλίωση μεταξύ του ίδιου και της αμαρτωλής ανθρωπότητας μέσω του τέλειου ανθρώπου Ιησού Χριστού. Γι’ αυτό, ο απόστολος Παύλος έγραψε: «Αγαλλόμαστε επίσης σε σχέση με τον Θεό μέσω του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, μέσω του οποίου έχουμε λάβει τώρα τη συμφιλίωση». (Ρω 5:11· βλέπε ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ.) Για να αποκτήσει κάποιος την εύνοια του Ιεχωβά, είναι απαραίτητο να αποδεχτεί την προμήθεια που έχει κάνει ο Θεός για συμφιλίωση μέσω του Ιησού Χριστού. Μόνο με αυτό το μέσο είναι δυνατόν να βρεθεί σε θέση ανάλογη με αυτήν στην οποία ήταν ο Αδάμ πριν αμαρτήσει. Ο Θεός εκδηλώνει την αγάπη του καθιστώντας δυνατή αυτή τη συμφιλίωση.—Ρω 5:6-10.

Ικανοποίηση της δικαιοσύνης μέσω του εξιλασμού. Ωστόσο, έπρεπε να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις της δικαιοσύνης. Ο άνθρωπος, αν και δημιουργήθηκε τέλειος, ξέπεσε από αυτή την κατάσταση εξαιτίας της αμαρτίας, και έτσι ο Αδάμ και οι απόγονοί του βρέθηκαν υπό θεϊκή καταδίκη. Η δικαιοσύνη και η πιστότητα στις αρχές της δικαιοσύνης απαιτούσαν να εκτελέσει ο Θεός την ποινή που προέβλεπε ο νόμος του για τον ανυπάκουο Αδάμ. Αλλά η αγάπη υποκίνησε τον Θεό να φέρει σε ύπαρξη μια διευθέτηση αναπλήρωσης μέσω της οποίας αφενός θα ικανοποιούνταν η δικαιοσύνη και αφετέρου θα μπορούσαν να συγχωρηθούν οι μετανοημένοι απόγονοι του αμαρτωλού Αδάμ και να επιτύχουν ειρήνη με τον Θεό χωρίς να υπάρξει παραβίαση της δικαιοσύνης. (Κολ 1:19-23) Γι’ αυτό, ο Ιεχωβά «απέστειλε τον Γιο του ως εξιλαστήρια θυσία για τις αμαρτίες μας». (1Ιω 4:10· Εβρ 2:17) Ο εξιλασμός εξευμενίζει, ή αλλιώς δημιουργεί ευνοϊκό κλίμα. Η εξιλαστήρια θυσία του Ιησού εξαλείφει το λόγο για τον οποίο ο Θεός καταδικάζει ένα ανθρώπινο πλάσμα και καθιστά δυνατή την εκδήλωση της εύνοιας και του ελέους του Θεού σε αυτό. Αυτός ο εξιλασμός αφαιρεί την κατηγορία της αμαρτίας και την επακόλουθη θανατική καταδίκη στην περίπτωση του πνευματικού Ισραήλ και όλων των άλλων που επωφελούνται από αυτόν τον εξιλασμό.—1Ιω 2:1, 2· Ρω 6:23.

Η ιδέα της αναπλήρωσης κυριαρχεί σε μερικές Γραφικές περικοπές που μιλούν για την εξιλέωση. Για παράδειγμα, ο Παύλος επισήμανε ότι «ο Χριστός πέθανε για τις αμαρτίες μας σύμφωνα με τις Γραφές» (1Κο 15:3) και ότι «ο Χριστός, μέσω εξαγοράς, μας απελευθέρωσε από την κατάρα του Νόμου με το να γίνει κατάρα αντί για εμάς [τους Ιουδαίους], επειδή είναι γραμμένο: “Καταραμένος είναι κάθε κρεμασμένος πάνω σε ξύλο”». (Γα 3:13· Δευ 21:23) Ο Πέτρος σχολίασε: «Αυτός βάσταξε τις αμαρτίες μας στο σώμα του πάνω στο ξύλο, ώστε να εγκαταλείψουμε τις αμαρτίες και να ζήσουμε για τη δικαιοσύνη. Και “με τις πληγές του γιατρευτήκατε”». (1Πε 2:24· Ησ 53:5) Ο Πέτρος έγραψε επίσης: «Ο Χριστός πέθανε μία φορά για πάντα σχετικά με αμαρτίες, ένας δίκαιος για αδίκους, για να σας οδηγήσει στον Θεό».—1Πε 3:18.

Στοργική προμήθεια που απαιτεί σε ανταπόκριση πίστη. Ο Θεός και ο Χριστός έθεσαν ένα υπόδειγμα αγάπης σε σχέση με αυτή την προμήθεια πλήρους εξιλέωσης για τις κληρονομημένες ανθρώπινες αμαρτίες. (Ιωα 3:16· Ρω 8:32· 1Ιω 3:16) Ωστόσο, για να ωφεληθεί ένα άτομο από αυτή την προμήθεια πρέπει να μετανοήσει αληθινά και να ασκήσει πίστη. Ο Ιεχωβά δεν ευαρεστούνταν με τις θυσίες του Ιούδα όταν αυτές δεν προσφέρονταν με τη σωστή διάθεση. (Ησ 1:10-17) Ο Θεός έστειλε τον Χριστό «ως προσφορά για εξιλασμό μέσω πίστης στο αίμα του». (Ρω 3:21-26) Όσοι δέχονται με πίστη την προμήθεια που έκανε ο Θεός για εξιλέωση μέσω του Ιησού Χριστού μπορούν να σωθούν, ενώ όσοι την απορρίπτουν δεν μπορούν. (Πρ 4:12) Και για όποιους “αμαρτάνουν εκούσια, αφού πρώτα έχουν λάβει την ακριβή γνώση της αλήθειας, δεν απομένει πια θυσία για αμαρτίες, αλλά απομένει κάποια φοβερή προσδοκία κρίσης”.—Εβρ 10:26-31.

ΕΞΟΔΟΣ

Η απελευθέρωση του έθνους του Ισραήλ από τα δεσμά της Αιγύπτου. Ο Ιεχωβά μίλησε στον Αβραάμ (πριν από το 1933 Π.Κ.Χ.), αφού του υποσχέθηκε ότι το σπέρμα του θα κληρονομούσε τη γη, και είπε: «Να ξέρεις ότι το σπέρμα σου θα γίνουν πάροικοι σε γη που δεν θα είναι δική τους και θα τους υπηρετούν, και εκείνοι θα τους ταλαιπωρούν τετρακόσια χρόνια. Το έθνος, όμως, το οποίο θα υπηρετούν εγώ θα το κρίνω· και έπειτα από αυτό, θα βγουν με πολλά αγαθά. . . . Αλλά στην τέταρτη γενιά θα επιστρέψουν εδώ, επειδή το σφάλμα των Αμορραίων δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη».—Γε 15:13-16.

Είναι σαφές ότι, προτού αρχίσει η περίοδος των 400 ετών ταλαιπωρίας, έπρεπε πρώτα να εμφανιστεί το υποσχεμένο «σπέρμα». Μολονότι ο Αβραάμ είχε επισκεφτεί παλιότερα την Αίγυπτο—σε μια περίοδο πείνας στη Χαναάν—και είχε αντιμετωπίσει κάποιες δυσκολίες με τον Φαραώ εκεί, ήταν άτεκνος εκείνη την εποχή. (Γε 12:10-20) Προτού περάσει πολύς καιρός από τότε που ο Θεός μίλησε για τα 400 χρόνια ταλαιπωρίας, όταν ο Αβραάμ ήταν 86 χρονών (το έτος 1932 Π.Κ.Χ.) η Αιγύπτια δούλη και παλλακίδα του τού γέννησε έναν γιο, τον Ισμαήλ. Αλλά μόνο έπειτα από 14 χρόνια (το 1918 Π.Κ.Χ.) γέννησε στον Αβραάμ η ελεύθερη σύζυγός του η Σάρρα έναν γιο, τον Ισαάκ, και ο Θεός καθόρισε ότι μέσω αυτού του γιου θα προέκυπτε το υποσχεμένο Σπέρμα. Εντούτοις, δεν είχε έρθει ακόμη ο καιρός να δώσει ο Θεός στον Αβραάμ ή στο σπέρμα του τη γη Χαναάν, και έτσι αυτοί ήταν, όπως είχε προειπωθεί, “πάροικοι σε γη που δεν ήταν δική τους”.—Γε 16:15, 16· 21:2-5· Εβρ 11:13.

Η Χρονολογία της Εξόδου. Επομένως, πότε άρχισαν τα 400 χρόνια ταλαιπωρίας και πότε τελείωσαν; Η Ιουδαϊκή παράδοση θεωρεί αφετηρία τη γέννηση του Ισαάκ. Αλλά οι ουσιαστικές αποδείξεις ταλαιπωρίας εμφανίστηκαν για πρώτη φορά την ημέρα του απογαλακτισμού του Ισαάκ. Οι αποδείξεις δείχνουν ως χρονολογία έναρξης της ταλαιπωρίας το 1913 Π.Κ.Χ., όταν ο Ισαάκ ήταν περίπου 5 χρονών και ο Ισμαήλ περίπου 19. Τότε ήταν που «εκείνος που γεννήθηκε με τον τρόπο της σάρκας [ο Ισμαήλ] άρχισε να διώκει εκείνον που γεννήθηκε με τον τρόπο του πνεύματος». (Γα 4:29) Ο Ισμαήλ, ο οποίος ήταν κατά μέρος Αιγύπτιος, υποκινούμενος από ζήλια και μίσος, άρχισε να “περιγελά” τον Ισαάκ, που ήταν μικρό παιδί, και αυτό ήταν κάτι πολύ σοβαρότερο από μια απλή παιδική λογομαχία. (Γε 21:9) Άλλες μεταφράσεις περιγράφουν την ενέργεια του Ισμαήλ ως “εμπαιγμό”. (Yg· Ro, υποσ.) Η ταλαιπωρία του σπέρματος του Αβραάμ συνεχίστηκε στη διάρκεια της ζωής του Ισαάκ. Μολονότι ο Ιεχωβά ευλογούσε τον Ισαάκ όταν αυτός έγινε ενήλικος, εντούτοις ο Ισαάκ διωκόταν από τους κατοίκους της Χαναάν και εξαναγκαζόταν να μετακινείται από τόπο σε τόπο λόγω των δυσκολιών που του προξενούσαν. (Γε 26:19-24, 27) Εν τέλει, στα τελευταία χρόνια της ζωής του Ιακώβ, γιου του Ισαάκ, το προειπωμένο «σπέρμα» πήγε να κατοικήσει στην Αίγυπτο. Αργότερα περιήλθε σε κατάσταση δουλείας.

