Glosario

A B C CH CHʼ D E F G H I J K Kʼ L M N O P Pʼ Q R S T TS W X Y Z

A

• Acaya.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jaʼ ya yalbey skʼoplal te skʼinal te Roma te ay ta sur yuʼun Grecia. Te capital yuʼun jaʼ-a te Corinto. Te skʼinal Acaya jaʼ smakoj talel te kʼinal te sbiilinoj Peloponeso sok cheʼoxeb kʼinal yuʼun te Grecia (Hch 18:12).

• Alabastro-ton.

  Jaʼ jich sbiil chʼin yawil perfumeetik te pasbilik ta ton, te ton-abi ya yichʼ tael ta nopol lum Alabastrón te ay ta Egipto. Jteb ma spisiluk maba mukʼ te stiʼil yuʼun ya xjuʼ ya yichʼ makel-a, jich maba ya xmal-a te perfumee. Te kʼalal kʼax tal te tiempo te chʼin yawil perfumee, jich la yichʼ naʼbeyel sba te bin-utʼil sbiil te tone (Mr 14:3).

• Albilkʼop.

  Jaʼ kʼopetik te talem ta stojol te Diose; te bintik ya yakʼ ta naʼel te Dios ta swenta te skʼanojel yoʼtane. Jaʼ jich ya xjuʼ ya yakʼ ta naʼel te Dios te bin talelil ya skʼan ayuk yuʼun te ants winiketik, te bin mantalil ya skʼan schʼuunik, te castigo ya yakʼ o te bin ya xkʼot ta pasel ta pajel chaʼbeje (Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).

• Alfa sok Omega.

  Jaʼ te sbabial letra sok te slajibal letra yuʼun te alfabeto griego. Ya xchiknajik oxeb buelta ta Apocalipsis jich te bin-utʼil sbiil te Diose. Ta versiculoetik-abi, te kʼopil «Alfa sok te Omega» jaʼ ya skʼan ya yal «te sbabial sok te slajibal» o «te sjajchibal sok te slajibal» (Ap 1:8; 21:6; 22:13).

• Amakʼ.

  Jaʼ yamakʼul te nailpakʼ templo te joytaybil ta pakʼe. Te na te mukʼ skʼoplal ta banti te temploe jaʼ kʼot ta yamakʼul te sjoyobal te maktiklanbil ta tsʼajkʼe. Te skajtajib chikʼbil majtanil la yichʼ akʼel ta yamakʼul te nailpakʼ templo jaʼnix jich la yichʼ akʼel ta amakʼ te ay ta yutil te temploe. Jaʼnix jich, te Biblia ya yalbey skʼoplal yamakʼul naetik sok te palacioetik (Éx 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Ap 11:2).

• Anticristo.

  Ta griego ay cheb te bin ya skʼan ya yale: ya xjuʼ jaʼ ya yalbey skʼoplal te machʼa ya skontrain te Cristo o te machʼa jaʼ ya skuy sba-a te Cristoe. Ya xjuʼ ya kaltik te jaʼ anticristo spisil te ants winiketik, te organizacionetik o jtsojb ants winiketik te ya skontrainik te Cristo sok te jnopojeletik yuʼune, o te machʼatik ya yalik te jaʼik j-abatetik yuʼun Cristo o te ya yalik te jaʼik te Mesiase (1Jn 2:22).

• Antsiwej sok antsinel.

  Jtul winik o jtul ants te spasemal yoʼtan ya sjokin ta wayel te machʼa maba nujpunem soke (Éx 20:14; Mt 5:27; 19:9).

• Ants o winik te ya schon sbae.

  Jaʼ jtul ants winik te ya skʼan stojol swenta ay machʼa ya sjokin ta wayel, te ma jaʼuk te machʼa nujpunem soke. Te kʼopil pórnē te talem ta griego kʼop ya skʼan ya yal «chonel». Te Ley yuʼun Moisés ya yal te maba lek te machʼa ya schon sba yuʼun ya sta takʼin. Ma xjuʼ ichʼel bael ta stojol Jehová te takʼin la yichʼ tael ta swenta te ay machʼa la schon sbae, yan stukel te lotil religionetike ya schon sbaik yuʼun ay machʼa ya sjokinik ta wayel swenta ya staik te takʼine (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Jaʼnix jich, te Biblia ya stuuntes te kʼopil j-antsinel ants yuʼun ya yalbey skʼoplal jtul ants winik, jun nación o jun organización te ya yichʼ ta mukʼ lokʼombaetik, pero te ya yalik te jaʼ yakik ta abatinel ta stojol te Diose. Ta sjun Apocalipsis ya yichʼ albeyel j-antsinel ants spisil te religionetik te naʼbilik sba jich te bin-utʼil «Mukʼul Babilonia», melel ya sleik te bin-utʼil lek ya x-ilotik yuʼun te ajwaliletik ta balumilal swenta ya sta yipik sok stakʼinik (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).

• Apóstata.

  Jaʼ jpʼal kʼop te talem ta griego kʼop te ya skʼan ya yal te machʼa «ya xat sba lokʼel». Te kʼopil-abi jaʼnix jich ya skʼan ya yal «yijkitayel» o «skontrainel». Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jaʼ ya yichʼxan tuuntesel yuʼun ya yalbey skʼoplal te machʼatik ya yijkitayik te smelelil religione (Pr 11:9; Hch 21:21, nota; 2Te 2:3).

• Arameo.

  Jaʼ kʼopil te talem ta stsʼumbal Sem te pajal sok te hebreo kʼop, jaʼnix jich pajal te alfabeto yuʼunike. Nail jaʼnax ya stuuntesik-a te arameoetik, pero ta patil jajch stuuntesik te asirioetik sok te babilonioetik yuʼun ya xchonbajik sok yuʼun ya xkʼopojik-a. Jaʼnix jich kʼopojik-euk te machʼatik ay yaʼtelik te bantito kʼalal smakoj te skʼinal Persiae (Esd 4:7). Te kʼalal la yichʼ tsʼibayel te libro yuʼun Esdras, Jeremías sok te Daniel, ay la yichʼ tuuntesel te arameo kʼop. Jaʼnix jich la yichʼ tuuntesel chaʼoxpʼal kʼopiletik yuʼun te arameo kʼop ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis (Esd 4:8-6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b-7:28; Mr 14:36; Hch 9:36).

• Arcángel.

  Ya skʼan ya yal «jwolwanej yuʼun te chʼul-abatetik». Kʼalal te Biblia ya stuuntes te kʼopil arcángel, jaʼnax jtul chʼul-abat yak ta yalbeyel skʼoplal. Te Biblia ya yal te Miguel sbiil te arcangele (Da 12:1; Jud 9; Ap 12:7).

• Areópago.

  Toyol wits ta Atenas te ay ta noroeste yuʼun te mukʼul lum Acrópolis. Jaʼ jich sbiil-euk te banti ya stsob sbaik ta chajpanwanej. Ta jun buelta, chaʼoxtul filosofoetik yuʼun te estoicoetik sok te epicureoetik la yikʼik bael te Pablo ta Areópago yuʼun tey ya schol-a te bintik schʼuunoje (Hch 17:19).

• Armagedón.

  Jaʼ jpʼal kʼop te talem ta hebreo kʼop Har Meghiddóhn te ya skʼan ya yal «wits yuʼun Meguidó». Te Armagedón jaʼ snitojbey sba skʼoplal sok te «guerra ta smukʼul kʼajkʼalel te Diose, te Machʼa spisil ya xjuʼ yuʼune», jaʼ te banti ya stsob sbaik «te ajwaliletik te ayik ta swolol balumilal» yuʼun ya yakʼbeyik guerra te Jehovae (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Ilawil te banti ya yal TULAN WOKOLIL.

• Asélgueia.

  Ilawil te banti ya yal MAʼYUK KʼEXLALIL TA SKʼAXUNTAYEL MANTAL.

• Asia.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jaʼ ya yalbey skʼoplal jpam skʼinal Roma te smakoj kʼalalto ta slokʼib kʼajkʼal, jaʼ te Turquía ta kʼajkʼal ini. Jaʼnix jich smakoj chaʼoxpam lumetik-a te ayik ta yolil mar jich bitʼil te Samos sok Patmos. Te capital yuʼun-ae jaʼ te Éfeso (Hch 20:16; Ap 1:4).

• Astrólogo.

  Jaʼ te machʼa ya snaʼ stʼunel te bin-utʼil ya xbeen te kʼajkʼal, te u sok te ekʼetik swenta ya yal te bin ya xkʼot ta pasel ta pajel chaʼbej (Mt 2:1, nota).

B

• Baal.

  Jaʼ dios yuʼun te cananeoetik. Schʼuunojik-a te jaʼ yajwal te chʼulchan sok te jaʼ dios yuʼun te jaʼal, te bintik ya xchʼi sok te bintik ya x-ayine. Jaʼnix jich Baal sbiil yuʼunik-euk te diosetik te ya yichʼik ta mukʼ ta chʼin lumetik te ma mukʼuk skʼoplalike. Te kʼopil-abi talem ta hebreo kʼop te ya skʼan ya yal «yajwal» (1Re 18:21; Ro 11:4).

• Balbil jun.

  Jaʼ najtil nujkul o papiro te banti ay bintik ya xjuʼ ta tsʼibayel tey-a sok jteb ma spisil-ora ya yichʼ balel ta chʼin teʼ. Te sJun Dios la yichʼ tsʼibayel sok la yichʼ lokʼtayel ta balbil junetik te jaʼ jich yilel-a te libroetik ta namey te kʼalal la yichʼ tsʼibayel te Bibliae (Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).

• Banichʼanil.

  Jaʼ skʼoplal te sbabial skerem nichʼan te winike (ma jaʼuk te sbabial skerem-al te antse). Ta namey kʼinal, te banichʼanil ya yichʼ mukʼ yaʼtel ta sfamilia. Te kʼalal ya xlaj te tatile, jaʼ ya swol jilel te sfamiliae. Te Jesús ma jaʼuknax banichʼanil yuʼun te Jehová, jaʼnix jich jaʼ «te machʼa sbabial la yichʼ pasel ta spisil te bintik aye» sok «te machʼa nail la yichʼ chaʼkuxajtesel ta yolil te machʼatik lajemik» (Gé 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).

• Barcoetik yuʼun Tarsis.

  Ta sjajchibal jaʼ ya yalbey skʼoplal-a te barcoetik te ya xbajtik ta Tarsis (te jaʼ España ta ora ini). Ta patil, jich yilel te jaʼ jich la yichʼ naʼbeyel sba te mukʼul barcoetik te namal te banti ya xbajtike. Te Salomón sok te Jehosafat jaʼ la stuuntesik te barcoetik ini swenta chonbajik sok manbajik (1Re 9:26; 10:22; 22:48).

• Bastón.

  Jaʼ jchʼix teʼ te ya stuuntes jtul ajwalil te jaʼ señail te yichʼoj mukʼ yaʼtele (Gé 49:10; Heb 1:8).

• Be.

  Te Biblia ya stuuntes jich bitʼil lokʼombakʼop yuʼun ya yalbey skʼoplal te talelil te lek ya yil te Jehová o te talelil te maba lek ya yile. Te jnopojeletik yuʼun te Jesucristo la yichʼik albeyel te ayik ta «Be», melel la yakʼik ta ilel ta skuxlejalik te ay schʼuunel yoʼtanik ta stojol te Jesucristo sok te ya stʼunik te ejemplo yuʼune (Hch 19:9).

• Belcebú.

  Jaʼ yan sbiil te Satanás; te ajwalil yuʼun te pukujetike. Talemniwan ta kʼopil Baal-Zebub, jaʼ te Baal te la yichʼik ta mukʼ te filisteoetik ta Ecrón (2Re 1:3; Mt 12:24).

C

• Caldeoetik.

  Jaʼik skʼoplal te ants winiketik te nainemik ta stiʼiltiʼil te mukʼul jaʼ Tigris sok Éufrates. Te lum te kʼax mukʼ skʼoplal ilbil ta sjajchibal-ae jaʼ te Ur te banti nain te Abrahane (Hch 7:4).

• Carreta.

  Te carreta te la yichʼ tuuntesel ta namey kʼinale, ay cheb yok sok nitbilik yuʼun caballoetik. La yichʼ tuuntesel swenta beenik-a te ants winiketik sok ta yakʼel guerra (Éx 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28; Ap 9:9).

• César.

  Jaʼ sjol sbiil chaʼoxtul ants winiketik ta Roma te patil la yichʼ tuuntesel jich bitʼil sbiil te ajwaliletik ta Roma. Te Biblia ya yalbey skʼoplal chaʼoxtul te machʼatik jich la yichʼik naʼbeyel sbae: te Augusto, Tiberio sok te Claudio. Manchukme maba ya xchiknaj sbiil tey-a te Nerón, jaʼnix jich la yichʼ naʼbeyel sba bitʼil César. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya stuuntes te kʼopil César ta stojol te machʼa yichʼoj mukʼ yaʼtel o jtul ajwalil ta jpam lum (Mr 12:17; Hch 25:12).

• Circuncisión.

  Jaʼ te ya yichʼ bojbeyel lokʼel jtebuk te snujkulel te skʼunil sbakʼetal te winiketike. Jaʼ jun mantalil te la yichʼ akʼbeyel spas te Abrahán sok te stsʼumbale, pero ma jaʼukix jun mantalil te ya skʼan ya schʼuunik spasel te jchʼuunjeletike. Ay ya yichʼ tuuntesel te kʼopil circuncisión ta señail kʼopnax (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).

• Congregación.

  Jaʼ skʼoplal jtsojb ants winiketik te ya stsob sbaik yuʼun ay bin ya yilbeyik skʼoplal o yuʼun ay bin ya spasik. Ta Génesis kʼalal ta Malaquías, jteb ma spisil jaʼ ya yalbey skʼoplal te lum Israel. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal spisil te congregacionetike, manchukme ay baeltik jaʼ ya yalbey skʼoplal te jujunchajp congregacione (1Re 8:22; Hch 9:31; Ro 16:5).

• Cortina.

  Tʼujbil jalbil pakʼ te yichʼoj luchel tey-a te slokʼomba querubinetik te xatoj te Chʼul Awilal sok te Mero chʼul awilal ta nailpakʼ templo soknix ta templo (Éx 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3).

• Cristo.

  Jaʼ yan bin-utʼil ya yichʼ naʼbeyel sba te Jesús. Jaʼ jpʼal kʼop te talem ta griego kʼop Khristós te pajal sok te kʼopil «Mesías» o «te Machʼa Tsabil» te talem ta hebreo kʼop (Mt 1:16; Jn 1:41).

CH

• Chaʼ.

  Jaʼ jun sepel ton te kajanbil ta sba yan sepel ton swenta ya sjuchʼik sit awal tsʼunubiletik. Ta banti yolil te jutbil te ton te ay ta alane ya yotsesbeyik junuk teʼ swenta jich ya sjoyoyinik te ton te ay ta sbae. Ta namey kʼinal jteb ma spisil te ants winiketik ay schaʼik sok jaʼ ya stuuntesik te antsetike. Ta skaj te tey ya spas sweʼelik ta jujun kʼajkʼal ta chaʼe, te Ley yuʼun Moisés ya yal te ma xjuʼ ya yichʼik jilel te chaʼ o te stonil chaʼ te ay ta sba ta swenta te ay bin la skʼanik bael ta majanele. Ay yan chaʼetik te mukʼikxane, pero jaʼ ya yakʼbeyik sjoyoyin te chambalametik (Dt 24:6; Mr 9:42).

• Chajpajibal.

  Jaʼ jun lugar te toyesbil moel te bin-utʼil pasbile, ay escaleraetik yuʼun. Teyto ya skʼoponik tal-a te ants winiketik te machʼatik ya xchajpanwanik sok teyto ya yalik tal-a te bin la staik ta nopele. Te kʼopil «chajpajibal yuʼun te Diose» sok te «chajpajibal yuʼun te Cristo» jaʼ skʼoplal te bin-utʼil ya yichʼ ta kʼop te Jehová te ants winiketike (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).

• Chaʼkuxajel.

  Jaʼ te ya xtal ta kuxinel yan buelta te machʼa lajem-ae. Te kʼopil anástasis ta griego kʼop jaʼ ya skʼan ya yal te «ay machʼa ya yichʼ jachel tal». Te Biblia ya yalbey skʼoplal baluneb chaʼkuxajel, tey ochem skʼoplal-a te bitʼil chaʼkuxajtesot yuʼun Jehová te Jesuse. Te Elías, Eliseo, Jesús, Pedro sok te Pablo la schaʼkuxajtesik ants winiketik, pero juʼ yuʼunik spasel ta swenta te yuʼel te Diose. Mukʼ skʼoplal te ya xchaʼkuxajik liʼ ta balumilal «te machʼatik toj yoʼtanik sok te machʼatik maba toj yoʼtanik», yuʼun jich ya xkʼot ta pasel te skʼanojel yoʼtan te Jehová (Hch 24:15). Jaʼnix jich, te Biblia ya yalbey skʼoplal te machʼatik ya xchaʼkuxajik yuʼun ya xbajtik ta chʼulchan, jaʼik te machʼatik «nail ya yichʼik chaʼkuxajtesel» te chaʼkuxajel-abi naʼbil sba bitʼil «sbabial chaʼkuxajel», tey ochemik skʼoplal-a te yermanotak te Jesús te tsabilik ta swenta te chʼul espíritu (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

• Chapbilkʼop.

  Jaʼ skʼoplal te kʼalal ay machʼatik ya schap skʼopik yuʼun ay bin ya skʼotesik ta pasel o ay bin ya yijkitayik ta spasel. Te Dios ya xjuʼ ya spas jun chapbilkʼop sok te ants winiketike, o jaʼiknax te ants winiketik te ay bin ya schapike. Ay baeltik te jaʼnax jtul te machʼa ya skʼan ya skʼotes ta pasel te bin la yichʼ chapele (jaʼ pajal sok te jtulnax machʼa ay bin jamal ya yal te ya skʼotes ta pasele). Ay yan chapbilkʼop te ya yichʼ pasele, jaʼ te kʼalal ay chaʼtul ants winiketik ya schap skʼopik yuʼun ay bin ya skʼan ya skʼotesik ta pasel ta schebalik. Jaʼnix jich, te Biblia ya yalbey skʼoplal chapbilkʼop te la spasik te ants winiketik, tsʼumbaliletik, nacionetik sok chaʼoxtsojb ants winiketik. Te chapbilkʼop te kʼax mukʼ skʼoplal yichʼoj pasele, jaʼ te la spas te Dios sok te Abrahán, te David, te lum Israel (chapbilkʼop yuʼun te Ley) sok te Israel yuʼun Dios (yachʼil chapbilkʼop) (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7; Lu 22:29; Hch 3:25; 2Co 3:6; Heb 8:6).

• Chikʼbil majtanil.

  Jaʼ chambalam te ya yichʼ chikʼel ta skajtajib te chikʼbil majtanil te skojtol ya yichʼ akʼel ta stojol te Diose. Te machʼa ya yakʼ te majtanile, maʼyuk bin ya yichʼ jilel chikan teme jaʼ jkojt toro, jkojt tat tuminchij, jkojt tat tentsun, jkojt stsumut o jkojt jkolel stsumut (Éx 29:18; Le 6:9; Mr 12:33; Heb 10:6).

CHʼ

• Chʼaal jaʼmal.

  Jaʼ jaʼmaletik te kʼax chʼa sok te tulan yikʼe. Ta Apocalipsis 8:11, jaʼ ya yalbey skʼoplal te bin kʼax chʼa sok te ay svenenoile, jaʼnix jich naʼbil sba bitʼil absintio.

• Chʼixal pakʼ.

  Jaʼ pakʼ te chʼixchʼixtiknax te ya yichʼ tuuntesel ta spasel costal, jich te bin-utʼil ya stuuntesik ta skʼejel te sit awal tsʼunubil. Ya yichʼ pasel ta stsotsel ijkʼal tentsun sok ya slapik te kʼalal ay machʼa ya xlaj yuʼunik swenta señail mel-oʼtan (Gé 37:34; Lu 10:13).

• Chʼul.

  Jaʼ talelil yuʼun stukel te Jehová; jaʼ ya yalbey skʼoplal te kʼax sak te stalel stukele (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11). Te kʼalal jaʼ ya yalbey skʼoplal ta swenta te ants winiketik (Mr 6:20; Hch 3:21), biluketik (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), lugaretik (Mt 4:5; Hch 7:33; Heb 9:1) sok te aʼteliletik ya yichʼ pasele (Éx 36:4), te bin ya skʼan ya yal ta hebreo kʼop sok ta griego kʼop jaʼ te kʼejtiklanbil, te parte akʼtiklanbil o te chʼulteslanbil ta stojol te Diose; jaʼ ya yakʼ ta naʼel te parte la yichʼik akʼel swenta ya xtuun ta spasel yaʼtel te Jehová. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, te kʼopil te yichʼoj kʼasesel jich bitʼil «chʼul» jaʼnix jich ya yalbey skʼoplal te lek stalel te ants winike (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).

• Chʼul-abat.

  Ta hebreo kʼop, malʼákh; ta griego kʼop, ágguelos. Te kʼopiletik-abi ya skʼan ya yal «te machʼa ya skʼases kʼop», pero teme jaʼ ya jtuuntestik ta stojol te machʼatik ya skʼasesbeyik skʼop te Diose ya kalbeytik «chʼul-abat» (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Te chʼul-abatetik jaʼ espirituetik te ay yuʼelik te la yichʼik pasel yuʼun Dios te kʼalal mato ayuk-a te ants winiketike. Te Biblia ya yal te ay «bayal ta mil» chʼul-abatetik, jaʼnix jich ya sbiilinik «snichʼnab Dios» sok «ekʼetik te ya xlokʼ tal ta sab» (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Maba la yichʼik pasel yuʼun ya sta yal snichʼnabik. Ay kʼaxem ta 100 millón ta tul chʼul-abatetik (Da 7:10). Te Biblia ya yal te ay sbiilik ta jujuntul sok te yanyantik te stalelike; maba ya yakʼ sbaik ta ichʼel ta mukʼ, melel pekʼel yoʼtanik sok jteb ma spisilik ma xyakʼik ta naʼel te sbiilike (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Yanyantik te yaʼtelike, ay ya x-abatinik ta stojol te smukʼul naktajib te Jehová, ya skʼasesbeyik skʼop te Dios, ya skoltayik te j-abatetik yuʼun Jehová ta balumilal, ya skʼotesik ta pasel te castigo ya yakʼ te Dios sok ya xkoltaywanik ta scholel te lek yachʼil kʼope (2Re 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Ta pajel chaʼbej ya sjokinik te Jesús ta yakʼel guerra ta Armagedón (Ap 19:14, 15).

• Chʼul aʼtelil.

  Jaʼ skʼoplal spisil te chʼul aʼtelil te ya yichʼ pasel yuʼun ya yichʼ ichʼel ta mukʼ te Diose (Ro 12:1; Ap 7:15).

• Chʼul Awilal.

  Jaʼ sbabial jtsal na te mukʼxan te ay ta yutil te nailpakʼ templo soknix ta templo. Ma pajaluk sok te Mero chʼul awilal te mero ay ta yutil te nailpakʼ templo. Ta Chʼul Awilal te ay ta nailpakʼ templo, tey ay-a te skajtajib kʼajkʼ te pasbil ta oro, te skajtajib chikʼbil pom te pasbil ta oro, te mesa sok te panetik te akʼbil ta stojol Dios soknix te aʼtejibaletik te pasbil ta oro; ta templo tey ay-a te skajtajib chikʼbil majtanil te pasbil ta oro sok te lajuneb skajtajib kʼajkʼ te pastiklanbil ta oro soknix te lajuneb mesaetik te banti ay te pan te akʼbil ta stojol te Diose (Éx 26:33; Heb 9:2).

• Chʼul Awilal ta templo.

  Jaʼ ya yalbey skʼoplal jun lugar te chʼultesbil te banti ya yichʼ ichʼel ta mukʼ te Diose. Pero, jteb ma spisil-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal te nailpakʼ templo o te templo te ay ta Jerusalén. Jaʼnix jich ya yichʼ naʼbeyel sba te banti ay ta nainel te Jehová ta chʼulchane (Éx 25:8, 9; 2Re 10:25; 1Cr 28:10; Ap 11:19).

• Chʼul espíritu.

  Jaʼ te yuʼel te Dios te ma chikanuk ta ilel te ya stuuntes te kʼalal ya skʼotes ta pasel te skʼanojel yoʼtane. Ya yichʼ alel te chʼul, melel talem ta stojol te Jehová te maʼyuk yabakul sok te kʼax toj stukel. Jaʼnix jich chʼul ya yichʼ alel, melel jaʼ ya stuuntes ta spasel te bintik chʼultesbile (Lu 1:35; Hch 1:8).

• Chʼul teʼetik yuʼun Aserá.

  Jaʼ jpʼal kʼop ta hebrea kʼop (ʼasheráh) te yaniwan skʼan ya yal 1) señail te Aserá te antsil dios yuʼun te cananeoetik te ya yakʼ alajuk te antsetike, o 2) slokʼomba te antsil dios. Te balal oyetik ini jich yaʼiyel te ay olil pasbilik ta teʼ. Jaʼniwan balal oyetik te maba juxbilik o jaʼniwan jpejt teʼ (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).

D

• Decápolis.

  Jaʼ jtsojb mukʼul lumetik te ayik ta skʼinal Grecia, jaʼ lajunpam lumetik ta sjajchibal (te kʼopil déka te talem ta griego kʼop ya skʼan ya yal «lajuneb»; te kʼopil pólis ya skʼan ya yal «mukʼul lum»). Jaʼ jich sbiil-euk te kʼinal te ay ta jejch mar yuʼun Galilea sok ta mukʼul jaʼ Jordán, jaʼ te banti jteb ma spisiluk tey ayik-a te mukʼul lumetik-abi. Jaʼ te banti ya xkʼotik ta manbajel, ta chonbajel sok jaʼ te banti mero ya xchiknaj ta ilel te bin yilel te skuxlejalik te griegoetike. Ta lumetik-abi, kʼax tey-a te Jesuse, pero maʼyuk banti tsʼibaybil jilel te kʼot yulaʼtay te lumetik-abi (Mt 4:25; Mr 5:20).

• Denario.

  Jaʼ jsejp takʼin yuʼun te romanoetik te pasbil ta plata te 3 gramo sok 850 miligramo yalal, ta jmejch yichʼojbey slokʼombail te César. Jaʼ stojol jun kʼajkʼal aʼtel sok jaʼ te jsejp takʼin te ya yichʼik kʼanbeyel te judioetik yuʼun te romanoetik ta swenta te «patanil» ya stoj ta jujuntul te ants winiketike (Mt 22:17, nota; Lu 20:24).

• Diezmo.

  Jaʼ jun ta slajunebal, o 10%, te ya yichʼ akʼel o te ya yichʼ tojel jich te bin-utʼil ya yichʼ akʼel patanil, jaʼ ini ya yichʼxan pasel ta religión (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5). Ta swenta te bin ya yal te Ley yuʼun Moisés, te levitaetik ya yichʼik ta jujun jaʼbil te 10% te bin ya yakʼ te lumkʼinal ta swenta te bitʼil ya smakʼlin sbaike sok ya yichʼik akʼbeyel te wakaxetik sok te tuminchijetik jaʼ chikan te jayeb pʼol yuʼun te machʼa ya yakʼe. Jaʼnix jich, te levitaetik ya yakʼbeyik te jun ta slajunebal te sacerdoteetik te talemik ta stsʼumbal Aarón ta swenta te bin ya xtuun yuʼunik. Ay yantik te bitʼil ya yichʼ akʼel te diezmo. Te yakʼel te diezmo ta kʼajkʼal ini ma jaʼukix jun mantalil te ya skʼan ya schʼuunik te j-abatetik yuʼun te Diose.

• Dracma.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te jaʼ jsejp takʼin te pasbil ta plata te ya stuuntesik te griegoetik, ta yorail-abi 3 gramo sok 400 miligramo yalal (Mt 17:24, nota).

E

• Efod.

  Jaʼ jlijkʼ kʼuʼul te pajal yilel sok jlijkʼ majkil chʼujtul te ya stuuntesik te sacerdoteetik. Te mukʼul sacerdote ya stuuntes jlijkʼ efod te mukʼ skʼoplal. Ta yelaw te efod ya yichʼ akʼel te smajkil tanil te yichʼoj 12 ta pʼij tʼujbil tonetik (Éx 28:4, 6). Ay baeltik te ay machʼatik ya slapik-euk te efod manchukme maba sacerdoteetik (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Ilawil ta apéndice B5.

• Ekʼ te xlemetnax te ya xlokʼ tal ta sabe.

  Ilawil te banti ya yal EKʼ TE YA YAKʼ XOJOBIL.

• Ekʼ te ya yakʼ xojobil.

  Jaʼ pajal skʼoplal sok te «ekʼ te xlemetnax te ya xlokʼ tal ta sabe». Jaʼ te slajibal ekʼ te ya xlokʼ tal te kʼalal ya xlokʼ tal te kʼajkʼale. Jaʼ ya yakʼ ta ilel te ayotikix ta yan kʼajkʼale (Ap 22:16; 2Pe 1:19).

• Epicureoetik.

  Jaʼik te machʼatik la stʼunik te filósofo griego Epicuro (ta jaʼbil 341-270 te kʼalal mato talem-a te Cristoe). Te snopojibal yuʼunike jaʼ te jaʼuk ya xbajt ta yoʼtan ta spasel te bin ya skʼan yoʼtan te ants winike, melel jaʼ te bin mukʼ skʼoplal la yil ta skuxlejalike (Hch 17:18).

• Escriba.

  Jaʼ te machʼa la slokʼtay te Génesis kʼalal ta Malaquías. Ta skʼajkʼalel te Jesús, jaʼik jtsojb winiketik te ya snaʼik ta lek te bin ya yal te Ley. Jaʼnix jich la skontrainik te Jesús (Mr 12:38, 39; 14:1).

• Espiritismo.

  Jaʼ te machʼatik schʼuunojik te kuxul ya xjil schʼulel te kʼalal ay machʼa ya xlaj sok te yalaj xjuʼ ya xkʼopojik sok te machʼatik kuxulike, jaʼ ini jaʼ kʼaxtoxan ya spas jtul ants winik te jaʼ espiritistae. Te kʼopil «espiritismo» talem ta griego kʼop te jaʼ farmakía, te ya skʼan ya yal «stuuntesel drogaetik». Te kʼopil ini jajch ta tuuntesel sok te espiritismo, melel ta namey ya yichʼ tuuntesel drogaetik yuʼun ya skʼanbeyik yuʼel te pukujetik swenta ya yakʼbeyik chamel te yantike (Gál 5:20; Ap 21:8).

• Estoicoetik.

  Jaʼ jun escuela yuʼun filosofoetik te ay ta Grecia te schʼuunojik te jaʼnax ya yichʼ tael te tseʼel oʼtanil teme ya spasik te bin ya snopik sok te bin stojil ya skuyike. Te machʼa ay spʼijil yoʼtan ta smelelil ta skʼopike ma xyichʼ ta wenta te bin kʼux ya yaʼiy o te bin ya smulan spasel te sbakʼetale (Hch 17:18).

• Etíope.

  Jtul ants winik te jaʼ slumal te Etiopía, jaʼ jpam lum ta namey kʼinal te ay ta sur yuʼun Egipto. Te lum ini smakoj-a te sur yuʼun Egipto ta kʼajkʼal ini, ja’ te Sudán te jich na’bil sba ta ora ini (Hch 8:27).

• Éufrates.

  Jaʼ te mukʼul jaʼ te kʼax najt sok te naʼbil sba ta lek te ay ta suroeste yuʼun Asia, jaʼ jun ta schebal te mukʼul jaʼ te mukʼik skʼoplal ta Mesopotamia. Ta sbabial buelta ya yichʼ albeyel skʼoplal ta Génesis 2:14; jaʼ jun ta schanebal te mukʼul jaʼetik te ay ta Edén. Ya yichʼ naʼbeyel sba bitʼil «Mukʼul Jaʼ» (Gé 31:21). Jaʼ stiʼil te kʼinal te ay ta norte te la yichʼik akʼbeyel te israeletike (Gé 15:18; Ap 9:14; 16:12).

• Eunuco.

  Jaʼ jtul winik te yichʼoj lokʼesbeyel te skʼunil sbakʼetale. Jteb ma spisiluk-ora, jaʼik j-abatetik o te machʼatik ya skanantayik te ajwalil antsetik sok te inamiletik yuʼun te ajwalil te nainemik ta sna te ajwalile. Jaʼnix jich ya yichʼ albeyel te machʼa akʼbil mukʼ yaʼtel yuʼun te ajwalil, manchukme maba yichʼoj lokʼesbeyel te skʼunil sbakʼetale. Te machʼatik ya snaʼik skomel te sbakʼetalik yuʼun ya yakʼ sbaikxan ta abatinel ta stojol te Diose ya yichʼik albeyel ta señail kʼop eunuco o «te ma xnujpunik» ta swenta te Wentainel (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27).

F

• Faraón.

  Jaʼ jich ya yichʼik biilintesel te ajwaliletik ta Egipto. Ta Biblia ya yichʼ albeyel sbiil joʼtul faraonetik (te Sisac, So, Tirhacá, Nekó sok te Hofrá); te yantike ma xyichʼ albeyel sbiilik, jaʼnix jich ma xyichʼ albeyel sbiilik te faraonetik te lek la yil sbaik sok te Abrahán, Moisés sok te José (Éx 15:4; Ro 9:17).

• Fariseoetik.

  Jaʼ jun religión yuʼun te judioetik te kʼax mukʼ skʼoplal ta sbabial siglo. Maba talemik ta stsʼumbal te sacerdoteetik, pero tsʼakal ya schʼuunik spasel te bin ya yal te Ley sok pajal mukʼ skʼoplal ya yilik te costumbreetik yuʼunik jichnix te bin-utʼil te Leye (Mt 23:23). Ya skontrainik te costumbreetik yuʼun te griegoetik ta skaj te ya snaʼik ta lek te bin ya yal te Ley sok te costumbreetik yuʼunike, mukʼ yaʼtel ya yaʼiy sbaik ta stojol te ants winiketik (Mt 23:2-6). Ay chaʼoxtulik te ay yaʼtelik ta Sanedrín. Spisil-ora la skontrainik te Jesús ta skaj te ma la yichʼ ta mukʼ te skʼajkʼalel sábado sok te costumbreetik yuʼunike soknix ta swenta te lek la yil te jmulawiletik sok te jkʼanpatanetike. Ay chaʼoxtul fariseoetik, jich bitʼil te Saulo te talem ta Tarso, ochik ta jchʼuunjel (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

G

• Gehena.

  Jich sbiil ta griego te spamlej kʼinal yuʼun Hinón te ay ta sur sok ta suroeste yuʼun te namey kʼinal Jerusalén (Jer 7:31). Te lugar ini ay ta fuera yuʼun te lume, tey ya schikʼik-a te bin ma xtuunixe. Te albilkʼopetik yuʼun te Biblia ya yalbey skʼoplal ta swenta te spamlej kʼinal ini te jaʼ jun lugar te banti ya yichʼ chʼojel te bintik lajemike (Jer 7:32; 19:6). Maʼyuk pruebaetik te yichʼoj naʼel te kuxul ya yichʼik chʼojel ochel te ants winiketik o te chambalametik ta Gehena yuʼun ya yichʼik chikʼel o akʼbeyel castigo. Jaʼ yuʼun, ma jaʼuk jun lugar te banti ya yichʼ akʼbeyel castigo ta sbajtelkʼinal ta kʼajkʼ te schʼulel te ants winiketike. Ta melel, te Jesús sok te jnopojeletik yuʼun la stuuntesik te kʼopil Gehena swenta señail te castigo ta sbajtelkʼinal te sbiilinoj «te schebal buelta lajel», te jaʼ te lajinel ta sbajtelkʼinal (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Griego.