Με ποιες εσωτερικές αποδείξεις καθορίζει η Αγία Γραφή τη χρονολογία της Εξόδου του Ισραήλ από την Αίγυπτο;

Κατά συνέπεια, η περίοδος των 400 ετών ταλαιπωρίας διήρκεσε από το 1913 Π.Κ.Χ. ως το 1513 Π.Κ.Χ. Συγχρόνως, αυτή ήταν περίοδος χάριτος, δηλαδή θεϊκής ανοχής, προς τους Χαναναίους, μια από τις σπουδαιότερες φυλές των οποίων ήταν οι Αμορραίοι. Μέχρι τη δεύτερη χρονολογία το σφάλμα τους θα ολοκληρωνόταν και αναμφίβολα θα τους άξιζε να εκδιωχθούν πλήρως από εκείνη τη γη. Ως προκαταρκτικό βήμα προς αυτή την εκδίωξη, ο Θεός επρόκειτο να στρέψει την προσοχή του στο λαό του στην Αίγυπτο, να τον απελευθερώσει από τα δεσμά και να αρχίσει να τον οδηγεί πίσω στην Υποσχεμένη Γη.—Γε 15:13-16.

Η περίοδος των 430 ετών. Ένας άλλος τρόπος υπολογισμού εμπεριέχεται στη δήλωση των εδαφίων Έξοδος 12:40, 41: «Και η κατοίκηση των γιων του Ισραήλ, οι οποίοι είχαν κατοικήσει στην Αίγυπτο, ήταν τετρακόσια τριάντα χρόνια. Και στο τέλος των τετρακοσίων τριάντα χρόνων, ναι, εκείνη ακριβώς την ημέρα όλα τα στρατεύματα του Ιεχωβά βγήκαν από τη γη της Αιγύπτου». Η υποσημείωση στο εδάφιο Έξοδος 12:40 λέει σχετικά με την έκφραση «οι οποίοι είχαν κατοικήσει»: «Στην εβρ[αϊκή] το ρήμα είναι στον πλ[ηθυντικό]. Η αναφορική αντωνυμία ’ασέρ, “ο οποίος”, μπορεί να εφαρμοστεί στους “γιους του Ισραήλ” και όχι στην “κατοίκηση”». Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα αποδίδει το εδάφιο 40 ως εξής: Ἡ δὲ κατοίκησις τῶν υἱῶν Ισραήλ, ἥν κατῴκησαν ἐν γῇ Αἰγύπτῳ καὶ ἐν γῇ Χαναάν, ἔτη τετρακόσια τριάκοντα. Η σαμαρειτική Πεντάτευχος λέει: « . . . στη γη Χαναάν και στη γη της Αιγύπτου». Όλες αυτές οι αποδόσεις υποδεικνύουν ότι η περίοδος των 430 ετών καλύπτει μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από την κατοίκηση των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο.

Ο απόστολος Παύλος δείχνει ότι αυτή η περίοδος των 430 ετών (του εδαφίου Εξ 12:40) άρχισε όταν επικυρώθηκε η Αβραμιαία διαθήκη και τελείωσε με την Έξοδο. Ο Παύλος λέει: «Επιπλέον, λέω το εξής: Όσον αφορά τη[ν Αβραμιαία] διαθήκη που είχε επικυρωθεί προηγουμένως από τον Θεό, ο Νόμος που ήρθε σε ύπαρξη τετρακόσια τριάντα χρόνια αργότερα [το ίδιο έτος με την Έξοδο] δεν την ακυρώνει, ώστε να καταργήσει την υπόσχεση . . . ενώ ο Θεός την έχει δώσει με καλοσύνη στον Αβραάμ μέσω υπόσχεσης».—Γα 3:16-18.

Πόσο διάστημα μεσολάβησε, λοιπόν, από την επικύρωση της Αβραμιαίας διαθήκης μέχρι την εποχή που οι Ισραηλίτες μετακόμισαν στην Αίγυπτο; Όπως βλέπουμε στα εδάφια Γένεση 12:4, 5, ο Αβραάμ ήταν 75 χρονών όταν έφυγε από τη Χαρράν και διέσχισε τον Ευφράτη πηγαίνοντας προς τη Χαναάν. Τότε τέθηκε σε ισχύ η Αβραμιαία διαθήκη, η υπόσχεση που του είχε δοθεί προηγουμένως στην Ουρ των Χαλδαίων. Στη συνέχεια, από τις γενεαλογικές αναφορές των εδαφίων Γένεση 12:4· 21:5· 25:26 και από τα λόγια του Ιακώβ στο εδάφιο Γένεση 47:9 διακρίνουμε ότι από την επικύρωση της Αβραμιαίας διαθήκης μέχρι τη μετακόμιση του Ιακώβ και της οικογένειάς του στην Αίγυπτο πέρασαν 215 χρόνια. Αυτό φανερώνει ότι στην πραγματικότητα οι Ισραηλίτες έζησαν στην Αίγυπτο 215 χρόνια (1728-1513 Π.Κ.Χ.). Ο αριθμός αυτός εναρμονίζεται και με άλλα χρονολογικά δεδομένα.

Από την Έξοδο ως την οικοδόμηση του ναού. Άλλες δύο χρονολογικές αναφορές εναρμονίζονται με αυτή την άποψη και την τεκμηριώνουν. Ο Σολομών άρχισε την οικοδόμηση του ναού στο τέταρτο έτος της βασιλείας του (1034 Π.Κ.Χ.) και αυτό, σύμφωνα με το εδάφιο 1 Βασιλέων 6:1, ήταν «το τετρακοσιοστό ογδοηκοστό έτος» από τη χρονολογία της Εξόδου (1513 Π.Κ.Χ.).

“Περίπου 450 χρόνια”. Επίσης, στα εδάφια Πράξεις 13:17-20 είναι καταγραμμένη η ομιλία που εκφώνησε ο Παύλος σε ένα ακροατήριο στην Αντιόχεια της Πισιδίας, στην οποία αναφέρει μια περίοδο «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων». Ο Παύλος ανασκοπεί την ιστορία των Ισραηλιτών αρχίζοντας από τον καιρό κατά τον οποίο ο Θεός «εξέλεξε τους προπάτορές» τους, δηλαδή από την εποχή που γεννήθηκε ο Ισαάκ ως το σπέρμα της υπόσχεσης (1918 Π.Κ.Χ.). (Η γέννηση του Ισαάκ διευθέτησε οριστικά το ζήτημα του ποιον θα αναγνώριζε ο Θεός ως το σπέρμα, ένα ζήτημα για το οποίο υπήρχαν αμφιβολίες λόγω της στειρότητας της Σάρρας.) Ξεκινώντας από αυτό το σημείο, ο Παύλος αφηγείται στη συνέχεια τις ενέργειες του Θεού για χάρη του εκλεκτού του έθνους ως την εποχή που «τους έδωσε κριτές μέχρι τον Σαμουήλ τον προφήτη». Άρα, η περίοδος των «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων» αρχίζει προφανώς από τη γέννηση του Ισαάκ το 1918 Π.Κ.Χ. και φτάνει ως το έτος 1467 Π.Κ.Χ., δηλαδή 46 χρόνια μετά την Έξοδο του 1513 Π.Κ.Χ. (η περιπλάνηση στην έρημο διήρκεσε 40 χρόνια και η κατάκτηση της γης Χαναάν 6 χρόνια). (Δευ 2:7· Αρ 9:1· 13:1, 2, 6· Ιη 14:6, 7, 10) Το σύνολο ταιριάζει σαφώς με το στρογγυλό αριθμό των «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων» που ανέφερε ο Παύλος. Συνεπώς, και οι δύο αυτές χρονολογικές αναφορές υποστηρίζουν το έτος 1513 Π.Κ.Χ. ως το έτος της Εξόδου, ενώ παράλληλα εναρμονίζονται με τη Βιβλική χρονολόγηση όσον αφορά τους βασιλιάδες και τους κριτές του Ισραήλ.—Βλέπε ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ (Από το 1943 Π.Κ.Χ. ως την Έξοδο).