  Jaʼ skʼopik te ants winiketik ta Grecia; jaʼnix jich te machʼatik ayinik ta Grecia o te ay sfamiliaik te tey talemik ta lugar-abi. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, bayal te bin smakojbeyxan skʼoplal: jaʼ ya yalbey skʼoplal te machʼatik maba judioetik o te machʼatik la snopbeyik te skʼopik sok te la skʼayinbeyik stalel te griegoetike (Joe 3:6; Jn 12:20).

H

• Hades.

  Jaʼ jpʼal kʼop ta griego kʼop te pajal sok te kʼopil «Seol» ta hebreo kʼop. Ya yichʼ kʼasesel jich bin-utʼil «Mukenal», sok mayúscula te sbabial letra te jaʼ señail te banti ya yichʼ mukel te machʼatik ya xlajik. Ilawil te banti ya yal MUKENAL.

• Hebreo.

  Te biilil ini la yichʼ tuuntesel ta sbabial buelta yuʼun jich ya yichʼ naʼbeyel sba te Abrán (Abrahán) yuʼun te spatxujk te jaʼ te amorreoetik. Ta patil, jich la yichʼ naʼbeyel sba te stsʼumbal te Abrahán ta swenta te smam, jaʼ te Jacob, jich te bin-utʼil te kʼopil ya xkʼopojike. Ta skʼajkʼalel te Jesús, te hebreo kʼop la stsak bayal kʼopiletik ta arameo kʼop sok jaʼ te kʼopil la stuuntes te Cristo sok te jnopojeletik yuʼune (Gé 14:13; Éx 5:3; Hch 26:14).

• Hermes.

  Jaʼ jun dios yuʼun te griegoetik, te jaʼ snichʼan te Zeus. Jich la yilik bitʼil jkʼasesej kʼop yuʼun te diosetik sok jaʼlaj dios yuʼun te machʼatik ya snaʼik ta lek kʼop ta komonsitil. Jaʼ yuʼun la skuyik ta Hermes te Pablo ta Listra (Hch 14:12).

• Herodes.

  Jaʼ jich sjol sbiil te machʼatik ya x-akʼbot yaʼtelik yuʼun te Roma yuʼun ya swentainik te judioetik. Te Herodes el Grande la yichʼ naʼbeyel sba ta swenta te la schaʼpas te templo yuʼun Jerusalén sok te kʼan smil te Jesús te kʼalal la stikun ta milel te chʼin keremetik (Mt 2:16; Lu 1:5). Te Herodes Arquelao sok te Herodes Antipas, te jaʼ snichʼnab te Herodes el Grande, la yichʼik akʼbeyel yaʼtelik ta ajwalil ta yanyantik lum te banti swentainoj te statike (Mt 2:22). Te Antipas la swentain jun ta schanebal te bin swentainoj te state —manchukme ajwalil la yichʼ albeyel yuʼun te lume—, wentainwan oxeb jaʼbil sok olil te kʼalal yak ta spasel yaʼtel-a te Jesús jaʼto te kʼalal kʼot ta pasel te bin ya scholbey skʼoplal te Hechos capítulo 12 (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Ta patil, te Herodes Agripa I, te jaʼ smam te Herodes el Grande, la yichʼ milel yuʼun te chʼul-abat yuʼun Dios te kʼalal mato ayuk bayal tiempo yak ta wentainwanej-ae (Hch 12:1-6, 18-23). Te snichʼan, jaʼ te Herodes Agripa II, jaʼ ichʼbot jilel yuʼun te yaʼtel sok wentainwan jaʼto te kʼalal la stoy sbaik te judioetik ta stojol te romanoetike (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

• Hemorroide.

  Jaʼ ya sijtʼ te schial kitik te jteb ma spisil-ora ya xlokʼ schʼichʼel. Te chamel ini aynix ya yakʼ skʼuxul, melel ya swoltiklan sba te schial te banti ya kaʼiytik tsaʼnel, chikan teme ta stiʼil o ta yutil te kitike (Dt 28:27;1Sa 5:6).

• Hisopo-teʼ.

  Jaʼ jpejt teʼ te ay yabinal, te jayik te skʼabkʼab te ya yichʼ tuuntesel ta stsijtsinel chʼichʼ o jaʼ kʼalal ya slekubtes sbaik. Te hisopo-teʼ te ya yalbey skʼoplal ta griego kʼop sok ta hebreo kʼop te ya yichʼ tuuntesel ta Biblia yanyantik teʼetik ya yalbey skʼoplal. Te «hisopo-teʼ» te ya yalbey skʼoplal ta Juan 19:29 jaʼniwan jpejt teʼ te najt steʼel te jich juʼ la yakʼbeyik ta ye te Jesús te esponja te mulbil ta pajal vino (Éx 12:22; Sl 51:7).

I

• Ichʼjaʼ.

  Jaʼ ya skʼan ya yal «mulel ta jaʼ». Te Jesús la yal ta mantal te ya skʼan ya yichʼik jaʼ te jnopojeletik yuʼune. Te Biblia jaʼnix jich ya yalbey skʼoplal-euk te ichʼjaʼ la yakʼ te Juan, te ichʼjaʼ ta swenta chʼul espíritu sok te ichʼjaʼ ta swenta kʼajkʼ, sok yantikxan (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).

• ¡Ilawil!

  Jaʼ jich te bitʼil ya yichʼ kʼasesel jpʼal kʼopil te ay ta griego kʼop te ya yichʼ tuuntesel yuʼun ay bin ya yikʼbat awoʼtan te ya yichʼ alel o ilel ta patil ta swenta te bin yak ta cholbeyel skʼoplale. Jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel kʼalal ay bin ya yakʼ ta naʼel te mukʼ skʼoplal o ay bin yachʼil ya yichʼ alel o te yan-nax ta aʼiyel-ae. Te kʼopil-abi bayal ya yichʼ tuuntesel ta Mateo, Lucas sok ta Apocalipsis. Jaʼnix jich la yichʼ tuuntesel te kʼopil-abi te ay ta griego ta Génesis kʼalal ta Malaquías pero te ay ta hebreo kʼop. Ta Biblia ini, te jpʼal kʼopil ta hebreo sok griego aynix te banti mero jich la yichʼ kʼasesel, pero ay baeltik te la yichʼ tuuntesel yantik kʼopil te jaʼnix jich ya yikʼ koʼtantik.

• Israel.

  Jaʼ jich la yichʼ akʼbeyel sbiil yuʼun Dios te Jacob. La yichʼ tuuntesel ta yalbeyel skʼoplal spisil te stsʼumbal te Jacob. Te stsʼumbal te 12 ta tul snichʼnab te Jacob bayal buelta la yichʼ albeyel snichʼnab Israel, sna Israel, lum yuʼun Israel, winiketik yuʼun Israel o israeletik. Jaʼnix jich la yichʼ tuuntesel te biilil Israel ta yalbeyel skʼoplal te ajwalil yuʼun te lajunchajp tsʼumbalil ta norte te la xat sba ta stojol te ajwalil yuʼun sur. Ta patil la yichʼ tuuntesel ta yalbeyel skʼoplal te machʼatik ya xbajtik ta chʼulchan, jich bitʼil «te Israel yuʼun Dios» (Gál 6:16; Gé 32:28; Hch 4:10; Ro 9:6).

J

• Jacob.

  Jaʼ skerem nichʼan te Isaac sok te Rebeca. Ta patil, te Dios la yakʼbey sbiilin Israel. Te lum yuʼun Israel (te jaʼnix jich la sbiilinik israeletik, ta patil judioetik) jaʼ tatil kʼot yuʼunik te Jacob. Ayin 12 ta tul snichʼnab. Te snichʼnab sok te stsʼumbal jaʼ kʼotik ta 12 ta chajp stsʼumbal te lum yuʼun Israel. Te biilil Jacob la yichʼ tuuntesel ta yalbeyel skʼoplal te lum o te lum yuʼun Israel (Gé 32:28; Mt 22:32).

• J-akʼchamel.

  Jaʼ jtul ants winik te ya stuuntes te yuʼel te akʼbil yuʼun te pukujetike (Hch 13:6).

• Jalal.

  Jich sbiil te chʼin teʼetik te ya xchʼi te banti ay jaʼe. Te jalal te ya yichʼ albeyel skʼoplal ini, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal te Arundo donax (Mt 27:29; Ap 11:1).

• Jchajpanwanejetik.

  Ta jujun chʼin lumetik yuʼun te Roma ay machʼatik yichʼoj mukʼ yaʼtelik, jaʼik te machʼatik ya x-aʼtejik ta stojol te mukʼul ajwalile. Te bintik smakoj te aʼtelil ya spasike, jaʼ te ayuk lamalkʼinal ta lum, jaʼ ya yilik te bitʼil ya yichʼ tuuntesel te takʼin, jaʼ ya yichʼik ta kʼop te machʼatik ma schʼuunik te ley sok jaʼ ay ta swentaik yalel te castigo ya yichʼike (Hch 16:20).

• Jchʼuunjeletik yuʼun Cristo.

  Jaʼ jich sbiil la yichʼik akʼbeyel yuʼun Dios te jnopojeletik yuʼun te Jesucristoe (Hch 11:26; 26:28).

• Jehová.

  Ta sKʼop Dios ta swenta te machʼatik ya xkuxinik ta Achʼ Balumilal ya xchiknaj 241 buelta tey-a te sbiil Jehová ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis. Te chaneb versiculoetik te ya xchiknaj tey-a te sbiil te Dios te komnax ta alel te jaʼ te «Jah», jaʼ la kijkitaytik te bin-utʼil tsʼakal ta alel te jaʼ «Jehová» (Ap 19:1, 3, 4, 6, notaetik).

  1. 1. Ta skʼajkʼalel te Jesús sok te jpuk-kʼopetike, te namey tsʼibaybil junetik ta Génesis kʼalal ta Malaquías yichʼoj-a te Tetragrámaton (jaʼ te sbiil te Dios te ay ta consonanteetik ta hebreo kʼop יהוה) te bantinix yichʼoj tsʼibayel ta nailalto-ae.

  2. 2. Te Génesis kʼalal ta Malaquías te kʼasesbil ta griego kʼop ta skʼajkʼalel te Jesús sok te jpuk-kʼopetike, jaʼnix jich yichʼoj-euk-a te Tetragrámaton.

  3. 3. Jaʼnix jich, ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yakʼ ta naʼel te bayal buelta la stuuntesbey sbiil te Dios te Jesús soknix la yakʼ ta naʼel (Jn 17:6, 11, 12, 26).

  4. 4. Te bitʼil lokʼem tal ta yoʼtan Dios te bin tsʼibaybil ta Génesis kʼalal ta Malaquías, jaʼnix jich-euk te bin la yichʼ tsʼibayel ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis. Jaʼ yuʼun, ma stojiluk te ya yichʼ lokʼesel te sbiil te Dios tey-ae.

  5. 5. Ta sJun Dios ya xchiknaj te sbiil te Dios te bitʼil komnax ta alele (Ap 19:1, 3, 4, 6, notaetik).

  6. 6. Te bintik la stsʼibayik te namey jchʼuunjel judioetike ya yakʼ ta ilel te la stuuntesbeyik te sbiil te Diose.

  7. 7. Ay chaʼoxtul te machʼatik ya yilbeyik skʼoplal ta lek te Biblia ya yalik te yaniwan xchiknaj te sbiil te Dios ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, melel ay jich la yichʼ tuuntesel te bitʼil ya xchiknaj ta Génesis kʼalal ta Malaquías.

  8. 8. Ay Bibliaetik te yichʼoj kʼasesel ta kʼaxem ta 100 ta chajp kʼopiletik te yichʼojbey sbiil te Dios ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis. Ta swenta-abi chikan ta ilel te kʼax mukʼ skʼoplal te yakuk yichʼ akʼel te sbiil te Dios, Jehová, ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis. Jaʼ jich la spasik te machʼatik la skʼasesik ta jkʼoptik te sKʼop Dios ta swenta te machʼatik ya xkuxinik ta Achʼ Balumilal. Ta spisilik kʼax mukʼ skʼoplal ta yoʼtanik te sbiil te Dios sok la stsajtay sbaik te manchuk ya stupʼik jpʼaluk te bin tsʼibaybil ta namey junetik ta sJun te Diose (Ap 22:18, 19).

• Jichuk.

  Jaʼ ya skʼan ya yal «te jichuknix ya xkʼot ta pasel». Te kʼopil ʼamán talem ta hebreo kʼop te ya skʼan ya yal «jun-oʼtanil» o «mukʼul oʼtanil». Jaʼ jich ya yichʼ tuuntesel te kʼalal ay machʼa acuerdo ay yuʼun te bin la yichʼ alel ta jamal, ta swenta jun oración o ta swenta te bin yuʼun-nix jich-ae. Jaʼ jich ya yichʼ biilintesel te Jesús ta sjun Apocalipsis (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ro 1:25; Ap 3:14).

• Jkanan.

  Jaʼ skʼoplal te machʼa jteb ma spisil-ora ya xkanantaywan ta ajkʼabal swenta maba ya sta swokol-a te ants winiketik o yuʼun ya skanantay te na sok yuʼun ya yakʼ ta naʼel teme ay tal jun wokolile. Jteb ma spisiluk-ora ya stejkʼan sbaik ta toyol tsʼajkʼetik sok ta mukʼul tsʼajkʼetik yuʼun te lume swenta jich namalto ya yilik-a te kʼalal ay machʼa ya xnoptsaj tale. Jaʼnix jich ay soldadoetik te ya yichʼ yaʼtelik ta jkananetik (Mt 27:65; 28:4).

• Jkoltaywanej.

  Jaʼ te machʼa ay sderecho o ay ta swenta schaʼmanel te machʼa ay bin yutoj sba sok yuʼun ya skoltay lokʼel ta mosoinel o yuʼun ya schaʼman te bin ay yuʼun te machʼa ay bin yutoj sba sok o yuʼun ya schaʼman te bin akʼbot jilel yuʼun te smeʼ stat te machʼa ay bin yutoj sba soke (Le 25:25-27, 47-54). Te kʼopil jkoltaywanej jaʼnix jich snitojbey sba skʼoplal sok te costumbre te ay machʼa ya xnujpun sok te meʼba ants yuʼun te machʼa ay bin yutoj sba soke swenta jich ma xchʼay-a te stsʼumbale (Rut 4:7-10).

• Jnaʼojel.

  Jaʼ skʼoplal te machʼatik ya skuy te ay yuʼelik yuʼun ya yalik te bin ya xkʼot ta pasel ta pajel chaʼbej. Ta Biblia, tey ochem skʼoplalik-euk-a te sacerdoteetik te ya spasik magia, te machʼatik ya yilbeyik skʼoplal te ekʼetik sok yantikxan te bintik ya spasike (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).

• Jpakʼojom.

  Jaʼ te machʼa ya spas oxometik, platoetik sok yantikxan te bintik pastiklanbil ta ajchʼal. Ta kʼopil hebreo ya skʼan ya yal «te machʼa ay bin ya swotsʼ yuʼun ay bin ya spas-a». Te bin-utʼil ya xmantalaj te Jehová, jteb ma spisiluk-ora ya yichʼ pajbeyel skʼoplal sok jtul jpakʼojom te ay ta skʼab te bin ya skʼan ya spas sok-a te ajchʼale, jaʼnix jich te Jehová ay ta skʼab te ants winiketik sok te nacionetike (Is 64:8; Ro 9:21).

• Jpuk-kʼop.

  Te kʼopil ini ya skʼan ya yal «tikunbil». Manchukme ya yichʼ tuuntesel ta stojol te Jesús sok chaʼoxtul ants winiketik te la yichʼik tikunel yuʼun ya x-abatinik ta stojol te yantik, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal te 12 ta tul jnopojeletik te la stsa te Jesús (Mr 3:14; Hch 14:14).

• Jtsojb soldadoetik.

  Te jtsojb soldadoetik ini la yichʼik akʼbeyel yaʼtelik yuʼun ya skanantayik te ajwalil yuʼun Roma. Sok ay yipik ta swenta política te ya xjuʼ ya skoltayik o ya xjuʼ ya slokʼesik ta yaʼtelik te ajwaliletike (Flp 1:13).

• Judá.

  Jaʼ te schanebal snichʼan te Jacob te la sta sok te Lea. Te kʼalal nopol ya xlajix-a te Jacob, la yalbey skʼoplal te ya xchiknaj jtul ajwalil te mukʼ skʼoplal te bayal jaʼbil ya xwentainwan. Te kʼalal ayin ta balumilal te Jesús, tal ta stsʼumbal Judá. Jaʼnix jich la yichʼ tuuntesel te biilil Judá ta yalbeyel skʼoplal te stsʼumbale, ta patil te wentainel yuʼune (Gé 29:35; 49:10; Heb 7:14).

• Judío.

  Jaʼ te machʼa talem ta stsʼumbal Judá. Te biilil ini jajch ta tuuntesel te kʼalal la yichʼ lajinel te lajunchajp stsʼumbal Israel (2Re 16:6). La yichʼ tuuntesel ta yalbeyel skʼoplal spisil ta chajp te stsʼumbal Israel, te kʼalal lokʼik tal ta chukel ta Babilonia (Esd 4:12). Ta patil, jaʼ jich la yichʼ naʼbeyel sbaik te israeletik ta swolol balumilal (Est 3:6). Te Pablo la stuuntes te kʼopil judío yuʼun ya yakʼ ta naʼel te ma jaʼuk mukʼ skʼoplal te banti talem stsʼumbal te ants winiketik te ayik ta congregación (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).

• Jutbil chʼujt-teʼ.

  Ya stuuntesik yuʼun jich ya yakʼbeyik castigo-a te ants winiketike. Ay jaʼnax ya xojbeyik ta yokik yuʼun jich ma xjuʼ ya stijik-a. Ay baeltik te ya xojbeyik ta yokik, ta skʼabik sok ta snukʼik yuʼun jich ma xjuʼ ya stij sbaik-a (Jer 20:2; Hch 16:24).

• Jwolwanej sacerdoteetik.

  Jaʼnix pajal skʼoplal sok te mukʼul sacerdote te ya yalbey skʼoplal te Génesis kʼalal ta Malaquías. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya stuuntes te kʼopil jwolwanej sacerdoteetik te jich yilel te jaʼ skʼoplal te sacerdoteetik te mukʼ skʼoplalike. Teyniwan ochem skʼoplal-euk-a te machʼa lokʼemikix ta mukʼul sacerdote soknix te jolal yuʼun te 24 ta tsojb sacerdoteetike (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Jyanlum te yakʼoj sba ta judioil.

  Jaʼ skʼoplal te machʼa ay bin la yijkitay ta schʼuunel swenta ya xkʼot ta judío. Te Biblia ya yal teme winik te machʼa ya x-och ta judioile ya skʼan ya yichʼ circuncisión (Mt 23:15; Hch 13:43).

K

• Kuxlejalil.

  Ay cheʼoxeb versiculoetik ta Biblia tseltal te la yichʼ kʼasesel jich bitʼil «kuxlejalil» te kʼopil néfesh te ay ta hebreo kʼop sok te kʼopil psykhḗ te ay ta griego kʼop. Jich bitʼil te la stuuntes te Bibliaetik ta tseltal te kʼopiletik-abi ya yakʼ ta ilel ta jamal te jaʼ skʼoplalik ini: 1) ants winiketik, 2) chambalametik o 3) skuxlejal ants winik o chambalam (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; Eze 18:4, 20; Mt 10:28, 39; Jn 10:11; 15:13; Hch 20:10; 27:37; Ro 13:1; 1Pe 3:20). Ma jaʼuk skʼoplal te «chʼulelal» te ay jich kʼasesbilik ta cheʼoxeb Bibliaetik. Te Biblia ya yakʼ ta ilel te kʼopil néfesh sok te kʼopil psykhḗ jaʼ snitojbey sba skʼoplal sok te bintik kuxajtik ta balumilal te ya xjuʼ ta pikel, ta ilel sok te ya xlaje. Yanyantik-a te bin-utʼil la yichʼ kʼasesel te kʼopil néfesh sok te kʼopil psykhḗ ta Biblia ini, jaʼ chikan te bin la skʼan yalbey skʼoplal, ay la yichʼ tuuntesel bitʼil «kuxlejalil», «te bintik kuxajtik», «ants winik», «te bin yilel stalel te ants winik», sok tey ochem skʼoplal-a te kʼalal ya kaltik «joʼon». Jaʼnix jich ya skʼan ya yal te ay bin ya jpastik sok spisil koʼtantik (Dt 6:5; Mt 22:37). Te kʼopil néfesh sok te kʼopil psykhḗ ay jaʼ ya yalbey skʼoplal te bin ya smulan spasel te bin kuxule. Jaʼnix jich ay jaʼ ya yalbey skʼoplal te machʼa lajemix o chamen bakʼet (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).

Kʼ

• Kʼaʼel chamel.

  Jaʼ jun chamel te ya xchiknaj ta jnujkuleltike. Te kʼaʼel chamel te ya yalbey skʼoplal te Biblia ma pajaluk sok te bitʼil naʼbil sba ta ora ini, melel ya xchiknaj ta kʼuʼul pakʼal sok ta naetik-a (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

• Kʼin yuʼun axibal naetik.

  Jaʼnix jich ya yichʼ naʼbeyel sba Kʼin yuʼun stsobeyel sit awal tsʼunubil. Ya yichʼ pasel ta 15 kʼalal ta 21 ta u yuʼun etanim, melel jaʼ slajibal sit ya yakʼ ta jun jaʼbil te awal tsʼunubiletik ta Israel. Ta yorail-abi, bayal stseʼelil yoʼtanik sok ya yalbeyik wokol te Jehová yuʼun te akʼbotik bendición ta swenta te bin la stsʼunike. Ta yorail te kʼin-abi, te ants winiketik ya xnainik ta axibal naetik yuʼun ya sjultes ta yoʼtanik te kʼalal lokʼik tal ta Egipto. Te winiketik puersa ya skʼan ya xbajtik ta Jerusalén ta spasel oxeb kʼinetik; te kʼin ini jaʼ jun te ya spasike (Le 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2).

• Kʼin yuʼun pan te maba yichʼoj levadura.

  Jaʼ sbabial kʼin te ya spasik ta jujun jaʼbil te israeletike, te kʼin ini jaʼ jun ta yoxebal te mukʼxan skʼoplale. Ya xjajch ta 15 ta u yuʼun nisán, te kʼalal kʼaxemix jun kʼajkʼal-a te Kʼin yuʼun Pascua sok ya xjalaj jukeb kʼajkʼal. Jaʼnax ya xjuʼ ya sweʼik pan te maba yichʼoj levadura, yuʼun jich ya sjultes ta yoʼtanik te kʼalal lokʼik tal ta Egipto (Éx 23:15; Mr 14:1).

• Kʼin yuʼun Pascua.

  Jaʼ jun kʼin te ya yichʼ pasel ta jujun jaʼbil ta 14 yuʼun te u abib (te patil la yichʼ naʼbeyel sba jich bitʼil nisán) te banti ya yichʼ naʼel te kʼalal kolik tal ta Egipto te israeletike. Ta yorail-abi ya yichʼ weʼel wobil jkolel tuminchij o jkolel tentsun te ya yichʼ weʼel sok chʼaal itaj soknix pan te maba yichʼoj levadura (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

• Kʼin yuʼun yakʼel ta stojol Dios te templo.

  Jaʼ jun kʼajkʼal te ya sjultes ta yoʼtanik te la yichʼ chʼultesel te templo ta skaj te la sbolobtesbey skʼoplal te Antíoco Epífanes. Te kʼin ini ya xjajch ta 25 ta u yuʼun kislev sok ya xjalaj waxakeb kʼajkʼal (Jn 10:22).

• Kʼulub.

  Te kʼulube jaʼ pajal sok te chil o xkʼaj te jtsojbnax ya xwilike. Ta Ley yuʼun Moisés, maba boloben skʼoplalik-a, jaʼ yuʼun ya xjuʼ ta weʼel-a. Te kʼalal bayal te kʼulubetike ya yakʼ bayal wokolil, melel ya slajin spisil te bintik ya sta (Éx 10:14; Mt 3:4).

L

• Legión.

  Jaʼ jtsojb soldadoetik yuʼun te antiguo Roma te ayniwan 4 mil o ayniwan 6 mil ta tul soldadoetik yuʼune. Ta sJun Dios, jich yilel te smakoj bayal yajtalul te kʼopil «Legión» (Mt 26:53, nota; Mr 5:9; Lu 8:30).

• Lekil oʼtanil te ma snujpʼuk ya kichʼtik.

  Ta griego kʼop ya skʼan ya yal te ay bin ay yutsil o te tʼujbile. Jteb ma spisiluk-ora, jaʼ ya yalbey skʼoplal te kʼalal ay machʼa sok bayal yutsil yoʼtan ay bin ya yakʼ. Te kʼalal jaʼ ya yalbey skʼoplal te slekil yoʼtan Dios te ma snujpʼuk ya kichʼtike, ya yakʼ ta naʼel te ya yakʼ majtanil te Dios sok spisil slekil yoʼtan, te maʼyuk bin ya smaliy te ya yichʼ akʼbeyel yuʼune. Jich ya yakʼ ta ilel te kʼax jelawen yutsil yoʼtan te Dios sok te slekil yoʼtane, sok te kʼax kʼuxotik ta yoʼtane. Te kʼopil-abi jaʼnix jich ya xjuʼ ta kʼasesel jich bitʼil «yakʼel koltayel» sok «yakʼel lekil majtanil». Jaʼ skʼoplal te kʼalal ay bin ya yichʼ akʼbeyel jtul ants winik, manchukme ma snujpʼuk ya yichʼ o maʼyuk bin spasoj swenta ya x-akʼbot te smajtane; te bin tijbot yoʼtan yuʼun te machʼa la yakʼ te majtanile, jaʼ te slekil yoʼtane (2Co 6:1; Ef 1:7).

• Lek yachʼil kʼop.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel yuʼun Dios sok te kolel ya jtatik ta swenta te schʼuunel koʼtantik ta stojol te Jesucristoe (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).

• Leptón.

  Te kʼalal la yichʼ tsʼibayel te Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jaʼ chʼin jsejp takʼin te ya stuuntesik-a te judioetik te pasbil ta cobre o bronce (Mr 12:42; Lu 21:2; notaetik).

• Levadura.

  Jaʼ te bin ya yichʼ akʼbeyel te harina o jaʼ yuʼun ya yichʼ pajubtesel. Jaʼ ya yalbeyxan skʼoplal te harina te pajubtesbilix te ya yichʼ kʼejel swenta ya yichʼ wotsʼel sok yan harina yuʼun ya yichʼ pajubtesel-euk. Ta Biblia, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya spajbey skʼoplal sok te mulil sok te bintik ma tojuk ta pasel. Jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel ta albeyel skʼoplal te kʼalal ay bin ya xchʼi te ma chiknaj ta ilel sok te ya xmukʼub bael ta bayuk (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).

• Leví; levita.

  Jaʼ te yoxebal snichʼan te Jacob te la sta sok te Lea, jichnix la yichʼ naʼbeyel sba te stsʼumbale. La xat sba ta oxtsojb te stsʼumbal te Leví ta swenta te oxtul snichʼnabe. Ay baeltik te kʼopil levitaetik jaʼ skʼoplal spisil te stsʼumbal Leví, pero jteb ma spisil-ora ma x-och skʼoplal tey-a te sfamilia te Aarón te ayik ta sacerdoteile. Te tsʼumbalil ini ma la yichʼ skʼinalik ta Kʼinal te albil skʼoplal ya yichʼike. La yichʼik akʼbeyel 48 mukʼul lumetik ta yutil te skʼinal te stsʼumbal te snichʼnab Jacob (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

• Ley.

  Kʼalal ya yichʼ tsʼibayel ta mayúscula te sbabial letra, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal te Ley yuʼun Moisés o te sbabial joʼeb libroetik yuʼun te Bibliae. Pero, te kʼalal ya yichʼ tsʼibayel ta minúscula te sbabial letrae, jaʼ ya xjuʼ ya yalbey skʼoplal jun mantalil o jun tojobtesel te ay ta Ley yuʼun Moisés (Nú 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gál 3:24).

• Ley yuʼun Moisés.

  Jaʼ te ley yuʼun Jehová te la yakʼbey te israeletik ta swenta te Moisés te kʼalal ayik ta jochol takin kʼinal yuʼun Sinaí ta jaʼbil 1513 te kʼalal mato talem-a te Cristoe. Te sbabial joʼeb libroetik yuʼun te Biblia, jteb ma spisiluk-ora ya yichʼ naʼbeyel sba bitʼil Ley (Mt 5:17; Lu 24:44).

• Lokʼombaetik.

  Jaʼ slokʼomba te bin chikan ta ilel o slokʼomba te bin ma naʼbiluk sba te ya stuuntes te ants winiketik yuʼun ya yichʼik ta mukʼ. Te yichʼel ta mukʼ lokʼombaetik smakojbey skʼoplal te kʼux ta yoʼtanik sok te mukʼ skʼoplal ta yoʼtanik (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

M

• Macedonia.

  Jaʼ jpam lum te ay ta norte yuʼun te Grecia, la yichʼ naʼbeyel sba ta lek ta swenta te Alejandro Magno. Maʼyuk machʼa wentainbil yuʼun-a jaʼto te kʼalal la yichʼik ochintayel yuʼun te romanoetike. Kʼalal te jpuk-kʼop Pablo la yulaʼtay ta sbabial buelta te skʼinal Europa, jaʼix chʼin jpam lum te wentainbil yuʼun-a te Romae. Te Pablo oxeb buelta la yulaʼtay te Macedonia (Hch 16:9).

• Machʼa Chopol.

  Jaʼ yan te bin-utʼil naʼbil sba te Pukuj, te Satanás, te ya skontrain te Dios sok te mantaliletik yuʼune (Mt 6:13; 1Jn 5:19; notaetik).

• Machʼa yichʼoj yaʼtel.

  Te kʼop ini ta griego kʼop ya skʼan ya yal «te machʼa mero jwolwanej». Jaʼ ya yalbey skʼoplal te yaʼtel yichʼoj te Jesucristo yuʼun ya skoltay lokʼel ta mulil te ants winiketik te jun yoʼtanik ta stojol Dios sok te ya yakʼbey staik te kuxlejalil ta sbajtelkʼinal (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

• Majkilal.

  Jaʼ spisil ta chajp te bintik ya stuuntesik-a te soldadoetik yuʼun ya smak sbaik-a. Te bintik chaʼoxchajp yichʼoj te majkilale, jaʼ te smajkil jolal, smajkil oʼtanil, schujkil chʼujtul, slapel te tepil o xanabil sok te majkilale (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).

• Majkil tanil.

  Jaʼ chʼin bolsa te lapʼtiklanbil tʼujbil tonetik ta sba te ay ta stan te mukʼul sacerdote te kʼalal jujun buelta ya x-och ta Chʼul Awilal. La yichʼ naʼbeyel sba jich bitʼil «majkil tanil swenta schajpanel kʼop», melel tey ay-a te Urim sok te Tumim te la yichʼ tuuntesel swenta ya yichʼ naʼel te ichʼel ta kʼop yuʼun te Jehová (Éx 28:15-30). Ilawil ta apéndice, B5.

• Majtanil ta swenta kʼuxul oʼtanil.

  Koltayel te ya yichʼ akʼbeyel ta stojol te machʼatik ay bin ya xtuun yuʼunik. Ta Génesis kʼalal ta Malaquías maba ya yalbey skʼoplal ta jamal te majtaniletik te ya yichʼ akʼel ta swenta kʼuxul oʼtanil, pero te Ley ya yalbey skʼoplal ta jamal stukel te bin-utʼil te israeletik ya skʼan ya skoltayik te pobreetike (Mt 6:2, nota).

• Majtanil ta swenta mulil.

  Milbil majtanil te ya yichʼ akʼel ta swenta te mulil te ma spasemaluk oʼtanil ya yichʼ pasel. Yanyantik-a te chambalametik ya yichʼ akʼele, jich bitʼil jkojt toro o jkolel stsumutetik, jaʼ chikan teme mukʼ skʼoplal o maʼuk te machʼa ya skʼan perdón yuʼun te smule, teme ay stakʼin o maʼuk (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

• Malcam.

  Jaʼnixniwan skʼoplal te Mólek, jaʼ te dios yuʼun te ammonitaetik te kʼax mukʼ skʼoplal yuʼunike (Sof 1:5). Ilawil te banti ya yal MÓLEK.

• Malbil majtanil.

  Jaʼ vino te ya yichʼ malel ta sba te skajtajib chikʼbil majtanil sok te jun-nax ya yichʼ akʼel sok te yantikxan majtaniletik te ya yichʼ akʼel-ae. Te Pablo la stuuntes ta lokʼombakʼop ini yuʼun jich la yalbeyel skʼoplal te sok spisil yoʼtan ya slajin spisil te yip ta skoltayel te yermanotake (Nú 15:5, 7; Flp 2:17).

• Mamal; anciano.

  Jaʼ jtul winik te ayix yaʼbilal. Ta Biblia, jaʼ skʼoplal te machʼa ay yichʼoj mukʼ yaʼtel ta chʼin lum o ta jun nación. Jaʼ jich ya yichʼik albeyel-euk te chʼul-abatetik ta sjun Apocalipsis. Te kʼalal ya kalbeytik skʼoplal te machʼatik yichʼoj yaʼtelik ta congregación, ya yichʼ tuuntesel te kʼopil presbýteros ta griego kʼop te ya skʼan ya yal «anciano» (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4).

• Maná.

  Jaʼ te bin la sweʼik te israeletik ta jochol takin kʼinal 40 jaʼbil. Jaʼ la yakʼ te Jehová ta swenta jun milagro, limil ta lum ya xchiknaj ta jujun sab ta yeʼtal te tsʼujule, pero ta jujun sábado maʼyuk stukel. Te kʼalal jich kʼot ta pasel ta sbabial bueltae, te israeletik jich la yalik «¿Bin-a ini?», «¿Man huʼ?», xchi ta hebreo kʼop (Éx 16:13-15, 35). Jaʼnix jich, te Jesús la yalbey skʼoplal te maná pero ta señail kʼop (Jn 6:49, 50).

• Maʼyuk kʼexlalil ta skʼaxuntayel mantal.

  Jich ya yichʼ kʼasesel te kʼopil asélgueia te ay ta griego kʼop. Jaʼ skʼoplal te machʼa mero ya skʼaxuntay te leyetik yuʼun te Diose sok te jkʼaxel ma xkʼexaw sok te ya stoy sba ta skʼaxuntayel te mantale. Te machʼa jich stalel-abi ya yakʼ ta ilel te ma xyichʼ ta mukʼ te leyetik, te mantaliletik sok te machʼatik yichʼojik mukʼ yaʼtelike. Te talelil-abi yuʼun-nix jkʼaxel chopol-a (Gál 5:19; 2Pe 2:7).

• Maʼyuk yabakul.