Άλλες απόψεις. Αυτή η χρονολογία για την Έξοδο, το 1513 Π.Κ.Χ., και συνεπώς η εισβολή των Ισραηλιτών στη Χαναάν και η πτώση της Ιεριχώς το 1473 Π.Κ.Χ., 40 χρόνια μετά την Έξοδο, έχει θεωρηθεί προγενέστερη του κανονικού από ορισμένους κριτικούς, οι οποίοι τοποθετούν αυτά τα γεγονότα στο 14ο ή ακόμη και στο 13ο αιώνα Π.Κ.Χ. Ωστόσο, ενώ ορισμένοι αρχαιολόγοι τοποθετούν την πτώση της Ιεριχώς στο 13ο αιώνα Π.Κ.Χ., δεν βασίζονται για αυτό σε κάποια αρχαία ιστορικά έγγραφα ή ανάλογες μαρτυρίες, αλλά σε ευρήματα πήλινων αγγείων. Είναι φανερό ότι ο υπολογισμός χρονικών περιόδων με βάση τα πήλινα αγγεία είναι πολύ υποθετικός, και αυτό καταδεικνύεται από τις έρευνες στην Ιεριχώ. Με βάση τα ευρήματα εκεί, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν σε αντιφατικά συμπεράσματα και χρονολογήσεις.—Βλέπε ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ (Διαφορές στη χρονολόγηση)· ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ (Χρονολόγηση με Βάση την Αρχαιολογία).

Το ίδιο συμβαίνει και με τους αιγυπτιολόγους. Οι απόψεις τους όσον αφορά το χρονικό προσδιορισμό των δυναστειών της Αιγύπτου παρουσιάζουν απόκλιση αιώνων, πράγμα που καθιστά τις χρονολογίες τους μη εφαρμόσιμες για οποιαδήποτε συγκεκριμένη περίοδο. Γι’ αυτόν το λόγο, είναι αδύνατον να είμαστε κατηγορηματικοί ως προς το ποιος ήταν ο Φαραώ της Εξόδου. Κάποιοι λένε ότι ήταν ο Τούθμωσις Γ΄, άλλοι ο Αμενχοτέπ Β΄, ο Ραμσής Β΄, και ούτω καθεξής, αλλά κάθε τέτοιος ισχυρισμός στηρίζεται σε πολύ σαθρά θεμέλια.

Αυθεντικότητα της Αφήγησης της Εξόδου. Μια αντίρρηση που εγείρεται για την αφήγηση της Εξόδου είναι ότι οι Φαραώ της Αιγύπτου δεν κατέγραψαν πουθενά την Έξοδο. Ωστόσο, αυτό δεν είναι ασυνήθιστο, δεδομένου ότι και πιο σύγχρονοι βασιλιάδες κατέγραψαν μόνο τις νίκες και όχι τις ήττες τους, ενώ πολλές φορές προσπάθησαν να εξαφανίσουν οποιοδήποτε ιστορικό στοιχείο συγκρουόταν με την προσωπική ή εθνικιστική τους εικόνα ή με την ιδεολογία που προσπαθούσαν να εμφυσήσουν στο λαό τους. Ακόμη και στα πρόσφατα χρόνια, διάφοροι ηγέτες προσπάθησαν να εξαλείψουν τα έργα και τη φήμη των προκατόχων τους. Οτιδήποτε θεωρούνταν ταπεινωτικό ή δυσάρεστο δεν αναφερόταν στις αιγυπτιακές επιγραφές ή διαγραφόταν το συντομότερο δυνατό. Παραδείγματος χάρη, ο Τούθμωσις Γ΄, διάδοχος της Βασίλισσας Χατσεψούτ, είχε αποξέσει το όνομα και τη μορφή της από ένα πέτρινο μνημείο που ανακαλύφτηκε στο Ντιρ αλ-Μπάχρι της Αιγύπτου.—Βλέπε Αρχαιολογία και Ιστορία της Αγίας Γραφής (Archaeology and Bible History), του Τζ. Π. Φρι, 1964, σ. 98 και φωτογραφία απέναντι από τη σ. 94.

Ο Μανέθων, ένας Αιγύπτιος ιερέας που προφανώς μισούσε τους Εβραίους, έγραψε στην ελληνική γλώσσα γύρω στο 280 Π.Κ.Χ. Ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος παραθέτει τα λόγια του Μανέθωνος, σύμφωνα με τα οποία οι πρόγονοι των Εβραίων «ήρθαν κατά μυριάδες στην Αίγυπτο και υπέταξαν τους κατοίκους της», ενώ στη συνέχεια ο Ιώσηπος λέει ότι ο Μανέθων «ομολογεί ύστερα πως, σαν πέρασε καιρός, εκδιώχθηκαν από τη χώρα, κατέλαβαν τη σημερινή Ιουδαία, ίδρυσαν τα Ιεροσόλυμα και έκτισαν το ναό».—Κατ’ Απίωνος, Α΄, 228 (26).

Μολονότι η αφήγηση του Μανέθωνος είναι γενικά πολύ ανακριβής από ιστορική άποψη, το σημαντικό είναι ότι αυτός παρουσιάζει τους Εβραίους να ζουν στην Αίγυπτο και να φεύγουν από αυτήν, ενώ σε άλλα συγγράμματα, σύμφωνα με τον Ιώσηπο, ταυτίζει τον Μωυσή με τον Οσαρσήφ, έναν Αιγύπτιο ιερέα, υποδεικνύοντας ότι, αν και τα αιγυπτιακά μνημεία δεν καταγράφουν το γεγονός, οι Εβραίοι ήταν στην Αίγυπτο και ο ηγέτης τους ήταν ο Μωυσής. Ο Ιώσηπος μιλάει και για έναν άλλον Αιγύπτιο ιστορικό, τον Χαιρήμονα, που λέει ότι ο Ιωσήφ και ο Μωυσής εκδιώχθηκαν από την Αίγυπτο ταυτόχρονα. Επίσης, ο Ιώσηπος αναφέρει κάποιον Λυσίμαχο ο οποίος αφηγείται μια παρόμοια ιστορία.—Κατ’ Απίωνος, Α΄, 228, 238 (26)· 288, 290 (32)· 299 (33)· 304-311 (34).

Ο Αριθμός Εκείνων που Πήραν Μέρος στην Έξοδο. Στο εδάφιο Έξοδος 12:37 αναφέρεται ένας στρογγυλός αριθμός, 600.000 «ακμαίοι άντρες πεζοί» εκτός από τα «μικρά παιδιά». Στην πραγματική απογραφή που έγινε περίπου έναν χρόνο μετά την Έξοδο, όπως είναι καταγραμμένο στα εδάφια Αριθμοί 1:2, 3, 45, 46, οι Ισραηλίτες άρρενες από 20 χρονών και πάνω αριθμούσαν 603.550 εκτός από τους Λευίτες (Αρ 2:32, 33), από τους οποίους υπήρχαν 22.000 άρρενες ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:39) Η εβραϊκή λέξη γκεβαρίμ (ακμαίοι άντρες) δεν περιλαμβάνει γυναίκες. (Παράβαλε Ιερ 30:6.) Η έκφραση «μικρά παιδιά» αποδίδει την εβραϊκή λέξη ταφ η οποία αναφέρεται σε κάποιον που περπατάει με ανάλαφρα βήματα. (Παράβαλε Ησ 3:16.) Τα περισσότερα από αυτά τα «μικρά παιδιά» θα έπρεπε να μεταφέρονται από άλλους ή, πάντως, δεν θα μπορούσαν να καλύψουν όλη τη διαδρομή περπατώντας.

«Στην τέταρτη γενιά». Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Ιεχωβά είπε στον Αβραάμ πως στην τέταρτη γενιά οι απόγονοί του θα επέστρεφαν στη Χαναάν. (Γε 15:16) Στα 430 χρόνια από τον καιρό που τέθηκε σε ισχύ η Αβραμιαία διαθήκη μέχρι την Έξοδο, υπήρξαν περισσότερες από τέσσερις γενιές, ακόμη και αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζούσαν τότε πολλά χρόνια, σύμφωνα με το υπόμνημα. Αλλά οι Ισραηλίτες έμειναν στην Αίγυπτο μόνο 215 χρόνια. Οι “τέσσερις γενιές” μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο μπορούν να υπολογιστούν με αυτόν τον τρόπο, παίρνοντας για παράδειγμα απλώς μια φυλή του Ισραήλ, τη φυλή του Λευί: (1) Λευί, (2) Καάθ, (3) Αμράμ και (4) Μωυσής.—Εξ 6:16, 18, 20.

Ο αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο, δηλαδή 600.000 ακμαίοι άντρες εκτός από τις γυναίκες και τα παιδιά, υποδηλώνει ότι ο λαός θα μπορούσε να αριθμεί περισσότερα από τρία εκατομμύρια άτομα. Ο αριθμός αυτός, μολονότι αμφισβητείται από μερικούς, δεν είναι καθόλου παράλογος. Διότι, αν και μεσολάβησαν μόνο τέσσερις γενιές από τον Λευί ως τον Μωυσή, όταν κοιτάξουμε τα πράγματα από την άποψη του μήκους ζωής αυτών των μακρόβιων αντρών, γίνεται φανερό ότι ο καθένας από αυτούς θα μπορούσε να έχει δει αρκετές γενιές, ή αλλιώς αρκετές ομάδες παιδιών, να γεννιούνται στη διάρκεια της δικής του ζωής. Ακόμη και σήμερα, πολλές φορές ένας άντρας 60 ή 70 ετών έχει εγγόνια και μπορεί να έχει και δισέγγονα (επομένως τέσσερις γενιές μπορεί να ζουν ταυτόχρονα).

Ασυνήθιστη αύξηση. Η αφήγηση αναφέρει: «Και οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς». (Εξ 1:7) Μάλιστα έγιναν τόσο πολλοί ώστε ο βασιλιάς της Αιγύπτου είπε: «Δείτε! Ο λαός των γιων του Ισραήλ είναι πολυπληθέστερος και κραταιότερος από εμάς». «Αλλά όσο περισσότερο τους καταδυνάστευαν, τόσο περισσότερο πλήθαιναν εκείνοι και τόσο περισσότερο εξαπλώνονταν, ώστε αυτοί ένιωθαν νοσηρό τρόμο λόγω των γιων του Ισραήλ». (Εξ 1:9, 12) Επιπρόσθετα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι υπήρχε ο θεσμός της πολυγαμίας, σε συνδυασμό με το θεσμό της παλλακείας, και ότι ορισμένοι Ισραηλίτες παντρεύτηκαν Αιγύπτιες, γίνεται αντιληπτό πώς ο πληθυσμός τους θα μπορούσε να έχει αυξηθεί τόσο πολύ ώστε να περιλαμβάνει 600.000 ενήλικους άρρενες.