  Te antiguo kʼopiletik te ya xchiknaj ta Biblia te kʼasesbil jich bitʼil «maʼyuk yabakul» o te «lekubtesbil» ma jaʼuknax skʼoplal te machʼa maʼyuk yabakul ta sbakʼetal, jaʼnix jich smakojbey skʼoplal te maba boloben skʼoplal ta stojol te Dios o te ya schaʼlekubtes sba ta stojol te Diose. Ta swenta te bin ya yal te Ley yuʼun Moisés, te kʼopiletik ini jaʼ te ay machʼa lekuben skʼoplal ta stojol te Diose (Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; Snt 1:27).

• Medoetik.

  Jaʼik te machʼatik talemik ta stsʼumbal Madái, jaʼ jtul snichʼan te Jafet. Bajtik ta nainel ta spamlejal wits yuʼun Irán, ta patil kʼotik ta jun mukʼul nación yuʼun Media. Ta Pentecostés, ta jaʼbil 33 te kʼalal talemix-a te Cristoe, ayix medoetik ta Jerusalén te yakik ta nainel tey-ae (Hch 2:9).

• Mel-oʼtan.

  Jaʼ ya yakʼik ta ilel te kʼalal ay machʼa ya xlaj yuʼunik o ta swenta yan wokolil. Ta namey kʼinal kʼayemik-a te ya smel yoʼtanik junuk tiempo te kʼalal ay machʼa ya xlaje. Ma jaʼuknax te x-awetik ta okʼel, te ants winiketik ya slapik kʼuʼul pakʼal te tsabil yuʼunik ta yorail-abi, ya sbujkʼiyik tan ta sjolik, ya schʼiʼik te skʼuʼik sok ya smajulanik te yoʼtanik. Ay baeltik te ya yichʼik tojel te ants winiketik yuʼun ya xbajtik ta okʼel ta mukenal te kʼalal ay machʼa ya xlaj (Est 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Jn 11:33; Ap 21:4).

• Mero chʼul awilal.

  Jaʼ jun cuarto te ay ta mero yutil te nailpakʼ templo soknix ta templo, tey kʼejbil-a te skaxaul chapbilkʼop. Ta Ley yuʼun Moisés ya yal te jaʼnax te mukʼul sacerdote ya xjuʼ ya x-och jun-nax buelta ta jun jaʼbil, ta Skʼajkʼalel stael perdón (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).

• Mesías.

  Jaʼ jpʼal kʼop te talem ta hebreo kʼop te ya skʼan ya yal «te machʼa tsabile». Pero, ta griego kʼop jaʼ Cristo (Da 9:25, TNM, nota; Jn 1:41).

• Milagroetik.

  Jaʼ spisil te bintik ya xkʼot ta pasel te ma ta swentauk yip ants winiketik, jaʼ ta swenta yuʼel te bintik ma xjuʼ ta ilele. Ta Biblia ay baeltik jich ya yalbey skʼoplal te bitʼil «señailetik», «mukʼul aʼteliletik» sok «aʼteliletik te ay yutsilal» (Mt 11:20; Hch 4:22; Heb 2:4).

• Milbil majtanil.

  Jaʼ majtanil te ya yichʼ akʼel ta stojol Dios ta swenta yalel wokol, ta stael perdón o swenta lek ya yil sbaik sok te Dios ta yan buelta. Jaʼto tal ta skʼajkʼalel te Abel, te ants winiketik spasemal yoʼtan yakʼojik yanyantik ta chajp chikʼbil majtanil jich bitʼil chambalametik. Te Ley yuʼun Moisés la yal te puersa ya skʼan ya yichʼ akʼel milbil majtaniletik. Te kʼalal la yakʼ skuxlejal te Jesús jich te bin-utʼil chikʼbil majtanil, maba puersa la yichʼix akʼel chambalametik ta milbil majtaniletik. Manchukme jich-abi, te jchʼuunjeletik yakikto ta yakʼel milbil majtaniletik kʼoem ta stojol te Diose (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

• Milla.

  Jaʼ jun pʼisojibal te ya xchiknaj ta sJun Dios, jaʼnax ta Mateo 5:41. Jaʼniwan jun pʼisojibal yuʼun te romanoetike, te jaʼ pajal sok 1,479 metro sok 50 centímetro.

• Mina.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, te jun mina-takʼin jaʼ pajal sok 100 dracma-takʼin sok 340 gramo yalal (Lu 19:13).

• Mirra.

  Xuchʼil chʼin teʼetik te ay schʼixal te sumet yikʼ te talem ta stsʼumbal teʼetik te Commiphora sbiile. Jaʼ jun te bin ya yichʼ te aceite te ya yichʼ tuuntesel te kʼalal ay machʼa ya stsa te Diose. Ya yichʼ tuuntesel yuʼun bujtsʼan yikʼ-a te kʼuʼul pakʼal sok te wayibaletik, soknix ya yichʼ akʼbeyel te aceiteetik te ya xtuun ta masaje sok ta cremaetik yuʼun bakʼetalil. Jaʼnix jich ya yichʼ kapel sok vino yuʼun ya xtuun jich bitʼil poxil. Jaʼnix jich la yichʼ tuuntesel yuʼun ya sbalbeyik ta sbakʼetal te machʼatik ya xbajtik ta mukele (Éx 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39).

• Mólek.

  Jaʼ dios yuʼun te ammonitaetik; jaʼnixniwan skʼoplal te Malcam, Milcom o te Moloc. Jaʼ jich ya yichʼ albeyel te dios ini, ma jaʼuk mero sbiil. Te Ley yuʼun te Moisés ya yal te ya yichʼ milel te machʼa ya yakʼ te snichʼan ta chikʼbil majtanil ta stojol te Mólek (Le 20:2; Jer 32:35; Hch 7:43).

• Moloc.

  Jaʼ dios yuʼun te ammonitaetik; jaʼnixniwan te Malcam, Milcom o Mólek (Hch 7:43).

• Mukenal.

  Te kʼalal ya xchiknaj ta minúscula te sbabial letra, jaʼ ya yalbey skʼoplal te batsʼil mukenal. Pero, te kʼalal ya xchiknaj ta mayúscula te sbabial letra, jaʼ ya yalbey skʼoplal te kʼopil Seol te ay ta hebreo kʼop sok te kʼopil Hades te ay ta griego kʼop. Jich yuʼun, te kʼalal ya xchiknaj ta mayúscula te sbabial letrae, jaʼ skʼoplal te banti ayik ta kux-oʼtan te machʼatik lajemikixe o te banti maʼyuk bin ya xjuʼ ya spasikix sok te maʼyuk bin ya snaʼikixe (Gé 47:30; Ec 9:10; Mt 27:61; Hch 2:31).

• Mukʼul lum yuʼun anibal.

  Jaʼ mukʼul lum yuʼun te levitaetik te banti ya xjuʼ ya x-an bael te machʼa ma spasemaluk yoʼtan la yaʼiy milaw te jich maba ya yichʼ milel yuʼun te sfamilia te machʼa la smile. Ta kʼinal te banti la yichʼik akʼbeyel te israeletik ay wakpam mukʼul lumetik yuʼun anibal tey-a. Jaʼ la stsa te Moisés sok te Josué, jaʼ chikan te banti albotik yuʼun te Jehová. Te kʼalal ay machʼa ya xkʼot snakʼ sba ta mukʼul lum yuʼun anibal, yame skʼan ya scholbey yaʼiy te jwolwanejetik te ayik ta yochibal te mukʼul lum te bin la spase sok leknax ya yichʼ ilel. Swenta maba ya snakʼ sba ta mukʼul lum yuʼun anibal sok te tey ya xjil ta nainel-a te machʼa spasemal yoʼtan milawan, ya skʼan ya xbajt yichʼ chajpanel te banti la yaʼiy milaw yuʼun jich ya yakʼ ta ilel teme yuʼun-nix ma spasemaluk yoʼtan milawan-ae. Teme maʼyuk smul la yichʼ tabeyel, yame yichʼ ikʼel sujtel ta mukʼul lum yuʼun anibal. Te jayeb kʼajkʼal kuxul ta kʼinal teyme ya xjil ta nainel-a o jaʼto te kʼalal ya xlaj te machʼa ochem ta mukʼul sacerdotee (Nú 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8).

• Mukʼul sacerdote.

  Te Ley yuʼun Moisés ya yal te jaʼ te sacerdote te kʼax mukʼ yaʼtel yichʼoj ta stojol te yantik sacerdoteetike. Jaʼ te machʼa ya swentain te lum Israel ta stojol Dios sok jaʼ ya yilbey yaʼtel te yantik sacerdoteetik. Jaʼnax stukel te ya xjuʼ ya x-och ta Mero chʼul awilal, jaʼ te ay ta mero yutil te nailpakʼ templo sok ta templo. Jaʼnax jun buelta ya xjuʼ ya x-och tey-a ta jujun jaʼbil, ta Skʼajkʼalel stael perdón. Jaʼnix jich ya yichʼ albeyel mukʼul sacerdote-euk te Jesucristoe (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).

• Mukʼul ton te ya yakʼbey yiptajib te mukʼul na.

  Jaʼ ton te ya yichʼ akʼel ta xujk na, tey ta banti mero schikin te nae. Kʼax mukʼ skʼoplal te ton ini, melel jaʼ ya yakʼ snupʼ sba te pajkʼetike. Te mukʼul ton te ya yakʼbey yiptajib te sjol nae jaʼ te mukʼul ton te ya yakʼbey yiptajib te xujk nae. Teme jaʼ jun mukʼul na te ya yichʼ pasel o jaʼ te stsʼajkʼul jpam mukʼul lum, ya yichʼ tsael jun ton te kʼax tulane. Jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel ta lokʼombakʼop te kʼalal ya yichʼ albeyel skʼoplal te yiptajib te balumilale. Jaʼnix jich, te Jesús ya yichʼ naʼbeyel sba jich te bin-utʼil «mukʼul ton te ya yakʼbey yiptajib te xujk nae», te jaʼ skʼoplal spisil te congregacionetike, melel ya yichʼ pajbeyel skʼoplal jich te bin-utʼil jun na (Ef 2:20; Job 38:6).

• Mulwej.

  Jich ya yichʼ kʼasesel te kʼopil pornéia te ay ta griego kʼop, te kʼopil-abi ya stuuntes te Biblia yuʼun ya yalbey skʼoplal spisil ta chajp te bin-utʼil ya sjokin sbaik ta wayel jtul ants sok jtul winik te ma lekuk ya yil te Diose. Tey ochem skʼoplal-a te antsiwej, antsinel, te machʼatik ya schon sbakʼetalik, jtul ants sok jtul winik te ya sjokin sbaik ta wayel te maba nujpunemik, te machʼatik sjoy sbaik ta winikil te ya sjokin sbaik ta wayel sok te machʼatik ya skuch sbaik sok chambalametik. Ta Apocalipsis, te kʼalal ya yalbey skʼoplal te j-antsinel ants te naʼbil sba bitʼil «Mukʼul Babilonia», jaʼ ya yalbey skʼoplal te leknax ya yil sba sok te ajwaliletik ta balumilal yuʼun ya skʼan te mukʼ skʼoplal ya xkʼot sok te ya x-akʼbot skʼulejale (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Ilawil te banti ya yal J-ANTSINEL ANTS; WINIKETIK TE YA SCHON SBAKʼETALIK.

N

• Najalsitil.

  Jaʼ te ay machʼa ay bin ya sta ta ilel o te ay bin ya x-akʼbot yil ta spensar ta ajkʼabal o ta kʼajkʼaleltik. Yanyantik-a te bin-utʼil la yichʼik akʼbeyel yile, ay baeltik akʼbot yilik te kʼalal chʼayemik ta kʼinal-a o te kʼalal ayik ta wayich-ae (Hch 10:3; 11:5; 16:9).

• Nardo.

  Jaʼ tsajal aceite te sumet yikʼ te mero toyol stojol. Ya yichʼ lokʼesel ta jaʼmal te espicanardo sbiile (Nardostachys jatamansi). Ta skaj te kʼax toyol stojole, ay ya yichʼ kapel sok yantik aceiteetik te pekʼel stojole sok ay ma jaʼukix batsʼil nardo te ya yichʼ chonele. Jaʼ yuʼun, te Marcos sok te Juan la yalik te la yichʼ malel «batsʼil nardo» ta stojol te Jesús (Mr 14:3; Jn 12:3).

• Nazareno.

  Jaʼ yan sbiil te la yichʼ akʼbeyel te Jesús ta swenta te talem ta lum Nazaret. Jaʼniwan snitojbey sba skʼoplal sok te kʼopil te ay ta hebreo kʼop te «spul» te xchie, te la yichʼ tuuntesel ta Isaías 11:1. Ta patil, jich la yichʼik naʼbeyel sba te jnopojeletik yuʼun te Jesuse (Mt 2:23; Hch 24:5).

• Nefilim.

  Jaʼik te snichʼnab te chʼul-abatetik te kʼatpʼujemik ta chʼichʼbakʼet te ayin yuʼunik sok te yantsil nichʼanik te winiketik te kʼalal mato talem-a te Pulemale. Te alnichʼanetik-abi mero jkʼaxel ya x-utsʼinwanik (Gé 6:4).

• Nichimal Kʼinal.

  Jaʼ jun tʼujbil kʼinal. Te sbabial nichimal kʼinal la spas te Jehová jaʼ ta Edén yuʼun tey ya xkuxinik-a te sbabial ants winik. Te kʼalal jipil ta teʼ te Jesús, la yakʼbey snaʼ te jtul chopol winik te jipil ta stsʼeel te ya xkʼatpʼuj ta nichimal kʼinal swolol te balumilale. Te kʼopil «paraíso» te ya yichʼ tuuntesel ta 2 Corintios 12:4 jaʼ skʼoplal yaʼiyel te Nichimal Kʼinal te ya xtal ta pajel chaʼbej, yan stukel te Apocalipsis 2:7 jaʼ ya yalbey skʼoplal te paraíso ta chʼulchan (Can 4:13; Lu 23:43).

• Nisán.

  Te kʼalal kolik lokʼel tal ta Babilonia te israeletike, jaʼ jich jajch yalbeyik te u yuʼun abib. Jaʼ te sbabial u ta chʼul calendario yuʼun te judioetik, pero jaʼ sjukebal u ta calendario yuʼun te yantik ants winiketike. Ya xjajch ta olil bael u yuʼun marzo kʼalalto ta olil bael u yuʼun abril (Ne 2:1). Te judioetik ya spasik te Kʼin yuʼun Pascua ta 14 yuʼun Nisán, jaʼnix ta kʼajkʼal-abi te la sjach jilel te Jesucristo te Weʼel Uchʼel yuʼun Kajwaltik (Lu 22:15, 19, 20). Soknix ta kʼajkʼal-abi la yichʼ jijpanel ta teʼ yuʼun wokolil (Lu 23:44-46).

• Nopol slajibal kʼajkʼal.

  Ya yichʼ tuuntesel te kʼopil ini ta albilkʼopetik sok ay ya yichʼ alel ta «nopol slajibal kʼajkʼal bael», jaʼme ya yalbey skʼoplal te kʼalal nopol ya xkʼotix ta pasel spisil te bin albil skʼoplale (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Jaʼ chikan te bin albilkʼop ya yichʼ albeyel skʼoplale, ya xjuʼ ya smak cheʼoxeb jaʼbil o bayal jaʼbil. Kʼalal te Biblia ya stuuntes «nopol slajibal kʼajkʼal» te xchie, jaʼ ya yalbeyxan skʼoplal te nopol ya yichʼ lajinel te chopol ants winiketik ta yorail te kʼalal liʼ ayix-a te Jesús (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).

• Nujkul.

  Jaʼ snujkulel tentsun o tuminchij te banti ya skʼejik-a te vino o te bintikxan ay yaʼlel. Te kʼalal ya xpajub te vino, ya slokʼes dióxido de carbono te ya yakʼ sijtʼ te nujkule. Jaʼ yuʼun ya yakʼ xtʼom te nujkul teme pokoʼubenixe. Jaʼ yuʼun ya skʼan ya yichʼ pulel ta yachʼil nujkul te vinoe, melel maba ya schʼi ta ora stukel (Jos 9:4; Mt 9:17).

• Nujkul swenta tsʼibajel.

  Jaʼ snujkulel tuminchij, tentsun o jkolel toro te ay bintik ya yichʼ tsʼibayel tey-a. La yichʼ tuuntesel yuʼun ya yichʼ tsʼibayel tey-a te skʼop Diose sok jaʼ ya xjalajxan-a te bin-utʼil te papiro. Te nujkul te ay bin tsʼibaybil tey-a te la skʼan te Pablo te yakuk x-ichʼbot tal yuʼun te Timoteo, jaʼniwan tey tsʼibaybil-a cheʼoxeb te bintik ya yal te Génesis kʼalal ta Malaquías. Te Balbil junetik te la yichʼ tael ta mar Muerto ay tsʼibaybilik ta nujkul (2Ti 4:13).

O

• Olíbano.

  Xuchʼil teʼetik o chʼin teʼetik te talemik ta stsʼumbal te Boswellia. Te kʼalal ya yichʼ chikʼele, sumetnax yikʼ ya xlokʼ. Jaʼ jun te bin ya yichʼ akʼbeyel te pom te ya yichʼ tuuntesel ta nailpakʼ templo sok ta templo. Jaʼnix jich ya yichʼ akʼel ta sba te sit awal tsʼunubil te ya yichʼ akʼel ta majtanil soknix ya yichʼ akʼel ta sba te jujunchol panetik te ya yichʼ akʼel ta stojol Dios te ay ta yutil te Chʼul Awilal (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

P

• Pamal kʼajkʼ.

  Jaʼ jun lugar ta señail kʼop «te yak ta tilel sok azufre». Jaʼnix jich naʼbil sba bitʼil «schebal buelta lajele». Tey ya yichʼik chʼojel bael-a te machʼatik ma sujtes yoʼtanik, te Pukuj, te lajel sok te Mukenale (o Hades). Te bitʼil ya yichʼik chʼojel bael ta kʼajkʼ te bintik maba ya xkʼaʼ —jich bin-utʼil te espirituetik, te lajel sok te Mukenal— ya yakʼ ta ilel te jaʼ señail te lajinel ta sbajtelkʼinal, ma jaʼuk jun lugar te xpulpon ta tilel ta sbajtelkʼinal (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Panetik te akʼbil ta stojol Dios.

  Jaʼ chaʼchol panetik te wakwakpejch cholanbil moel (ta spisil 12 ta pejch panetik) te ya yichʼ akʼel ta mesa yuʼun te Chʼul Awilal yuʼun te nailpakʼ templo soknix ta templo. Jaʼnix jich naʼbil sba bitʼil «panetik te ya yichʼ latsel». Ta jujun sábado ya yichʼ jeltayel te panetik yuʼun ya yichʼ akʼel yachʼil. Te panetik te ya yichʼ lokʼesele, jaʼnax ya xjuʼ ya sweʼik te sacerdoteetike (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).

• Papiro.

  Jaʼmaletik te ya xchʼi ta jaʼ te pajal yilel sok te xan. Ay la yichʼ tuuntesel yuʼun ya yichʼ pasel mochetik, biluketik te ay bin ya yichʼ akʼel tey-a sok barcoetik. Jaʼnix jich ay bin lechel ya yichʼ pasel sok-a te banti ya xjuʼ tsʼibajel tey-a, te bayal ta balbil junetik la yichʼ tuuntesel (Éx 2:3).

• Pentecostés.

  Jaʼ te schaʼchajpal kʼin ta yoxchajpal kʼin te mukʼ skʼoplal ya spasik te judío-winiketik ta Jerusalén. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis la yakʼbey sbiilin Kʼin yuʼun Kʼajoj; ta Génesis kʼalal ta Malaquías la yakʼbey sbiilin Kʼin yuʼun te Semanaetik. Te Pentecostés jaʼ ya skʼan ya yal «cincuenta [kʼajkʼal]». Te kʼin ini ya yichʼ pasel te kʼalal kʼaxemix-a te 50 kʼajkʼal te jajch tal ta ajtayel ta 16 ta u yuʼun nisán (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).

• Plaza.

  Jaʼ te banti ay-a te mercado yuʼun te mukʼul lum te tey ya stsob sbaik bayal ants winiketik-a. Jaʼ jun mukʼul lugar te ay ta jamalal. Nopolniwan ay ta yochibal te mukʼul lum sok tey ya xmanbajik sok ya xchonbajik-a te ants winiketik. Jaʼnix jich, tey ya yichʼ kʼoponel sok cholbeyel skʼoplal-a te ley yuʼun te Diose (Gé 23:10-18; Ne 8:1-3; Jer 5:1). Soknix tey ya schajpanik kʼopetik-a te jwolwanejetik yuʼun te mukʼul lume (Rut 4:1, 2, 11).

• Pom.

  Balsamoetik te ya skapik sok te xuchʼil te bin sumet yikʼ te kʼunkʼun ya xlaj ta tilel sok te bujtsʼan-nax te yikʼe. Ta nailpakʼ templo sok ta templo ya stuuntesik pom te kʼax lek chajpanbil te ay chanchajp te bin kapbil soke. Ya yichʼ chikʼel ta sab sok ta ajkʼabal ta skajtajib schikʼojibal pom te ay ta yutil te Chʼul Awilal; jaʼnix jich ya yichʼ chikʼel pom ta yutil te Mero chʼul awilal ta Skʼajkʼalel stael perdón. Jaʼ señail te ya yaʼiy stojol te Dios te oración yuʼun te j-abatetik te jun yoʼtanike. Te stuuntesel pom ma jaʼuk jun mantalil te ya skʼan ya schʼuunik spasel-a te sbabial jchʼuunjeletike (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).

• Pornéia.

  Ilawil te banti ya yal MULWEJ.

• Procónsul.

  Jaʼ jtul ajwalil te mukʼ skʼoplal ta jpam chʼin lum te wentainbil yuʼun te jtsojb ants winiketik te jaʼik romanoetik te yichʼojik mukʼ yaʼtelik. Yichʼoj yaʼtel yuʼun ya xchajpanwan sok ya yakʼ mantal ta stojol te soldadoetike. Pero, spisil te yaʼtel ya spas te ajwalile, jaʼ ya x-ilbot yuʼun te jtsojb ants winiketik te yichʼojik mukʼ yaʼtelik te jaʼik te machʼatik kʼax mukʼxan yaʼtelik ta stojol te chʼin lum-abi (Hch 13:7; 18:12; notaetik).

• Pukuj.

  Jaʼ yan sbiil te Satanás te ya yichʼ alel ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis. Te biilil Pukuj ya skʼan ya yal «jleaw ta kʼop». Te Satanás ya sbiilin Pukuj, melel jaʼ te machʼa mero ya sle ta kʼop te Jehová. Bayal lotil yaloj ta stojol te Jehová, ta swenta te bintik lek yaloj sok ta swenta te schʼul biile (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).

• Pukujetik.

  Jaʼ chopol espirituetik te ma chikanik ta ilel te bayal yuʼelik. Ta Génesis 6:2 ya yal te jaʼik «yal snichʼnab te smelelil Diose»; ta Judas 6 ya yichʼik albeyel «chʼul-abatetik». Kʼalal la yichʼik pasel ma chopoluk stalelik-a. Jaʼik chʼul-abatetik te spasemal yoʼtan la skontrainik te Dios, kʼalal la skʼaxuntaybeyik smantal ta skʼajkʼalel te Noé te jich jun-nax la yakʼ sbaik ta stojol te Satanás ta skontrainel te Jehová (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).

Pʼ

• Pʼijil kʼop.

  Jaʼ aʼiyejetik te komiknax te ay bintik ya yakʼik ta nopel o te ay bintik smelelil ya yakʼik ta nopel ta chaʼoxpʼalnax kʼop te kʼax mukʼik skʼoplale. Te pʼijil kʼopetik ya jtatik ta Bibliae ayniwan ma xkʼot ta koʼtantik o te kʼax chujkultik sba ta ichʼbeyel swentail. Te pʼijil kʼopetik ya yakʼik ta nopel te bin smelelil te yan-nax ta aʼiyel-ae, ay baeltik te jaʼnax jun señail kʼope. Ay pʼijil kʼopetik te ya yichʼ naʼbeyel sba ta lek ta skaj te ya yichʼ tuuntesel ta skʼexlaltesel o ta spʼajel jtul ants winik (Ec 12:9; 2Pe 2:22).

Q

• Querubín.

  Jaʼ chʼul-abatetik te yichʼojik mukʼ yaʼtelik sok te ya spasik mukʼul aʼteliletik. Ma pajaluk sok te serafinetik (Gé 3:24; Éx 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).

R

• Rúaj; Pnéuma.

  Te kʼopil rúaj te ay ta hebreo kʼop sok te kʼopil pnéuma te ay ta griego kʼop jteb ma spisil te Bibliaetik ta tseltal jich skʼasesojik bitʼil chʼulelal. Pero, ma stojiluk te bitʼil kʼasesbil, melel jaʼ ya skoltaybey skʼoplal te lotil nojptesel te ay bin kuxul ya xjil yuʼun te kʼalal ay machʼa ya xlaje. Te bin-nix ya skʼan ya yal-a te kʼopil rúaj sok te pnéuma jaʼ «yip kuxlejalil». Te kʼopiletik-abi jaʼnix jich ya skʼan ya yal: 1) te ikʼ, 2) te yip skuxlejal spisil te bintik kuxajtik ta balumilal, 3) te yip te bin ya snop ta yoʼtan te ants winiketik te jaʼ ya xtijbot yoʼtan ta spasel o ta yalel te bin ya snope, 4) te aʼiyejetik te talemik ta stojol espirituetik, 5) te espirituetik sok 6) te yip o yuʼel te Dios te yak ta aʼtel, o jaʼ te chʼul espíritu (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).

S

• Sábado.

  Te Biblia ya yalbey skʼoplal te ya yichʼik ta mukʼ te judioetik te skʼajkʼal sábado, jaʼnix jich ta ora ini ay machʼatik jich ya snaʼbeyik sba te bitʼil sabbat. Talem ta jpʼal kʼop ta hebreo kʼop te ya skʼan ya yal «kux-oʼtanil». Jaʼ te sjukebal kʼajkʼal ta semana yuʼun te judioetik (ya xjajch te kʼalal ya xmal bael te kʼajkʼal yuʼun te viernes jaʼto te kʼalal ya xmal bael kʼajkʼal yuʼun te sábado). Maʼyuk machʼa ya xjuʼ ya x-aʼtej ta kʼajkʼal-abi, jaʼnax te sacerdoteetik ya xjuʼ ya x-aʼtejik ta templo. Jaʼnix jich ya yichʼ naʼbeyel sba bitʼil skʼajkʼalel sábado te yantik kʼinetik, jich te bin-utʼil te kʼalal ya stsʼakaj te jukeb jaʼbil sok te 50 jaʼbil. Te kʼalal ya stsʼakaj te jaʼbiletik-abi, ya yakʼbeyik skux yoʼtan te lumkʼinal sok maba ya skʼanbeyik sbet te yantik hebreoetik. Te bin ya yal te Ley yuʼun Moisés ta swenta te skʼajkʼalel sábado maba kʼax tulanuk ta pasel-a, pero te jwolwanejetik yuʼun te religionetik och yakʼbeyikxan sjoy te Ley-abi. Jich yuʼun, ta skʼajkʼalel te Jesús kʼax bayalix-a te bintik ya skʼan ya yichʼ pasel ta skʼajkʼalel sábado te wokolix ta chʼuunel spasel-ae (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).

• Sacerdote.

  Jaʼ jtul winik te ya x-aʼtej ta stojol Dios yuʼun ya skoltay te lume; ya snojptes te ants winiketik yuʼun ya snaʼik machʼa-a te Diose, jaʼnix jich ya yakʼbeyik snop te leyetik yuʼune. Jaʼnix jich ya yakʼ chikʼbil majtanil ta stojol Dios ta swenta te lume sok ya skʼopon Dios ta stojol. Te kʼalal mato yichʼoj akʼel-a te Ley yuʼun Moisés, te machʼa ya x-aʼtej jich bin-utʼil sacerdote jaʼik-a te jolal yuʼun te jujun familiae. Pero, te kʼalal ayix-a te Ley yuʼun Moisés, jaʼ och ta sacerdoteetik te winiketik te talemik ta sfamilia te Aarón, te talem ta stsʼumbal Leví, jaʼnix jich te yantik winiketik te talemik ta stsʼumbal Leví koltaywanik-euk. Te kʼalal chiknaj te yachʼil chapbilkʼop, te Israel yuʼun Dios jaʼ la yichʼik yaʼtel ta sacerdoteetik sok jaʼ Mukʼul Sacerdote kʼot yuʼunik te Jesucristoe (Éx 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).

• Saduceoetik.

  Jaʼ jun religión yuʼun te judioetik te jaʼnax ochemik te jkʼulejetik te mukʼ skʼoplalik sok te sacerdoteetik te yichʼoj mukʼ yaʼtelik ta templo. Spʼajojik spisil te costumbreetik yuʼun te fariseoetik te jichnax yalojik ta stukelik sok te bintik chaʼoxchajp schʼuunojike. Maba la schʼuunik te ay chaʼkuxajel sok te ay chʼul-abatetik. Jaʼnix jich la skontrainik te Jesuse (Mt 16:1; Hch 23:8).

• Salmoetik.

  Jaʼ kʼayojiletik ta yalbeyel yutsil skʼoplal te Diose. Ya stijik aʼtejibaletik yuʼun música-a sok ya xkʼayojinik ta yichʼel ta mukʼ-a te Jehová Diose, jich te bin-utʼil ya yichʼik ta mukʼ Dios ta banti templo yuʼun Jerusalén (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

• Samaria.

  Ta 200 jaʼbil jaʼ capital kʼot yuʼun te lajunchajp stsʼumbal Israel te ay ta norte; jaʼ jich sbiil kʼot spisil te lumetik te bantito kʼalal swentainoje. Te mukʼul lum Samaria ay ta jun wits te jaʼnix jich Samaria sbiil-euke. Ta skʼajkʼalel te Jesús, te skʼinal Samaria lapal ta olil yuʼun te skʼinal Galilea te ay ta norte sok te skʼinal Judea te ay ta sur. Te kʼalal been ta scholel skʼop Dios te Jesús, maba och ta Samaria. Pero, te kʼalal ay kʼax tey-ae aynix la scholbey skʼop Dios te ants winiketike. Te kʼalal la yichʼik chʼul espíritu te samaritanoetike, jaʼ jich te bitʼil la stuuntes te Pedro te schebal llave yuʼun te Wentainele (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14).

• Samaritanoetik.

  Ta sjajchibal, jaʼ jich naʼbilik sba-a te lajunchajp stsʼumbal Israel te ay ta norte, ta patil jaʼnix jich tey och skʼoplalik-euk-a te jyanlumetik te la yichʼik ikʼel bael ta Samaria yuʼun te asirioetik te kʼalal yuʼuntayojikix-a te Samaria ta jaʼbil 740 te kʼalal mato talem-a te Cristoe. Ta skʼajkʼalel te Jesús, te samaritanoetik ma jichuk naʼbilikix sba-a bitʼil jchajp tsʼumbalil o te bitʼil swentainoj sbaik-ae. Jaʼxanix jich naʼbilik sba bitʼil samaritanoetik te machʼatik ayik ta jun religión te nainemik ta sjoyobal te antiguo Siquem sok Samaria. Te machʼatik ayik ta religión-abi ma pajaluk te bintik schʼuunojik te machʼatik ayik ta religión yuʼun te judioetike (Jn 8:48).

• Sanedrín.

  Jaʼ te mukʼul chajpajibal yuʼun te judioetik te ay ta Jerusalén. Ta skʼajkʼalel te Jesús ay 71 ta tul te yichʼojik yaʼtelik ta jchajpanwanej, tey ochem skʼoplal-a te mukʼul sacerdote soknix te machʼatik kʼaxemik ta spasel te aʼtelil-abi soknix te sfamiliatak te mukʼul sacerdoteetik, te jwolwanejetik yuʼun te judioetik, te jwolwanejetik yuʼun te jujunchajp tsʼumbaliletik, te tatiletik yuʼun te familiaetik soknix te escribaetike (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).

• Satanás.

  Jaʼ te Pukuj, te smukʼul kontra te Diose. Te biilil Satanás talem ta hebreo kʼop te ya skʼan ya yal «jkontrainwanej» (Job 1:6; Mt 4:10; Ap 12:9).

• Sba sit.

  Jaʼ smakojbey skʼoplal te bintik sbabial ya yakʼe. Te Jehová la yalbey ta mantal te lum Israel te yakuk x-akʼbot te ba-alaletik sok te sbabial yal te chambalametik sok te sba sit awal tsʼunubil. Te lum yuʼun Israel ya yakʼik te majtaniletik-abi te kʼalal ya yichʼ pasel te Kʼin yuʼun pan te maba yichʼoj levadura sok ta Kʼin yuʼun Pentecostés. Te kʼopil sba sit awal tsʼunubil jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel yuʼun ya yichʼ albeyel skʼoplal te Cristo sok te jnopojeletik yuʼun te tsabilik yuʼun ya xbajtik ta chʼulchane (1Co 15:23; Nú 15:21; Pr 3:9; Ap 14:4).

• Schikʼojibal pom.

  Pasbil ta oro, plata o cobre te ya yichʼ tuuntesel ta schikʼel pom ta nailpakʼ templo sok ta templo, jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel ta slokʼesel te akʼal te ay ta skajtajib chikʼbil majtanil sok ta slokʼesel te skʼajkʼemal smechail te skajtajib kʼajkʼ te pasbil ta oro (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

• Secta.

  Jaʼ jtsojb ants winiketik te ya stʼunik jun nojptesel o ya stʼunik jtul ants winik te yan-a te bintik schʼuunojike. Te chaʼtsojb judioetik te mukʼ skʼoplalik te jaʼik te fariseoetik sok te saduceoetik, jich la yichʼik naʼbeyel sba bitʼil secta. Jaʼnix jich, te jchʼuunjeletik la yichʼik naʼbeyel sba bitʼil «secta» o «yachʼil religión yuʼun te nazarenoetike», jaʼniwan yuʼun te jaʼ jtsojb ants winiketik te la xat sbaik lokʼel ta swenta te bintik schʼuunojik te judioetik. Te kʼalal kʼax te tiempoe, chiknaj sectaetik ta yutil te congregacionetike, jich bitʼil «te machʼatik stʼunojbeyik te nojptesel yuʼun te Nicolás» te ya yalbey skʼoplal te Apocalipsis (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pe 2:1).

• Sello.

  Jaʼ jun aʼtejibal te ya yichʼ tuuntesel swenta ay bin ya yakʼbey smarcail (jteb ma spisiluk-ora ya yichʼ akʼel ta ajchʼal o ta xuchʼ), la yichʼ tuuntesel te kʼalal la yichʼ akʼbeyel smarcail te biluketik swenta jich ya xnaʼbaj-a te machʼa yuʼune, jaʼnix jich la yichʼ akʼbeyel sello te bin smelelil la yichʼ alel o la yichʼ chapel swenta jich ya yichʼ ichʼel ta mukʼ spisil te bintik yichʼoj selloil, jich bin-utʼil junetik, tiʼnailetik sok mukenaletik. Te antiguo selloetik pasbilik ta ton, ta sbakel ye elefante o ta teʼ, te selloetik-abi yichʼoj letraetik o dibujoetik te walakʼpat ayike. Te kʼalal ya kaltik te ay bin yichʼoj selloil, jaʼ jun señail te ya yakʼ ta ilel te ay bin smelelil, te ay bin ayix yajwal, te ay bin muken ay o te mato akʼbil ta naʼele (Mt 27:66; Jn 6:27; Ef 1:13; Ap 5:1; 9:4).