Εβδομήντα ψυχές από το άμεσο σπιτικό του Ιακώβ κατέβηκαν στην Αίγυπτο ή γεννήθηκαν εκεί λίγο αργότερα. (Γε 46) Αν εξαιρέσουμε τον ίδιο τον Ιακώβ, τους 12 γιους του, την κόρη του τη Δείνα, την εγγονή του τη Σερά, τους τρεις γιους του Λευί, και πιθανώς κάποιους άλλους από τον αριθμό εκείνων που έγιναν κεφαλές οικογενειών και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται στην Αίγυπτο, μπορεί να απομείνουν μόνο 50 από τα 70 άτομα. (Οι γιοι του Λευί εξαιρούνται εφόσον οι Λευίτες δεν συμπεριλήφθηκαν στο μεταγενέστερο αριθμό των 603.550 αρρένων.) Αρχίζοντας, λοιπόν, με τον πολύ συντηρητικό αριθμό των 50 κεφαλών οικογενειών και λαβαίνοντας υπόψη τη δήλωση της Αγίας Γραφής ότι «οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς» (Εξ 1:7), μπορούμε εύκολα να καταδείξουμε πώς ήταν δυνατόν να υπάρχουν την εποχή της Εξόδου 600.000 άντρες στρατεύσιμης ηλικίας, μεταξύ 20 και 50 χρονών. Εξετάστε τα ακόλουθα:

Έχοντας υπόψη ότι τότε οι οικογένειες ήταν μεγάλες και ότι οι Ισραηλίτες ήθελαν να αποκτούν παιδιά για να εκπληρώσουν την υπόσχεση του Θεού, δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε για τον υπολογισμό μας ότι κάθε άρρενας που ήταν κεφαλή οικογένειας έφερε στον κόσμο κατά μέσο όρο δέκα παιδιά (περίπου τα μισά από αυτά αγόρια) από τα 20 ως τα 40 του χρόνια. Για να είναι ο υπολογισμός μας συντηρητικός, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο καθένας από τους αρχικούς 50 που έγιναν κεφαλές οικογενειών δεν άρχισε να αποκτάει παιδιά παρά μόνο 25 χρόνια μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο. Και, εφόσον ο θάνατος ή άλλες περιστάσεις ενδέχεται να εμπόδισαν ορισμένα αρσενικά παιδιά να τεκνοποιήσουν ή ίσως να διέκοψαν την τεκνοποίησή τους προτού φτάσουν το όριο των 40 ετών που καθορίσαμε, θα μπορούσαμε επίσης να μειώσουμε κατά 20 τοις εκατό τον αριθμό των αρρένων που γεννήθηκαν και έγιναν πατέρες. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι σε μια περίοδο 20 ετών μόνο 200 γιοι—αντί για 250—τους οποίους απέκτησαν οι 50 αρχικές κεφαλές οικογενειών που καθορίσαμε θα έκαναν δικές τους οικογένειες.

Το διάταγμα του Φαραώ. Θα ήταν καλό να συνυπολογιστεί και άλλος ένας παράγοντας: Το διάταγμα του Φαραώ που προέβλεπε τη θανάτωση όλων των αρσενικών παιδιών κατά τη γέννησή τους. Αυτό το διάταγμα φαίνεται ότι ήταν μάλλον αναποτελεσματικό και βραχύβιο. Ο Ααρών γεννήθηκε περίπου τρία χρόνια πριν από τον Μωυσή (δηλαδή το 1597 Π.Κ.Χ.) και προφανώς τότε δεν ίσχυε τέτοιο διάταγμα. Η Αγία Γραφή δηλώνει κατηγορηματικά ότι το διάταγμα του Φαραώ δεν είχε μεγάλη επιτυχία. Οι Εβραίες Σιφρά και Φουά, οι οποίες ήταν πιθανώς οι επικεφαλής των επαγγελματιών μαιών, έχοντας υπό την επίβλεψή τους τις υπόλοιπες μαίες, δεν εκτέλεσαν τη διαταγή του βασιλιά. Προφανώς δεν μεταβίβασαν στις υφιστάμενές τους την εντολή που τους δόθηκε. Το αποτέλεσμα ήταν ότι «ο λαός συνεχώς πλήθαινε και κραταιωνόταν πολύ». Κατόπιν ο Φαραώ διέταξε όλο το λαό του να ρίχνει κάθε νεογέννητο γιο των Ισραηλιτών στον ποταμό Νείλο. (Εξ 1:15-22) Αλλά φαίνεται ότι οι Αιγύπτιοι δεν μισούσαν τους Εβραίους μέχρι αυτού του σημείου. Ακόμη και η ίδια η κόρη του Φαραώ έσωσε τον Μωυσή. Εξάλλου, ο Φαραώ μπορεί να κατάλαβε γρήγορα ότι θα έχανε πολύτιμους δούλους αν το διάταγμά του συνέχιζε να ισχύει. Γνωρίζουμε ότι αργότερα ο Φαραώ της Εξόδου αρνήθηκε να αφήσει τους Εβραίους να φύγουν γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δηλαδή επειδή του ήταν πολύτιμοι καθώς εργάζονταν ως δούλοι.

Ωστόσο, για να κάνουμε τον αριθμό μας ακόμη πιο συντηρητικό, μπορούμε να μειώσουμε σχεδόν κατά ένα τρίτο τον αριθμό των αγοριών που επέζησαν μέσα σε πέντε χρόνια, ώστε να συμπεριλάβουμε τα πιθανά αποτελέσματα του ανεπιτυχούς διατάγματος του Φαραώ.

Ενδεικτικός υπολογισμός. Ακόμη και αν γίνονταν όλες αυτές οι περικοπές στους αριθμούς, ο πληθυσμός και πάλι θα αυξανόταν με επιταχυνόμενο ρυθμό, και αυτό με την ευλογία του Θεού. Ο αριθμός των παιδιών που θα γεννιούνταν από το 1563 Π.Κ.Χ. και μετά (δηλαδή 50 χρόνια πριν από την Έξοδο) μέχρι το 1533 (δηλαδή 20 χρόνια πριν από την Έξοδο), υπολογιζόμενος ανά πενταετίες, θα είχε ως εξής:

ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

Π.Κ.Χ. Γιοι που Γεννήθηκαν

από το 1563 ως το 1558 47.350

από το 1558 ως το 1553 62.300

από το 1553 ως το 1548 81.800

από το 1548 ως το 1543 103.750

από το 1543 ως το 1538 133.200

από το 1538 ως το 1533 172.250

Σύνολο 600.650*

* Θεωρητικός αντρικός πληθυσμός ηλικίας 20 ως 50 ετών την εποχή της Εξόδου (1513 Π.Κ.Χ.)

Ας σημειωθεί ότι ακόμη και μια μικρή τροποποίηση στη μέθοδο του υπολογισμού—παραδείγματος χάρη η αύξηση κατά έναν του αριθμού των γιων που αποκτούσε κατά μέσο όρο ο κάθε άρρενας γονέας—θα είχε ως αποτέλεσμα να ξεπεράσει αυτός ο αριθμός το ένα εκατομμύριο.

Πόσο σημαντικός ήταν ο αριθμός των ανθρώπων που έφυγαν από την Αίγυπτο ακολουθώντας τον Μωυσή;

Εκτός από τους 600.000 ακμαίους άντρες που αναφέρονται στην Αγία Γραφή, υπήρχαν πολλοί ηλικιωμένοι άντρες, ακόμη περισσότερες γυναίκες και παιδιά, καθώς και «μια τεράστια μεικτή ομάδα» μη Ισραηλιτών. (Εξ 12:38) Άρα λοιπόν, ο συνολικός αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο ενδέχεται να ξεπερνούσε τα τρία εκατομμύρια. Δεν είναι παράξενο που ο βασιλικός οίκος της Αιγύπτου δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να αφήσει ένα τόσο μεγάλο σώμα δούλων να φύγει, διότι έτσι θα έχανε ένα πολύτιμο οικονομικό κεφάλαιο.

Το Βιβλικό υπόμνημα επιβεβαιώνει ότι ο αριθμός των μάχιμων αντρών ήταν τέτοιος ώστε προκαλούσε φόβο: «Ο Μωάβ φοβήθηκε υπερβολικά το λαό, επειδή ήταν πολύς· και ο Μωάβ άρχισε να νιώθει νοσηρό τρόμο για τους γιους του Ισραήλ». (Αρ 22:3) Φυσικά, ο φόβος των Μωαβιτών βασιζόταν εν μέρει στο γεγονός ότι ο Ιεχωβά είχε εκτελέσει τόσο πολλά θαύματα για τον Ισραήλ, αλλά προκαλούνταν επίσης από το μεγάλο αριθμό των Ισραηλιτών, ο οποίος δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι αν επρόκειτο απλώς για μερικές χιλιάδες άτομα. Αριθμητικά, ο πληθυσμός των Ισραηλιτών άλλαξε ελάχιστα στη διάρκεια της οδοιπορίας στην έρημο, επειδή πολλοί πέθαναν εκεί λόγω απιστίας.—Αρ 26:2-4, 51.

Στην απογραφή που έλαβε χώρα λίγο μετά την Έξοδο, οι Λευίτες υπολογίστηκαν ξεχωριστά, και όσοι ήταν ηλικίας ενός μηνός και πάνω αριθμούσαν 22.000 άτομα. (Αρ 3:39) Ίσως εγερθεί το ερώτημα γιατί μεταξύ όλων των άλλων 12 φυλών υπήρχαν μόνο 22.273 πρωτότοκα αρσενικά ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:43) Αυτό μπορεί να απαντηθεί εύκολα αν λάβουμε υπόψη ότι δεν υπολογίζονταν οι κεφαλές των οικογενειών, ότι λόγω της πολυγαμίας ένας άντρας μπορεί να είχε πολλούς γιους αλλά μόνο έναν πρωτότοκο και ότι υπολογιζόταν ο πρωτότοκος γιος του άντρα και όχι της γυναίκας.

Τα Ζητήματα που Περιλαμβάνονταν. Σύμφωνα με την υπόσχεση του Θεού στον Αβραάμ, είχε φτάσει ο ορισμένος Του καιρός για να απελευθερώσει το έθνος του Ισραήλ από το «σιδηρουργικό καμίνι» της Αιγύπτου. Ο Ιεχωβά θεωρούσε τον Ισραήλ πρωτότοκο γιο του λόγω της υπόσχεσης στον Αβραάμ. Όταν ο Ιακώβ κατέβηκε στην Αίγυπτο με το σπιτικό του, ενήργησε οικειοθελώς, αλλά αργότερα οι απόγονοί του έγιναν δούλοι. Ως έθνος, ήταν αγαπητοί στον Ιεχωβά όπως ένας πρωτότοκος γιος, και εκείνος είχε το νόμιμο δικαίωμα να τους απελευθερώσει από την Αίγυπτο χωρίς να καταβληθεί τίμημα.—Δευ 4:20· 14:1, 2· Εξ 4:22· 19:5, 6.

Αντιτιθέμενος στο σκοπό του Ιεχωβά, ο Φαραώ δεν ήθελε να χάσει αυτό το μεγάλο έθνος που εργάζονταν ως δούλοι. Επιπλέον, όταν ο Μωυσής τον πλησίασε υποβάλλοντας στο όνομα του Ιεχωβά το αίτημα να εξαποστείλει τους Ισραηλίτες για να γιορτάσουν γιορτή για Εκείνον στην έρημο, ο Φαραώ απάντησε: «Ποιος είναι ο Ιεχωβά ώστε να υπακούσω στη φωνή του και να εξαποστείλω τον Ισραήλ; Δεν γνωρίζω καθόλου τον Ιεχωβά». (Εξ 5:2) Ο Φαραώ θεωρούσε τον εαυτό του θεό και δεν αναγνώριζε την εξουσία του Ιεχωβά, μολονότι ασφαλώς θα είχε ακούσει τους Εβραίους να χρησιμοποιούν αυτό το όνομα πολλές φορές στο παρελθόν. Ο λαός του Ιεχωβά γνώριζε το όνομά του από την αρχή, μάλιστα ο Αβραάμ είχε απευθυνθεί στον Θεό αποκαλώντας τον Ιεχωβά.—Γε 2:4· 15:2.

Το ζήτημα που εγέρθηκε εδώ από τη στάση και τις ενέργειες του Φαραώ έφερε στο προσκήνιο το θέμα τού ποιος ήταν ο πραγματικός Θεός. Τώρα ήταν απαραίτητο να εξυψώσει ο Ιεχωβά Θεός τον εαυτό του πάνω από τους θεούς της Αιγύπτου, περιλαμβανομένου του Φαραώ, που τιμούνταν ως θεός. Αυτό το έκανε επιφέροντας στην Αίγυπτο Δέκα Πληγές, οι οποίες οδήγησαν στην απελευθέρωση του Ισραήλ. (Βλέπε ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΘΕΕΣ [Οι Δέκα Πληγές].) Όταν επήλθε η τελευταία πληγή, ο θάνατος των πρωτοτόκων, οι Ισραηλίτες διατάχθηκαν να είναι έτοιμοι κατά το πασχαλινό γεύμα να βγουν από την Αίγυπτο. Μολονότι έφυγαν βιαστικά, πιεζόμενοι από τους Αιγυπτίους που έλεγαν: «Κανείς μας δεν θα γλιτώσει το θάνατο!», δεν βγήκαν με άδεια χέρια. (Εξ 12:33) Πήραν μαζί τα βόδια και τα ποίμνιά τους, το ζυμάρι τους προτού υποστεί ζύμωση, καθώς και τις σκάφες που είχαν για το ζύμωμα. Επιπλέον, οι Αιγύπτιοι έδωσαν στον Ισραήλ ό,τι τους ζήτησε—ασημένια αντικείμενα και χρυσά αντικείμενα και ενδύματα. Παρεμπιπτόντως, αυτό δεν συνιστούσε ληστεία σε βάρος των Αιγυπτίων. Αυτοί δεν είχαν κανένα δικαίωμα να υποδουλώσουν τον Ισραήλ, και επομένως χρωστούσαν στο λαό το μισθό του.—Εξ 12:34-38.

Μαζί με τον Ισραήλ βγήκε και «μια τεράστια μεικτή ομάδα». (Εξ 12:38) Όλοι αυτοί ήταν λάτρεις του Ιεχωβά, διότι έπρεπε να έχουν ετοιμαστεί να φύγουν με τον Ισραήλ ενόσω οι Αιγύπτιοι έθαβαν τους νεκρούς τους. Είχαν τηρήσει το Πάσχα, αφού σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν απασχολημένοι με τις αιγυπτιακές τελετουργίες πένθους και ταφής. Μέχρις ενός βαθμού αυτή η ομάδα ίσως αποτελούνταν από άτομα που είχαν κάποια συγγένεια με τους Ισραηλίτες μέσω γάμου. Παραδείγματος χάρη, πολλοί Ισραηλίτες είχαν παντρευτεί Αιγύπτιες, και κάποιες Ισραηλίτισσες είχαν παντρευτεί Αιγυπτίους. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το άτομο που θανατώθηκε στην έρημο επειδή εξύβρισε το όνομα του Ιεχωβά. Ήταν γιος Αιγυπτίου και η μητέρα του ήταν η Σελομίθ από τη φυλή του Δαν. (Λευ 24:10, 11) Ας σημειωθεί επίσης ότι ο Ιεχωβά έδωσε μόνιμες οδηγίες σχετικά με το ποιες ήταν οι απαιτήσεις για να μπορούν οι πάροικοι και οι δούλοι να τρώνε το Πάσχα όταν ο Ισραήλ θα ερχόταν στην Υποσχεμένη Γη.—Εξ 12:25, 43-49.

Η Πορεία της Εξόδου. Οι Ισραηλίτες πρέπει να βρίσκονταν σε διάφορες τοποθεσίες όταν ξεκίνησαν την πορεία που τους οδήγησε έξω από την Αίγυπτο, μη αποτελώντας αρχικά μια ενιαία ομάδα. Μερικοί ίσως ενώθηκαν με το κυρίως σώμα των εξερχομένων στη διάρκεια της πορείας. Το σημείο εκκίνησης ήταν η Ραμεσσής—είτε η πόλη είτε κάποια ομώνυμη περιφέρεια—και ο πρώτος σταθμός του ταξιδιού ήταν η Σοκχώθ. (Εξ 12:37) Ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι, αν και ο Μωυσής ξεκίνησε την πορεία από τη Ραμεσσής, οι Ισραηλίτες ήρθαν από όλη τη γη Γεσέν και συγκεντρώθηκαν στη Σοκχώθ η οποία είχε οριστεί ως τόπος συνάντησης.—ΧΑΡΤΗΣ, Τόμ. 1, σ. 536.

Οι Ισραηλίτες είχαν φύγει από την Αίγυπτο βιαστικά, πιεζόμενοι από τους Αιγυπτίους. Αυτό όμως δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι ήταν ανοργάνωτοι: «Αλλά σε σχηματισμό μάχης, έτσι ανέβηκαν οι γιοι του Ισραήλ από τη γη της Αιγύπτου», δηλαδή πιθανόν σαν στράτευμα αποτελούμενο από πέντε μέρη—εμπροσθοφυλακή, οπισθοφυλακή, κυρίως σώμα και δύο πτέρυγες. Εκτός από την ικανή ηγεσία που ασκούσε ο Μωυσής, ο Ιεχωβά έκανε φανερή και τη δική του ηγεσία πολύ νωρίς, τουλάχιστον από τότε που στρατοπέδευσαν στην Εθάμ, παρέχοντας μια στήλη σύννεφου για να τους οδηγεί την ημέρα, η οποία γινόταν στήλη φωτιάς που τους έδινε φως τη νύχτα.—Εξ 13:18-22.

Αν είχαν ακολουθήσει τη συντομότερη διαδρομή θα είχαν κάνει ένα χερσαίο ταξίδι περίπου 400 χλμ. από τα βόρεια της Μέμφιδος μέχρι, ας πούμε, τη Λαχείς στην Υποσχεμένη Γη. Αλλά με αυτή τη διαδρομή οι Ισραηλίτες θα πήγαιναν από τα παράλια της Μεσογείου και διαμέσου της γης των Φιλισταίων. Στο παρελθόν, οι προπάτορές τους, ο Αβραάμ και ο Ισαάκ, είχαν αντιμετωπίσει δυσκολίες με τους Φιλισταίους. Ο Θεός, γνωρίζοντας ότι μπορεί να αποκαρδιώνονταν από μια επίθεση των Φιλισταίων—δεδομένου ότι δεν ήταν εξοικειωμένοι με τον πόλεμο και είχαν μαζί τους τις οικογένειες και τα ποίμνιά τους—διέταξε τον Ισραήλ να κάνει μεταβολή και να στρατοπεδεύσει μπροστά στην Πιαϊρώθ, ανάμεσα στη Μιγδώλ και στη θάλασσα, απέναντι από τη Βάαλ-σεφών. Εδώ στρατοπέδευσαν δίπλα στη θάλασσα.—Εξ 14:1, 2.