• Señail.

  Jaʼ te ay bin ya yakʼ ta naʼel te ya xkʼot ta pasel ta kʼajkʼal ini o ta pajel chaʼbej, jaʼ-abi ya yichʼ naʼel ta swenta biluketik, te bin ya yichʼ pasel o te ay bin ya xkʼot ta pasel te maʼyuk jich kilojtik-ae (Mt 24:3; Ap 1:1).

• Siervo ministerial.

  Te kʼopil diákonos te talem ta griego kʼop ay jich kʼasesbil jich bitʼil «j-abat». Te siervo ministerialetik jaʼ jkoltaywanejetik yuʼun te jtsojb ancianoetik ta congregación. Teme ay machʼa ya skʼan ya yichʼ yaʼtel ta siervo ministerial yame skʼan ya spas ta skuxlejal te bin ya yal te Biblia ta stojol te machʼatik ya skʼan ya yichʼik te aʼtelil-abi (1Ti 3:8-10, 12).

• Sinagoga.

  Ya skʼan ya yal «tsoblej» o «mukʼul tsoblej». Jteb ma spisil-ora te kʼalal ya yalbey skʼoplal sinagoga te versiculoetike jaʼ skʼoplal te na o te banti ya stsob sbaik te judioetik yuʼun ya skʼoponik te sJun Dios, yuʼun ya yichʼik tojobtesel, yuʼun ya skʼoponik Dios o yuʼun ya scholik skʼop Dios. Ta skʼajkʼalel te Jesús, ay jun mukʼul sinagoga ta jujunpam mukʼul lumetik yuʼun te Israel, pero yan stukel ta mukʼul lumetik te kʼax mukʼxane ay cheʼoxeb sinagoga yuʼunik (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).

• Sion; wits Sion.

  Jich sbiil te mukʼul lum Jebús te tsʼajkʼuybil ta lek, ay ta chʼin wits te ay ta sureste yuʼun te Jerusalén te banti nainemik-a te jebuseoetik. Kʼalal te David la yuʼuntay te lum-abi, tey la spas-a te spalacio te la yichʼ naʼbeyel sba bitʼil «mukʼul lum yuʼun David» (2Sa 5:7, 9). Kʼalal te David la yichʼ bael tey-a te sKaxaul chapbilkʼope, te wits Sion jich kʼot te bin-utʼil chʼul wits yuʼun te Jehová. Ta patil, jich la sbiilin-euk te templo te ay ta wits Moria, ay jich la yichʼ naʼbeyel sba-euk te mukʼul lum Jerusalén. Jteb ma spisiluk-ora, ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yichʼ albeyel skʼoplal te wits Sion ta señail kʼop (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).

• Siria; sirioetik.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te Siria te jaʼ chʼin lum te wentainbil yuʼun te Roma sok jaʼ capital yuʼun-a te Antioquía. Mukʼ smakojbey skʼinal te antiguo Siria (te jaʼnix jich Aram sbiil) te ya yalbey skʼoplal ta Génesis kʼalal ta Malaquías. Te gobernador yuʼun Siria la swentain-euk spamal te skʼinal Palestina (Lu 2:2; Hch 18:18; Gá 1:21).

• Sirte.

  Jich sbiil te cheb maretik te ma kʼubulik te ay ta stiʼil skʼinal Libia sok Túnez te jich na’bil sba ta ora ini ta norte yuʼun África. Mero xiʼojik te jtijbarcoetik te maretik-abi, melel ya sjel sba te banti ya stsob sba te sjiʼal mar ta skaj te yip te mare (Hch 27:17).

• Sjun Dios.

  Jaʼ te sChʼul Kʼop Dios te tsʼibaybile. Te kʼopil ini jaʼnax ya xchiknaj ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis (Lu 24:27; 2Ti 3:16).

• Skajanel kʼabal ta stojol yan.

  Jaʼ te kʼalal ya yichʼ kajanbeyel kʼabal ta stojol jtul ants winik yuʼun ya yichʼ jun aʼtelil te mukʼ skʼoplal o te ya yichʼ akʼbeyel jun bendición, te ya yichʼ lekubtesel ta jun chamel o te ya yichʼ akʼbeyel jun majtanil ta swenta te chʼul espíritu (Nú 27:18; Hch 19:6; 1Ti 5:22).

• Skajtajib chikʼbil majtanil.

  Toyol ay, pasbil ta ajchʼal, ta mukʼul tonetik, latsbil tonetik o teʼ te potsbil ta takʼin. Ta sba te skajtajib chikʼbil majtanil ya yichʼ akʼel chikʼbil majtanil o ya yichʼ chikʼel pom ta yichʼel ta mukʼ te Diose. Ta sbabial yochibal te nailpakʼ templo sok te temploe ay jun chʼin «skajtajib chikʼbil majtanil te pasbil ta oro» yuʼun ya yichʼ akʼel chikʼbil pom. Yichʼoj pasel ta teʼ te potsbil ta oro. Ta yamakʼul te nae ay jun mukʼul «skajtajib chikʼbil majtanil te pasbil ta cobre» yuʼun ya yichʼ akʼel chikʼbil majtaniletik tey-a. Jaʼnix jich, te machʼatik ya yichʼik ta mukʼ lotil diosetik ay skajtajib chikʼbil majtanil yuʼunik-euk (Éx 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23).

• Skaxaul chapbilkʼop.

  Jaʼ jun caja te pasbil ta acacia-teʼ te potsbil ta oro te ya yichʼ kʼejel ta banti Mero chʼul awilal yuʼun te nailpakʼ temploe, ta patil la yichʼ kʼejel ta Mero chʼul awilal yuʼun te templo te la spas te Salomón. Te sba te cajae pasbil ta lekil oro te banti tekʼajtik chaʼtul querubinetik te yak yilbel sbaike. Te bin mero mukʼ skʼoplal kʼejbil ta cajae, jaʼ te chaʼpejch tonetik te yichʼoj te Lajuneb Mantaliletike (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4).

• Skomel weʼelil.

  Jaʼ te kʼalal ay machʼa jun tiempo jkʼaxel ya skom te sweʼel. Te israeletik ya skom sweʼelik-a ta Skʼajkʼalel stael perdón, ta yorail wokol sok te kʼalal ya skʼanbeyik koltayel-a te Diose. Te judioetik la staik ta nopel te ya skom sweʼelik chaneb buelta ta jun jaʼbil yuʼun ya sjultes ta yoʼtanik te wokolil kʼax ta stojolik. Te skomel weʼelil ma jaʼukix jun mantalil te ya skʼan ya schʼuunik spasel te jchʼuunjeletik yuʼun te Cristoe (Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).

• Skʼajkʼalel ichʼel ta kʼop.

  Jaʼ jun kʼajkʼal o jun tiempo te yakʼoj te Dios yuʼun ya yichʼ ta kʼop chaʼoxtsojb ants winiketik, nacionetik o ta spisil te ants winiketik ta balumilal. Jaʼniwan skʼajkʼalel te ya yichʼik milel te machʼatik snujpʼ ya yichʼik castigo ta swenta te yaʼtelike. Pero ayme yantik te ya staik skolelik sok ya yichʼik skuxlejalik ta sbajtelkʼinal ta skʼajkʼalel te ichʼel ta kʼop-abi. Te Jesucristo sok te jpuk-kʼopetik yuʼun la yalik te ya x-ayin jun «Skʼajkʼalel ichʼel ta kʼop» te ma jaʼuknax ya xkʼot ta stojol te machʼatik kuxulik, jaʼnix jich ya xkʼot ta stojol te machʼatik namey lajemikixe (Mt 12:36).

• Skʼajkʼalel stael perdón.

  Jaʼ jun kʼajkʼal te chʼultesbil yuʼun te israeletik te mukʼ skʼoplal yuʼunik, jaʼnix jich Yom Kipur sbiil yuʼunik (talem ta hebreo kʼop yohm hakkippurím te ya skʼan ya yal «skʼajkʼalel te ay bin ya smukik»). Ya yichʼ pasel ta slajunebal kʼajkʼal yuʼun te u etanim. Jaʼnax te kʼajkʼal-abi ya xjuʼ ya x-och te mukʼul sacerdote ta banti Mero chʼul awilal yuʼun te nailpakʼ templo, bayal jaʼbil ta patil jich la spasik ta templo-euk. Tey ya yakʼ-a te schʼichʼel milbil majtanil te ya yichʼ akʼel ta swenta te smulik, sok ta swenta te smulik te yantik levitaetik soknix ta swenta te smul te lume. Te chikʼbil majtaniletik-abi jaʼ señail te bitʼil la yakʼ sba ta lajel te Jesús, jich jun-nax buelta la stupʼbey smul ta jkʼaxel te ants winiketike. Jich la yakʼ te lek ya yil sbaikix sok Jehová spisil te ants winiketik ta balumilal. Jaʼ jun kʼajkʼal te ya spasik jun tsoblej te chʼultesbil yuʼunik sok te ya skom sweʼelik. Jaʼnix jich, jaʼ jun skʼajkʼalel sábado te maba ya x-aʼtejik ta kʼajkʼal-abi (Le 23:27, 28; Hch 27:9; Col 1:20; Heb 9:12).

• Skʼajkʼalel te ya schajpan sbaike.

  Jaʼ jich sbiil te kʼajkʼal te kʼalal mato sta-a te skʼajkʼalel sabadoe, jaʼ te bin kʼajkʼalil ya schajpan sbaik te judioetik ta swenta te skʼajkʼalel sábado. Ya xlaj te kʼajkʼal-abi te kʼalal ya xmal bael te kʼajkʼal te jaʼ te viernes te naʼbil sba kuʼuntik ta ora ini, ta mal kʼajkʼalnix-abi ya xjajch te skʼajkʼalel sábado. Te bin-utʼil ya stʼunik te kʼajkʼal te judioetik ya xjajch sok xlaj ta mal kʼajkʼal bael (Mr 15:42; Lu 23:54).

• Skʼaxuntayel mantal.

  Jaʼ skʼoplal te skʼaxuntayel jun ley. Ta Biblia, jaʼ pajal skʼoplal sok spasel mulil (Sl 51:3; Ro 5:14, nota).

• Skʼinal Ilírico.

  Jaʼ jpam lum yuʼun Roma te ay ta noroeste yuʼun Grecia. Te kʼalal la schol skʼop Dios te Pablo, kʼot teyto ta lum-abi te namal aye, pero maba ya xnaʼbaj ta lek teme la schol skʼop Dios ta Ilírico o teme jaʼnax kʼot tey-ae (Ro 15:19).

• Skʼojchinel koktik.

  Te kʼopil te ya yichʼ kʼasesel jich bitʼil «skʼojchinel koktik» te ya xchiknaj ta antiguo junetik jteb ma spisil-ora ya yichʼ tuuntesel ta lokʼombakʼop sok ya xjuʼ te yanyantik te bin-utʼil ya xkʼot ta oʼtanil jaʼ chikan te bin yak ta albeyel skʼoplale. Ya xjuʼ ya yakʼ ta naʼel te ay machʼa ya xyal ta mulil o te ay bin la yichʼ albeyel te ma la smulan te jich ya yijkitay te schʼuunel yoʼtan, o te chajpnax bin ya spas o ya yal ta swenta te ay bin ma kʼot lek ta yoʼtane. Jaʼnix jich ya skʼan ya yakʼ ta naʼel te ay bin ya yichʼ pasel o ay machʼa ay bin ya spas te ya yakʼ te ya xyal ta mulil te yane o te ya yakʼ schʼay schʼuunel yoʼtan o smukʼul yoʼtan ta stojol te Dios, te Jesús o te machʼatik ya xkʼopojik ta stojol (Sl 119:165, nota; Mt 18:6-8; 26:31, nota; Jn 6:61; 2Co 6:3; Snt 3:2).

• Slejchelul Na yuʼun Salomón.

  Ta skʼajkʼalel te Jesús, jaʼ jun najtil corredor yuʼun te templo te ay ta amakʼ te banti ya xlokʼ tal te kʼajkʼal. Te corredor-abi ya yalik te jaʼtolaj te la spas jilel te Salomone. Tey been-a te Jesús ta «yorail sik» sok tey la stsob sbaik ta yichʼel ta mukʼ Dios-a te sbabial jchʼuunjeletike (Jn 10:22, 23; Hch 5:12).

• Smajel sit awal tsʼunubil.

  Jich ya yichʼ pasel te kʼalal ya yichʼ lokʼesbeyel sit te awal tsʼunubile. Ya yichʼ majel ta teʼ, pero teme kʼax bayal te sit te awal tsʼunubile, ya yichʼ tuuntesel aʼtejibaletik te nitbil yuʼun chambalametik. Te aʼtejibaletik-abi ya skʼasesik ta sba te banti limil te awal tsʼunubile (Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12). Ilawil te banti ya yal TE BANTI YA YICHʼ LOKʼESBEYEL STSʼUBIL TE TRIGO.

• Snichʼan David.

  Te kʼopil ini jaʼ skʼoplal te Jesús sok ya yakʼ ta naʼel te jaʼ te machʼa ya yichʼ jilel te chapbilkʼop yuʼun te Wentainel, jaʼ ini ya xkʼot ta pasel ta stojol jtul stsʼumbal te David (Mt 12:23; 21:9).

• Spasel suerte.

  Jaʼ jun costumbre ta namey kʼinal swenta ay bin ya staik ta nopel spasel. Ya yotsesik chʼin tonetik o xejtʼelul teʼ ta banti sbolsaul skʼuʼik o ta jun yawil, ta patil ya yichʼ yukʼilanel. Te bin ya xlokʼ tal o te bin ya yichʼ lokʼesel tal, jaʼ ya xkoltayotik ta snaʼel te bin ya staik ta nopel spasele. Jaʼ ini ya yichʼ pasel te kʼalal yichʼojix kʼoponel-a te Diose (Mt 27:35; Hch 1:26).

• Stael kolel.

  Jaʼ stojol te machʼa ya yichʼ koltayel lokʼel tal te ochem ta chukel, ta swenta jun castigo, ta swenta wokolil, ta swenta mulil o ta swenta jun aʼtelil te akʼbilik ta stojole. Sok ma spisiluk-ora ya yichʼ tojel sok takʼin (Is 43:3). Yanyantik-a te bin-utʼil la yichʼ tojel te bin kʼot ta pasele. Spisil te ba-alal keremetik yuʼun te lum Israel sok te stat te sba yal schambalamike jaʼ yuʼun ya xkʼot te Jehová sok jaʼnax ya xtuunik ta stojol te Jehová. Jich yuʼun ya skʼan tojbeyel te Jehová yuʼun jich libre ya xjil ta spasel te bin ay ta stojole (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Teme ay jkojt kʼajkʼal toro te ya xmilawan ta skaj te maba la yichʼ kanantayele, swenta maba ya yichʼ milel te yajwal te chambalam ya skʼan ya stoj te bin kʼot ta pasele (Éx 21:29, 30). Pero, te machʼa spasemal yoʼtan ya xmilawan ma xjuʼ ya stoj swenta maba ya yichʼ milel-a (Nú 35:31). Pero, te stojol jkoleltik te mukʼ skʼoplal ya yal te Bibliae jaʼ te la yakʼ sba ta lajel te Cristo jich te bin-utʼil chikʼbil majtanil swenta libre ya xjilotik yuʼun te jmultik sok te lajel ta swenta te ya jchʼuunbeytik smantal te Diose (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Stamel sit awal tsʼunubil.

  Jaʼ skʼoplal te stamel te sit awal tsʼunubil te ya xjil yuʼunik te machʼatik ya yaʼiyik tsobaw te spasemal yoʼtanik ya yijkitayik o maʼuk. Te Ley yuʼun Moisés la yal ta mantal te manchuk ya yichʼ tsobel spisil te sit awal tsʼunubil te ya xjil ta stiʼil kʼinal sok te manchuk ya yichʼ tsobel spisil te aceituna sok te tsʼusube. Te Dios la yakʼbey te pobreetik, te machʼatik maʼyuk bin ay yuʼunik, te jyanlumetik, te meʼba alaletik sok te meʼba antsetik te yakuk xjuʼ yuʼunik sleel sok stamel te bin jilem te kʼalal yichʼojix tsobel-a te sit awal tsʼunubile (Rut 2:7).

• Stijojibal chambalam.

  Jaʼ jun najtil teʼ te ay yichʼoj takʼin ta sniʼ te kʼax tsʼupule. Jaʼ ya stuuntes-a te jtsʼunbajeletik yuʼun ya sjulik-a te chambalam yuʼun ya xbeen. Te teʼ-abi jaʼ pajbil skʼoplal sok te pʼijil kʼopetik ya stuuntes te machʼa pʼij yoʼtan yuʼun ay machʼa ya stijbey yoʼtan ta schʼuunel spasel jun lekil tojobtesel. Te kʼopil slomel ta tekʼel te sniʼil te stijojibal chambalame jaʼ skʼoplal te kʼalal jkojt toro ya slom ta tekʼel te teʼ te ya yichʼ julel sok-ae (Hch 26:14; Jue 3:31).

• Stojol mulil.