Η ακριβής πορεία των Ισραηλιτών από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα δεν μπορεί να καθοριστεί με βεβαιότητα σήμερα, εφόσον οι τοποθεσίες που αναφέρονται στην αφήγηση δεν μπορούν να εντοπιστούν επακριβώς. Τα περισσότερα συγγράμματα παρουσιάζουν την εκδοχή ότι οι Ισραηλίτες διέσχισαν αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Ουάντι Τουμίλατ, στην περιοχή του Δέλτα της Αιγύπτου. Εντούτοις, αυτή η διαδρομή βασίζεται κυρίως στην ταύτιση της Ραμεσσής με μια τοποθεσία στη βορειοανατολική γωνία της περιοχής του Δέλτα. Αλλά όπως δηλώνει ο καθηγητής αιγυπτιολογίας Τζον Α. Γουίλσον: «Δυστυχώς, οι μελετητές δεν συμφωνούν για την ακριβή θέση της Ραμεσσής. Οι Φαραώ με το όνομα Ραμσής, ιδίως ο Ραμσής Β΄, έδιναν αφειδώς το όνομά τους σε πόλεις. Επιπλέον, αναφορές σε αυτή την πόλη έχουν βρεθεί σε ανασκαφές οι οποίες έγιναν σε πόλεις του Δέλτα που δεν μπορούν να διεκδικήσουν σοβαρά την ταύτιση με την εν λόγω τοποθεσία».—Το Βιβλικό Λεξικό του Ερμηνευτή (The Interpreter’s Dictionary of the Bible), επιμέλεια Τζ. Μπάτρικ, 1962, Τόμ. 4, σ. 9.

Έχουν προταθεί διάφορες τοποθεσίες οι οποίες έτυχαν ευρείας αποδοχής για ένα διάστημα και κατόπιν απορρίφθηκαν όταν επικράτησε κάποια άλλη εκδοχή. Η Τάνις (το σημερινό Σαν ελ-Χάτζαρ), 56 χλμ. ΝΔ του Πορτ Σάιντ, μιας πόλης στα παράλια της Μεσογείου, είναι αποδεκτή από πολλούς, αλλά το ίδιο συμβαίνει και με το Καντίρ, περίπου 20 χλμ. νοτιότερα. Όσον αφορά την πρώτη τοποθεσία, την Τάνιδα, ας σημειωθεί ότι κάποιο αιγυπτιακό κείμενο καταχωρίζει την Τάνιδα και την (Περ-)Ραμεσσής ως ξεχωριστά μέρη, όχι ένα και το αυτό, και ότι κάποια τουλάχιστον από τα ευρήματα στην Τάνιδα αποδεικνύεται ότι έχουν προέλθει από άλλα μέρη. Γι’ αυτό, ο Τζον Α. Γουίλσον συνεχίζει λέγοντας ότι «τίποτα δεν μας εγγυάται πως οι επιγραφές που έχουν το όνομα Ραμεσσής βρίσκονταν εξαρχής εκεί». Όσον αφορά και την Τάνιδα και το Καντίρ, μπορεί να λεχθεί ότι οι επιγραφές που σχετίζονται με τον Ραμσή Β΄ και βρέθηκαν σε αυτές τις τοποθεσίες φανερώνουν μόνο κάποιον σύνδεσμο με αυτόν τον Φαραώ, αλλά δεν αποδεικνύουν ότι οποιοδήποτε από αυτά τα μέρη είναι η Βιβλική Ρααμσής την οποία έχτισαν οι Ισραηλίτες ως τόπο αποθήκευσης πριν ακόμη από τη γέννηση του Μωυσή. (Εξ 1:11) Όπως εξηγείται στο λήμμα ΡΑΑΜΣΗΣ, ΡΑΜΕΣΣΗΣ, πολύ λίγα στοιχεία υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Ραμσής Β΄ είναι ο Φαραώ της Εξόδου.

Επιπρόσθετα, η διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ έχει προτιμηθεί λόγω της δημοφιλούς σύγχρονης θεωρίας ότι η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας στην πραγματικότητα δεν έλαβε χώρα στην Ερυθρά Θάλασσα, αλλά σε κάποια τοποθεσία Β από αυτήν. Μάλιστα μερικοί μελετητές υποστήριξαν ότι η διάβαση έλαβε χώρα στη λίμνη Σερβωνίδα, μια λίμνη που εκτείνεται παράλληλα με την ακτή της Μεσογείου, ή κοντά σε αυτή τη λίμνη, οπότε οι Ισραηλίτες, αφού βγήκαν από το Ουάντι Τουμίλατ, στράφηκαν προς το Β, προς τα παράλια. Αυτή η άποψη έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη σαφή δήλωση της Αγίας Γραφής ότι ο ίδιος ο Θεός οδήγησε τους Ισραηλίτες μακριά από την οδό που θα τους έφερνε στη γη των Φιλισταίων. (Εξ 13:17, 18) Κάποιοι άλλοι αποδέχονται και αυτοί τη διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ, αλλά υποστηρίζουν ότι η διάβαση της «θάλασσας» έλαβε χώρα στην περιοχή των Πικρών Λιμνών, Β του Σουέζ.

Ερυθρά Θάλασσα, όχι “θάλασσα των καλαμιών”. Αυτή η δεύτερη άποψη στηρίζεται στο επιχείρημα ότι το εβραϊκό όνομα γιαμ-σουφ (που μεταφράζεται «Ερυθρά Θάλασσα») σημαίνει κατά κυριολεξία «θάλασσα των βούρλων, ή αλλιώς των καλαμιών, των σκίρπων», και ότι επομένως οι Ισραηλίτες δεν διέσχισαν το βραχίονα της Ερυθράς Θάλασσας που είναι γνωστός ως Κόλπος του Σουέζ, αλλά μια θάλασσα καλαμιών, έναν ελώδη τόπο όπως είναι η περιοχή των Πικρών Λιμνών. Διατυπώνοντας, όμως, αυτή την άποψη, έρχονται σε σύγκρουση με τους μεταφραστές της αρχαίας Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, οι οποίοι μετέφρασαν το όνομα γιαμ-σουφ με το ελληνικό όνομα «Ερυθρά Θάλασσα». Αλλά κάτι πολύ σπουδαιότερο είναι ότι τόσο ο Λουκάς—ο συγγραφέας των Πράξεων (ο οποίος παρέθεσε τα λόγια του Στεφάνου)—όσο και ο απόστολος Παύλος χρησιμοποίησαν αυτό το ίδιο ελληνικό όνομα αφηγούμενοι τα γεγονότα της Εξόδου.—Πρ 7:36· Εβρ 11:29· βλέπε ΕΡΥΘΡΑ ΘΑΛΑΣΣΑ.

Εκτός αυτού, η διάβαση ενός απλού βάλτου δεν θα συνιστούσε μεγάλο θαύμα, και οι Αιγύπτιοι δεν θα ήταν δυνατόν να “καταποντιστούν” στην Ερυθρά Θάλασσα καθώς «τα ορμητικά νερά τούς σκέπασαν» ούτε να κατεβούν “στα βάθη σαν πέτρα”. (Εβρ 11:29· Εξ 15:5) Όχι μόνο μνημονεύτηκε αργότερα αυτό το φοβερό θαύμα από τον Μωυσή και τον Ιησού του Ναυή, αλλά και ο απόστολος Παύλος είπε ότι οι Ισραηλίτες βαφτίστηκαν στον Μωυσή μέσω του σύννεφου και της θάλασσας. Αυτό δείχνει ότι περιβάλλονταν εντελώς από νερό, καθώς η θάλασσα βρισκόταν και από τις δύο πλευρές και το σύννεφο από πάνω και από πίσω τους. (1Κο 10:1, 2) Αυτό δείχνει επίσης ότι η υδάτινη μάζα ήταν πολύ βαθύτερη από οτιδήποτε θα μπορούσε να διασχίσει κάποιος πεζός.

Η πορεία της Εξόδου εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από δύο παράγοντες: από το ποια ήταν εκείνη την εποχή η πρωτεύουσα της Αιγύπτου και από το ποια ήταν η υδάτινη μάζα στην οποία έλαβε χώρα η διάβαση. Εφόσον οι θεόπνευστες Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές χρησιμοποιούν την έκφραση «Ερυθρά Θάλασσα», έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι αυτή την υδάτινη μάζα διέσχισε ο Ισραήλ. Όσο για την πρωτεύουσα της Αιγύπτου, κατά πάσα πιθανότητα ήταν η Μέμφις, η οποία υπήρξε η κυριότερη έδρα της κυβέρνησης στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της Αιγύπτου. (Βλέπε ΜΕΜΦΙΣ.) Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το σημείο εκκίνησης της πορείας της Εξόδου πρέπει να ήταν αρκετά κοντά στη Μέμφιδα ώστε να είναι δυνατόν να κληθεί ο Μωυσής μετά τα μεσάνυχτα ενώπιον του Φαραώ τη νύχτα του Πάσχα και κατόπιν να βρίσκεται εγκαίρως στη Ραμεσσής για να ξεκινήσει η πορεία προς τη Σοκχώθ πριν από το τέλος της 14ης ημέρας του Νισάν. (Εξ 12:29-31, 37, 41, 42) Η παλιότερη Ιουδαϊκή παράδοση, την οποία καταγράφει ο Ιώσηπος, υποστηρίζει ότι η πορεία άρχισε σε μικρή απόσταση Β της Μέμφιδος.—Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Β΄, 315 (xv, 1).

Η διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ θα γινόταν σε τέτοια απόσταση Β της Μέμφιδος ώστε θα ήταν αδύνατον να υπάρξουν οι παραπάνω περιστάσεις. Γι’ αυτόν το λόγο, πολλοί παλιότεροι σχολιαστές έχουν προτείνει μια από τις γνωστές οδούς «των προσκυνητών» οι οποίες περνούν μέσα από την Αίγυπτο, όπως η οδός ελ Χατζ που οδηγεί από το Κάιρο στο Σουέζ (το αρχαίο Κλύσμα, μεταγενέστερα Κολζούμ) στο μυχό του Κόλπου του Σουέζ.

Πού χωρίστηκε η Ερυθρά Θάλασσα ώστε να μπορέσει ο Ισραήλ να περάσει απέναντι;

Αξίζει να σημειωθεί ότι, αφού έφτασαν στο δεύτερο σταθμό της οδοιπορίας τους, στην Εθάμ η οποία βρισκόταν «στις παρυφές της ερήμου», ο Θεός πρόσταξε τον Μωυσή «να γυρίσουν πίσω και να στρατοπεδεύσουν μπροστά στην Πιαϊρώθ . . . δίπλα στη θάλασσα». Αυτός ο ελιγμός θα έκανε τον Φαραώ να πιστέψει ότι οι Ισραηλίτες “περιπλανιούνταν . . . σε κατάσταση σύγχυσης”. (Εξ 13:20· 14:1-3) Οι μελετητές που υποστηρίζουν την οδό ελ Χατζ ως την πιθανότερη υπογραμμίζουν ότι το εβραϊκό ρήμα που αποδίδεται “γυρίζω πίσω” είναι εμφατικό και δεν σημαίνει απλώς «λοξοδρομώ» ή «παρεκκλίνω», αλλά έχει περισσότερο την έννοια της αναστροφής ή τουλάχιστον της σημαντικής παράκαμψης. Υποθέτουν ότι, αφού έφτασαν σε ένα σημείο Β από το μυχό του Κόλπου του Σουέζ, οι Ισραηλίτες έκαναν επί τόπου μεταβολή και κατευθύνθηκαν προς την ανατολική πλευρά του Τζέμπελ Άτακα, μιας οροσειράς που βρίσκεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς του Κόλπου. Ένα τέτοιο τεράστιο πλήθος ανθρώπων, όπως οι Ισραηλίτες, δεν θα μπορούσε να ξεφύγει γρήγορα από αυτή τη θέση αν καταδιωκόταν από το Β, αλλά θα εγκλωβιζόταν εκεί εφόσον η θάλασσα έφραζε το δρόμο.

Η Ιουδαϊκή παράδοση του πρώτου αιώνα Κ.Χ. μεταδίδει αυτή την εικόνα. (Βλέπε ΠΙΑΪΡΩΘ.) Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι αυτό το σκηνικό ταιριάζει με τη γενική εικόνα που παρουσιάζει η ίδια η Αγία Γραφή, εικόνα με την οποία δεν ταιριάζουν οι απόψεις που αποδέχονται πολλοί μελετητές. (Εξ 14:9-16) Είναι φανερό ότι η διάβαση πρέπει να έλαβε χώρα αρκετά μακριά από το μυχό του Κόλπου (του δυτικού βραχίονα της Ερυθράς Θάλασσας), αλλιώς οι δυνάμεις του Φαραώ θα μπορούσαν απλώς να περικυκλώσουν την άκρη του Κόλπου και να συναντήσουν εύκολα τους Ισραηλίτες στην άλλη πλευρά.—Εξ 14:22, 23.

Ο Φαραώ είχε αλλάξει γνώμη για την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από τη στιγμή που πληροφορήθηκε την αναχώρησή τους. Ασφαλώς η απώλεια ενός τέτοιου έθνους δούλων αποτελούσε μεγάλο οικονομικό πλήγμα για την Αίγυπτο. Τα άρματά του δεν θα δυσκολεύονταν να προφτάσουν αυτό το έθνος το οποίο ολόκληρο βρισκόταν εν κινήσει, ιδίως τώρα που αυτοί “γύριζαν πίσω”. Ενθαρρυμένος πλέον από τη σκέψη ότι ο Ισραήλ περιπλανιόταν σε κατάσταση σύγχυσης στην έρημο, τους καταδίωξε σίγουρος για την επιτυχία του. Με μια επίλεκτη δύναμη 600 εκλεκτών αρμάτων, με όλα τα άλλα άρματα της Αιγύπτου επανδρωμένα με πολεμιστές, με τους ιππείς του και με όλες τις στρατιωτικές του δυνάμεις, συνάντησε τον Ισραήλ στην Πιαϊρώθ.—Εξ 14:3-9.

Από στρατηγική άποψη, οι Ισραηλίτες βρίσκονταν σε πολύ άσχημη θέση. Προφανώς είχαν αποκλειστεί ανάμεσα στη θάλασσα και στα βουνά, ενώ συγχρόνως οι Αιγύπτιοι είχαν φράξει το δρόμο της επιστροφής. Καθώς φαίνονταν παγιδευμένοι, οι Ισραηλίτες κυριεύτηκαν από φόβο και άρχισαν να παραπονιούνται κατά του Μωυσή. Σε αυτό το σημείο επενέβη ο Θεός για να προστατέψει τον Ισραήλ μετακινώντας το σύννεφο από εμπρός προς τα πίσω. Από τη μία πλευρά—την πλευρά των Αιγυπτίων—ήταν σκοτάδι, ενώ από την άλλη το σύννεφο φώτιζε τη νύχτα και ο Ισραήλ μπορούσε να βλέπει. Ενόσω το σύννεφο εμπόδιζε τους Αιγυπτίους να επιτεθούν, ο Μωυσής σήκωσε το ραβδί του κατ’ εντολήν του Ιεχωβά, και τα νερά της θάλασσας χωρίστηκαν στα δύο, επιτρέποντας στον Ισραήλ να χρησιμοποιήσει το στεγνό θαλάσσιο πυθμένα ως δρόμο.—Εξ 14:10-21.

Πλάτος και βάθος του σημείου διάβασης. Εφόσον ο Ισραήλ διέσχισε τη θάλασσα μέσα σε μία νύχτα, δεν θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το άνοιγμα που σχηματίστηκε από το χωρισμό των νερών ήταν στενό. Απεναντίας, αυτό το άνοιγμα μπορεί να είχε πλάτος ενός χιλιομέτρου ή περισσότερο. Αν και ο λαός προχωρούσε σε πυκνό σχηματισμό, ένα τέτοιο πλήθος, μαζί με όσες άμαξες είχαν, τις αποσκευές τους και τα ζώα τους—ακόμη και αν οι γραμμές τους ήταν αρκετά πυκνές—θα καταλάμβανε μια έκταση περίπου 8 τ. χλμ. ή περισσότερο. Επομένως, φαίνεται ότι το άνοιγμα της θάλασσας ήταν τέτοιο ώστε οι Ισραηλίτες μπόρεσαν να περάσουν απέναντι παραταγμένοι σε αρκετά πλατύ μέτωπο. Αν το μέτωπο ήταν περίπου 1,5 χλμ., τότε το βάθος των ισραηλιτικών γραμμών θα πρέπει να ήταν γύρω στα 5 χλμ. ή περισσότερο. Αν το μέτωπο ήταν περίπου 2,5 χλμ., το βάθος μπορεί να ήταν γύρω στα 3 χλμ. ή περισσότερο. Μια τέτοια γραμμή ανθρώπων θα χρειαζόταν αρκετές ώρες για να μπει στον πυθμένα της θάλασσας και να περάσει απέναντι. Μολονότι δεν έτρεχαν πανικόβλητοι αλλά διατηρούσαν το σχηματισμό μάχης, αναμφίβολα προχωρούσαν με αρκετή βιασύνη.

Αν δεν υπήρχε το σύννεφο, οι Αιγύπτιοι θα τους είχαν προφτάσει εύκολα και θα είχαν θανατώσει πολλούς. (Εξ 15:9) Όταν οι Ισραηλίτες μπήκαν στη θάλασσα και το σύννεφο πίσω τους προχώρησε, οι Αιγύπτιοι είδαν τι συνέβαινε και άρχισαν να τους καταδιώκουν. Και από αυτό το γεγονός επίσης φαίνεται ότι ήταν απαραίτητο να έχει ο στεγνός θαλάσσιος πυθμένας αξιοσημείωτο πλάτος και μήκος, εφόσον η στρατιωτική δύναμη του Φαραώ ήταν μεγάλη. Αποφασισμένη να πατάξει και να αιχμαλωτίσει ξανά τους πρώην δούλους της, ολόκληρη η δύναμη προχώρησε αρκετά μέσα στον πυθμένα. Στη συνέχεια, στη διάρκεια της πρωινής φυλακής, η οποία ήταν περίπου από τις 2:00 ως τις 6:00 π.μ., ο Ιεχωβά κοίταξε από το σύννεφο και άρχισε να επιφέρει σύγχυση στο στρατόπεδο των Αιγυπτίων, βγάζοντας τους τροχούς από τα άρματά τους.—Εξ 14:24, 25.

Καθώς πλησίαζε το πρωί, οι Ισραηλίτες έφτασαν ασφαλείς στην ανατολική ακτή της Ερυθράς Θάλασσας. Κατόπιν ο Μωυσής έλαβε την προσταγή να απλώσει το χέρι του για να επιστρέψουν τα νερά πάνω στους Αιγυπτίους. Τότε «η θάλασσα άρχισε να επιστρέφει στην κανονική της κατάσταση» και οι Αιγύπτιοι τράπηκαν σε φυγή για να μην τη συναντήσουν. Αυτό, επίσης, δείχνει ότι τα νερά είχαν σχηματίσει ένα πλατύ άνοιγμα, διότι σε ένα στενό άνοιγμα αυτοί θα είχαν καταποντιστεί αμέσως. Οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν να αποφύγουν τα υδάτινα τείχη που τους περιέκλειναν κατευθυνόμενοι προς τη δυτική όχθη, αλλά τα νερά συνέχισαν να επιστρέφουν μέχρι που το βάθος τους έφτασε να είναι τέτοιο ώστε σκέπασαν εντελώς όλα τα πολεμικά άρματα και τους ιππείς των στρατιωτικών δυνάμεων του Φαραώ. Ούτε ένας τους δεν απέμεινε.

Είναι φανερό ότι ένας τέτοιος φοβερός καταποντισμός δεν θα ήταν δυνατόν να λάβει χώρα σε βάλτο. Επιπλέον, σε έναν ρηχό βάλτο τα νεκρά σώματα δεν θα ξεβράζονταν στην ακτή, όπως συνέβη σε αυτή την περίπτωση, εφόσον «ο Ισραήλ είδε τους Αιγυπτίους νεκρούς στην ακρογιαλιά».—Εξ 14:22-31· ΧΑΡΤΗΣ και ΕΙΚΟΝΑ, Τόμ. 1, σ. 537.

Τα νερά «έπηξαν». Σύμφωνα με την περιγραφή της Αγίας Γραφής, τα ορμητικά νερά έπηξαν ώστε να μπορέσει ο Ισραήλ να περάσει απέναντι. (Εξ 15:8) Το ρήμα «πήζω» χρησιμοποιείται στην Αμερικανική Στερεότυπη Μετάφραση, στη Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου, στη μετάφραση του Τζ. Ρόδερχαμ, καθώς και στις ελληνικές μεταφράσεις ΒΑΜ, ΛΧ, ΜΠΚ. «Πήζω» σημαίνει «περνώ από την υγρή κατάσταση στη στερεή μέσω ψύξης ή εν είδει ψύξης . . . : παγώνω . . . : κάνω (ένα υγρό) κολλώδες ή ζελατινώδες: στερεοποιώ, συμπυκνώνω». Η ίδια εβραϊκή λέξη χρησιμοποιείται στο εδάφιο Ιώβ 10:10 σε σχέση με την πήξη του γάλακτος. Επομένως, τα υδάτινα τείχη δεν είχαν μεταβληθεί κατ’ ανάγκην σε συμπαγή πάγο, αλλά η σύσταση της πηγμένης αυτής ουσίας ήταν ίσως όμοια με ζελατίνη ή τυρόπηγμα. Τίποτα ορατό δεν συγκρατούσε τα νερά της Ερυθράς Θάλασσας από τη μία και από την άλλη πλευρά των Ισραηλιτών, γι’ αυτό και το νερό φαινόταν σαν να είναι πηγμένο, συμπαγές ή συμπυκνωμένο για να μπορεί να παραμένει στη θέση του σαν τείχος από την κάθε πλευρά και να μην πέσει σαν πλημμύρα πάνω στους Ισραηλίτες ώστε να τους αφανίσει. Αυτή την εντύπωση σχημάτισε ο Μωυσής όταν ένας ισχυρός ανατολικός άνεμος χώρισε τα νερά στα δύο και στέγνωσε τη θαλάσσια λεκάνη ώστε αυτή να μην είναι ούτε λασπώδης ούτε παγωμένη, αλλά ευκολοδιάβατη από το πλήθος.

Ο δρόμος που ανοίχτηκε στη θάλασσα ήταν όσο πλατύς χρειαζόταν για να μπορέσουν όλοι οι Ισραηλίτες—πιθανώς γύρω στα τρία εκατομμύρια άτομα—να περάσουν στην ανατολική όχθη μέχρι το πρωί. Κατόπιν τα πηγμένα νερά άρχισαν να αφήνονται ελεύθερα και να εισρέουν και από τις δύο πλευρές, κατακλύζοντας και καταποντίζοντας τους Αιγυπτίους, ενώ ο Ισραήλ στεκόταν στην ανατολική όχθη και συλλογιζόταν πώς ο Ιεχωβά είχε απελευθερώσει με απαράμιλλο τρόπο ένα ολόκληρο έθνος από μια παγκόσμια δύναμη. Συνειδητοποιούσαν ότι τα λόγια του Μωυσή είχαν εκπληρωθεί κυριολεκτικά: «Τους Αιγυπτίους τους οποίους βλέπετε σήμερα δεν θα τους ξαναδείτε ποτέ πια».—Εξ 14:13.

Έτσι λοιπόν, με μια θεαματική εκδήλωση δύναμης, ο Ιεχωβά εξύψωσε το όνομά του και απελευθέρωσε τον Ισραήλ. Καθώς ο λαός ήταν πια ασφαλής στην ανατολική ακτή της Ερυθράς Θάλασσας, ο Μωυσής μπήκε επικεφαλής των γιων του Ισραήλ και άρχισαν να ψάλλουν έναν ύμνο, ενώ η αδελφή του η Μαριάμ, η προφήτισσα, πήρε ένα ντέφι στο χέρι της και μπήκε επικεφαλής όλων των γυναικών, οι οποίες άρχισαν να παίζουν ντέφια και να χορεύουν, ενώ παράλληλα αποκρινόταν στους άντρες υμνολογώντας. (Εξ 15:1, 20, 21) Ο Ισραήλ είχε διαχωριστεί πλήρως από τους εχθρούς του. Όταν βγήκαν από την Αίγυπτο, δεν επιτράπηκε να πάθουν κακό ούτε από άνθρωπο ούτε από ζώο—ακόμη και σκύλος δεν γρύλισε προς τους Ισραηλίτες ούτε κίνησε τη γλώσσα του εναντίον τους. (Εξ 11:7) Μολονότι η αφήγηση της Εξόδου δεν αναφέρει ότι ο ίδιος ο Φαραώ μπήκε μαζί με τις στρατιωτικές του δυνάμεις στη θάλασσα και αφανίστηκε, το εδάφιο Ψαλμός 136:15 δηλώνει ότι ο Ιεχωβά «τίναξε τον Φαραώ και τη στρατιωτική του δύναμη μέσα στην Ερυθρά Θάλασσα».

Εξεικονίζει Μεταγενέστερα Γεγονότα. Ανεβάζοντας τον Ισραήλ από την Αίγυπτο, σύμφωνα με την υπόσχεσή του στον Αβραάμ, ο Θεός έδειξε ότι θεωρούσε το έθνος του Ισραήλ γιο του, ακριβώς όπως είχε πει στον Φαραώ: “Ο Ισραήλ είναι ο πρωτότοκός μου”. (Εξ 4:22) Αργότερα, ο Ιεχωβά είπε: «Όταν ο Ισραήλ ήταν παιδί, τότε τον αγάπησα, και από την Αίγυπτο κάλεσα το γιο μου». (Ωσ 11:1) Αυτή η αναδρομή στην Έξοδο αποτέλεσε επίσης προφητεία που εκπληρώθηκε στις ημέρες του Ηρώδη, όταν ο Ιωσήφ και η Μαρία επέστρεψαν από την Αίγυπτο με τον Ιησού μετά το θάνατο του Ηρώδη και εγκαταστάθηκαν στη Ναζαρέτ. Ο ιστορικός Ματθαίος εφαρμόζει την προφητεία του Ωσηέ σε αυτό το περιστατικό και λέει σχετικά με τον Ιωσήφ: «Έμεινε εκεί μέχρι το θάνατο του Ηρώδη, για να εκπληρωθεί αυτό που λέχθηκε από τον Ιεχωβά, ο οποίος είπε μέσω του προφήτη του: “Από την Αίγυπτο κάλεσα το γιο μου”».—Ματ 2:15.

Ο απόστολος Παύλος συγκαταλέγει την Έξοδο σε αυτά που, όπως λέει, συνέβαιναν στον Ισραήλ ως παραδείγματα ή εξεικονιστικοί τύποι. (1Κο 10:1, 2, 11) Επομένως, φαίνεται ότι η Έξοδος συμβόλιζε κάτι μεγαλύτερο. Ο φυσικός Ισραήλ χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή ως σύμβολο του πνευματικού Ισραήλ, του Ισραήλ του Θεού. (Γα 6:15, 16) Επίσης, ο Μωυσής μίλησε για τον προφήτη που επρόκειτο να έρθει και θα ήταν σαν αυτόν. (Δευ 18:18, 19) Οι Ιουδαίοι ανέμεναν ότι αυτός θα ήταν μεγάλος ηγέτης και απελευθερωτής. Ο απόστολος Πέτρος προσδιορίζει τον Ιησού Χριστό ως τον Μεγαλύτερο Μωυσή. (Πρ 3:19-23) Συνεπώς, η απελευθέρωση του Ισραήλ στην Ερυθρά Θάλασσα και η καταστροφή του αιγυπτιακού στρατού πρέπει να υποδηλώνουν την απελευθέρωση του πνευματικού Ισραήλ από τους εχθρούς του, τη συμβολική Αίγυπτο, μέσω ενός μεγάλου θαύματος από τα χέρια του Ιησού Χριστού. Και ακριβώς όπως το έργο που επιτέλεσε ο Θεός στην Ερυθρά Θάλασσα κατέληξε στην εξύψωση του ονόματός του, η εκπλήρωση εκείνων των εξεικονιστικών γεγονότων σε μια πολύ ευρύτερη πραγματικότητα θα προσέδιδε μεγαλύτερη και πολύ πιο εκτεταμένη φήμη στο όνομα του Ιεχωβά.—Εξ 15:1.