  Ta Génesis kʼalal ta Malaquías, te kʼopil ini snitojbey sba skʼoplal sok te yakʼel chikʼbil majtanil te ya yichʼ akʼel yuʼun ya xjuʼ ya xnoptsaj ta stojol Dios te lume sok te ya xjuʼ ya yichʼik ta mukʼ te Diose. Te Ley yuʼun Moisés la yal te ya skʼan ya yichʼ akʼel chikʼbil majtanil kʼaxtoxan-a ta Skʼajkʼalel stael perdón te ya yichʼ pasel ta jujun jaʼbil ta swenta smul te jujuntul ants winiketik sok ta swenta spisil te lume, yuʼun jich lek ya yil sbaik sok-a te Diose. Te milbil majtaniletik-abi jaʼ señail te bitʼil la yakʼ sba ta lajel te Jesús te jich la stupʼ ta jkʼaxel te mulil yuʼun spisil te ants winiketik ta balumilal ta jun-nax buelta. Ta swenta te jich la spase, jich la yakʼbey te ants winiketik te ya xjuʼ lek ya yil sbaik sok te Jehová (Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12).

• Stsʼubil.

  Jaʼ te spat o sulil te awal tsʼunubil te kʼalal ya yichʼ majel sok te kʼalal ya schʼojik moele. Ya yichʼ tuuntesel ta swenta señail te bin maʼyuk skʼoplal sok te bin ma xtuune (Sl 1:4; Mt 3:12).

• Sujtesel oʼtanil.

  Ta Biblia, jaʼ skʼoplal te machʼa ya sujtes yoʼtan ta mero smelelil ta swenta te bin la spas ta skuxlejal ta nailal, ta swenta te ay bin chopol la spas o ta swenta te ay bin ma la skʼotes ta pasel. Te bin ya spas te machʼa yuʼun-nix ya sujtes yoʼtan-ae, jaʼ te ya sjeltay te stalele (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).

• Superintendente.

  Jaʼ jtul winik te ya yichʼ mukʼ yaʼtel ta yilel sok ta skanantayel te congregación. Te kʼopil epískopos ta griego kʼop ya skʼan ya yal te machʼa ya xkanantaywan. Te kʼopil superintendente sok anciano pajal te aʼtelil ya spasik ta yutil congregación. Te kʼopil anciano (presbýteros ta griego kʼop) jaʼ ya yakʼ ta naʼel te lekil taleliletik yuʼun te machʼa ya yichʼ te aʼtelil ini, yan stukel te kʼopil superintendente jaʼ ya yalbeyxan skʼoplal te aʼtelil ya spase (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2; notaetik).

• Swiniktak te Herodes.

  Jaʼnix jich naʼbilik sba bitʼil herodianoetik. Jaʼ jun partido te ya skoltaybeyik skʼoplal te política ta swenta te yaʼtel yichʼoj te Herodes te kʼalal akʼbil yaʼtel ta wentainwanej yuʼun te romanoetik. Ayniwan chaʼoxtul saduceoetik te ochemik ta partido-abi. Jaʼnix jich, te herodianoetik jun-nax la yakʼ sbaik sok te fariseoetik ta skontrainel te Jesús (Mr 3:6).

T

• Talento.

  Jaʼ te takʼin te bayalxan yalal sok te toyolxan stojol ya stuuntesik-a te hebreoetike. Te jun talento jaʼ 34 kilo sok 200 gramo yalal. Te talento te ya stuuntesik-a te griegoetik jaʼ chʼinxan sok ayniwan 20 kilo sok 400 gramo yalal (1Cr 22:14; Mt 18:24).

• Tártaro.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te jkʼaxel maʼyuk skʼoplal kʼotik te chʼul-abatetik te la skʼaxuntayik mantal ta skʼajkʼalel te Noé. Kʼalal te 2 Pedro 2:4 ya yalbey skʼoplal te la yichʼik chʼojtiklanel ochel ta Tártaro (te jich kʼasesbil te verbo tartaróō), ma jaʼuk ya skʼan ya yal te la yichʼik chʼojel ochel «te chʼul-abatetik te la sle smulik» ta Tártaro jich te bitʼil ya skuyik te ants winiketik te ma schʼuunojik te Diose (jaʼ jun chukojibal te ay ta yeʼtal lum te mero ijkʼnax kʼinal tey-a te banti chʼojbilik ochel te diosetik). Te kʼalal ya yal te la yichʼik chʼojel ochel ta Tartaroe, jaʼ ya skʼan ya yal te la yichʼik pojbeyel yuʼun Dios te majtanil sok te yaʼtel yichʼojik ta chʼulchan soknix te la yichʼik akʼel ta ijkʼal kʼinal kʼoem jaʼ te ma xjuʼ ya x-akʼbotix snaʼik ta jkʼaxel te skʼanojel yoʼtane. Jaʼnix jich, te Biblia ya yal te maʼyuk bin-ora ya yilik sakal kʼinal, melel ya yichʼik lajinel ta sbajtelkʼinal sok te ajwalil yuʼunik, jaʼ te Satanás, te Pukuje. Jaʼ yuʼun, te Tartaroe jaʼ ya skʼan ya yal te jkʼaxel maʼyuk skʼoplal kʼotik te jtoyba chʼul-abatetike. Ma pajaluk sok te «xaab» te ya yalbey skʼoplal ta Apocalipsis 20:1-3.

• Te banti ya yichʼ lokʼesbeyel stsʼubil te trigo.

  Jaʼ jsejp kʼinal te pamal sok te toyol te banti ya xkʼax bayal ikʼ (Mt 3:12). Ilawil te banti ya yal SMAJEL SIT AWAL TSʼUNUBIL.

• Te bin ilobtik sba.

  Ta Biblia, jaʼ ya yalbey skʼoplal te ay bin ay yabakul o te machʼa ay yabakul o te machʼa ya skʼaxuntay te leyetik yuʼun te Dios, jaʼnix jich bayal buelta ochem skʼoplal tey-a te bin ma lekuk ta pasel ya yal te Ley yuʼun Moisés (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Hch 10:14; Ef 5:5). Ilawil te banti ya yal MAʼYUK YABAKUL.

• Te bin mato akʼbil ta naʼel.

  Jaʼ te bin mato yakʼoj ta naʼel te Dios ta swenta te skʼanojel yoʼtan jaʼto te bin-ora jich ya skʼan yoʼtan te ya yakʼ ta naʼel stukele, sok te jaʼnax ya yakʼbey snaʼ te machʼatik ya skʼan ya yakʼbey snaʼe (Mr 4:11; Col 1:26).

• Te bin toj ta pasel.

  Ta Biblia, jteb ma spisiluk-ora jaʼ ya yalbey skʼoplal te bin lek o te bin ma lek ta sit te Diose (Gé 15:6; Dt 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33).

• Teʼ.

  Jaʼ jchʼix teʼ te banti ya yichʼ jijpanel-a te machʼatik ya yichʼik castigoe. Ay chaʼoxpam nacionetik te la stuuntesik yuʼun ay machʼa ya sjijpanik tey-a yuʼun jich ya xlaj-a, o jaʼnax te ya yichʼ jijpanel tey-a te machʼa lajemix yuʼun ya yichʼ ilel ta komonsitil o jich ya yichʼ pasel yuʼun ya x-och xiwel ta yoʼtan-a te yantike. Te asirioetik la yichʼik naʼbeyel sba yuʼun te kʼaxto bayal ya x-utsʼinwanik te kʼalal ya yakʼik guerra, ya stuuntesik teʼ te buen tsʼupul sniʼ yuʼun ya stsʼapbeyik ochel ta schʼujt te ya xlokʼ kʼalalto ta yoʼtan te machʼatik la yichʼik tsakel. Yan stukel te ley yuʼun te judioetik ya yal te kʼalal ay machʼa ya spas tulan mulil jich bitʼil sbolkʼoptayel Dios o schʼuunel lokʼombaetik, nail ya yichʼik milel ta chʼojel ta ton o yanxan bin-utʼil, ta patil ya yichʼik jijpanel ta teʼ o ta jchʼix teʼ yuʼun jich ya x-och xiwel ta yoʼtanik te yantike (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Ay baeltik te romanoetik jaʼnax ya schukik ta teʼ te machʼa staoj smule yuʼun tey ya xlaj ta swenta skʼuxul te swokol, yuʼun wiʼnal, takin tiʼil o ta swenta skʼuxul te kʼajkʼale. Yanxan te bin ya spasik-ae, jaʼ te ya sbajbeyik lawux ta yok skʼab ta teʼ te banti ya yichʼ jijpanele, jich te bin-utʼil la spasbeyik te Jesuse (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Ilawil te banti ya yal TEʼ YUʼUN WOKOLIL.

• Te kʼalal liʼ ayatix-ae.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te kʼalal liʼ ayix-a te Jesucristo jich te bin-utʼil Ajwalil, jaʼ-abi jaʼ smakojbey skʼoplal te kʼalal la yichʼ yaʼtel ta Ajwalil ta chʼulchan jaʼto te kʼalal nopolix-a te slajibal kʼajkʼale. Jich yuʼun smakojbey skʼoplal jun tiempo, ma jaʼuknax te tal sok te sujt bael ta oranax (Mt 24:3).

• Te machʼa ya xtejkʼaj ta kʼop.

  Jaʼ te machʼa ya xkoltaywan yuʼun ya slekubtesbey sba yoʼtanik te machʼatik jajchem kʼop yuʼunik. Te Biblia ya yal te jaʼ te Moisés te machʼa la stejkʼan sba ta kʼop ta swenta te chapbilkʼop yuʼun te Leye, pero ta swenta te yachʼil chapbilkʼope, jaʼ te Jesús (Gál 3:19; 1Ti 2:5; Heb 12:24).

• Templo.

  Jaʼ jun na te la yichʼ pasel ta Jerusalén te jaʼ la sjelolin jilel te nailpakʼ templo te la stuuntesik te israeletik ta yichʼel ta mukʼ te Diose. Te sbabial temploe jaʼ la spas te Salomón te la yichʼ jinel yuʼun te babilonioetik. Te schebal temploe jaʼ la spas te Zorobabel te kʼalal lokʼik tal ta Babilonia, bayal jaʼbil ta patil, la schaʼpas te Herodes el Grande. Ay baeltik te ya yichʼ albeyel «na» te temploe (Mt 21:13; Lu 11:51; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1).

• Te smelelil Dios.

  Jaʼ jich te bitʼil ya yichʼ kʼasesel te kʼopil hebreo «te Dios», te xchie. Jteb ma spisil-ora te hebreo kʼop ya stuuntes te jpʼal kʼopil «te» yuʼun ya yakʼ ta naʼel te jaʼnanix smelelil Dios te Jehová sok te ma pajaluk sok te lotil diosetike. Kʼalal jich ya yichʼ kʼasesel «te smelelil Dios» te xchie, ya yakʼ ta naʼel ta tsʼakal te bin-nix ya skʼan ya yal ta hebreo kʼope (Gé 5:22, 24; 46:3; Dt 4:39).

• Te snichʼan te winik.

  Ta Génesis kʼalal ta Malaquías, jaʼ jich la yichʼik albeyel te Ezequiel sok te Daniel yuʼun jich ya yakʼ ta naʼel te jaʼnax winiketik te la skʼasesbeyik skʼop te Diose (Eze 3:17; Da 8:17). Ta Evangelioetik ya xchiknaj 80 buelta te kʼopil te sNichʼan te Winik sok jaʼ skʼoplal te Jesús. Ya yakʼ ta naʼel te ayin ta jtul ants te Jesús, te ma jaʼuk jun espíritu te kʼatpʼuj ta chʼichʼbakʼet. Jaʼnix jich ya yakʼ ta naʼel te ya skʼotes ta pasel te Jesús te albilkʼop te ay ta Daniel 7:13, 14 (Mt 19:28; 20:28).

• Te Urim sok te Tumim.

  Jaʼ te bintik ya stuuntes te mukʼul sacerdote yuʼun ya snaʼ te bin skʼanojel yoʼtan te Jehová ta swenta te bin mukʼ skʼoplal ta spamal te lume. Jteb ma jichuk ya yichʼ pasel te bitʼil ya yichʼ pasel suerte. Te mukʼul sacerdote ya yichʼ bael ta yutil te majkil tanil te kʼalal ya x-och bael ta nailpakʼ templo. Jich yilel te maba la stuuntesikix kʼalal te babilonioetik la slajinik te Jerusalén (Éx 28:30; Ne 7:65).

• Teʼ yuʼun kuxlejalil.

  Jaʼ skʼoplal te teʼ ta nichimal kʼinal Edén. Te Biblia maba ya yal te ay bin yichʼoj te sit te teʼ yuʼun ya yakʼ kuxlejalil. Te teʼ-abi jaʼ señail te ya xjuʼ ya staik skuxlejalik sbajtelkʼinal te machʼatik ya x-akʼbotik sloʼ yuʼun Dios te sit te teʼe. Ta sjun Apocalipsis, jaʼ skʼoplal te kuxlejalil ta sbajtelkʼinal te ya yakʼ te Diose (Gé 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19).

• Teʼ yuʼun wokolil.

  Talem ta griego kʼop staurós te ya skʼan ya yal jchʼix teʼ, jich te bin-utʼil te teʼ te la yichʼ jijpanel-a te Jesuse. Maʼyuk pruebaetik te ya yakʼ ta naʼel te jaʼ skʼoplal jun cruz te kʼopil-abi, jich te bin-utʼil ya stuuntesik ta yichʼel ta mukʼ te diosetik yuʼunik te ants winiketik ta namey kʼinal te kʼalal mato talem-a te Cristoe. Te kʼopil staurós jaʼ stojilxan te jich ya yichʼ kʼasesel te bin-utʼil «teʼ yuʼun wokolil», melel jaʼ la yichʼ tuuntesel te kʼopil-abi kʼalal la yichʼ albeyel skʼoplal te wokolil, te utsʼinel sok te kʼexlal ya staik te jnopojeletik yuʼun te Jesuse (Mt 16:24; Heb 12:2). Ilawil te banti ya yal TEʼ.

• Ton yuʼun molino.

  Jaʼ jsejp ton te ya yichʼ akʼel ta sba yan ton te jteb ma pajaluk sok te molino te ya yichʼ tuuntesel ta sjuchʼel sit awal tsʼunubile. Te ton te ay ta alane ya yichʼ akʼbeyel teʼ ta yolil yuʼun tey ya sjoyoyin sba-a te ton te ay ta sbae. Jteb ma spisil te familiaetik ta namey kʼinal ay smolinoik te banti ay bin ya sjuchʼik-a te antsetik te ya sutuntayik ta skʼabik. Ta skaj te ya stuuntesik te molino ta jujun kʼajkʼal yuʼun ya spasik te spanike, te Ley yuʼun Moisés ya yal te maʼyuk machʼa ya xjuʼ ya yichʼbey jilel ta empeño te smolino o te yan ton te ay ta sba te machʼa ya x-och ta betile. Ay molinoetik te kʼax mukʼikxan te pajalik sok ini, pero te jaʼnax ya yakʼbeyik sjoyoyinik chambalametik (Dt 24:6; Mr 9:42).

• Toyol awilal.

  Jaʼ te banti ay bin ya yichʼik ta mukʼ te ants winiketik, te lugaretik ini ayik ta chʼin witsetik, ta witsetik o ta toyol bin lechel spasoj te ants winiketik. Manchukme aynix la yichʼ tuuntesel yuʼun ya yichʼik ta mukʼ te Dios ta toyol awilaletik ini, jteb ma spisil-ora tey la yichʼik ta mukʼ-a te lotil diosetike (Nú 33:52; 1Re 3:2; Jer 19:5).

• Trompeta.

  Jaʼ jun aʼtejibal te ya yichʼ okʼesinel te pasbil ta takʼin swenta ay bin ya yichʼ akʼel ta naʼel o ta swenta stijel música. Te kʼalal ya yichʼ okʼesinel te trompeta, ay jaʼ señail te ya yakʼ tal castigo te Jehová sok yantikxan te bin mukʼ skʼoplal ya spase (1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).

• Tulan chamel.

  Jaʼ skʼoplal biluk chamel te ya xpujk bael ta oranax ta bayuk sok te bayal machʼatik ya xlaj yuʼune (Lu 21:11).

• Tulan wokolil.

  Te kʼopil «tulan wokolil» ta griego kʼop jaʼ ya skʼan ya yal te skʼuxul te wokolil te kʼalal ay bin tulan ya xkʼot ta pasele. Te Jesús la yal te ya xtal jun «tulan wokolil» ta stojol te Jerusalén te maʼyuk bin-ora jich kʼoem ta pasele. Jaʼnix jich, bayal buelta la yalbey skʼoplal jun «tulan wokolil» te ya xtal ta stojol spisil te ants winiketik ta balumilal te kʼalal ya xtal sok bayal yutsilal (Mt 24:21, 29-31). Te Pablo la scholbey skʼoplal te tulan wokolil ini te jaʼ te bin stojil ya spas te Dios te kʼalal ya yakʼbey castigo «te machʼatik ma snaʼbeyik sba te Dios sok te machʼatik maba la schʼuunik spasel te lek yachʼil kʼop» ta swenta te Jesucristo. Ta Apocalipsis capítulo 19 ya yalbey skʼoplal te Jesús jich te bin-utʼil jwolwanej yuʼun te soldadoetik ta chʼulchan ta skontrainel te chambalam te xiʼbantik sba, te ajwaliletik ta balumilal sok te soldadoetik yuʼune (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Te Biblia ya yal te «kʼax bayal ta tul ants winiketik» ya xkolik jilel ta tulan wokolil ini (Ap 7:9, 14). Ilawil te banti ya yal ARMAGEDÓN.

TS

• Tsael.

  Ta hebreo kʼop ya skʼan ya yal «sjaxel ta aceite», «yakʼel» o «smalel». Ta namey kʼinal ya yichʼ malbeyel aceite ta sjol jtul ants winik o ta stojol biluketik yuʼun ya yichʼik tuuntesel ta spasel jun aʼtelil ta stojol te Diose. Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis, jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel te kʼopil-abi yuʼun ya yakʼ ta naʼel te ya yichʼ malel chʼul espíritu ta stojol te machʼatik tsabilik yuʼun ya xbajtik ta chʼulchan (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).

W

• Weʼel Uchʼel yuʼun Kajwaltik.

  Jaʼ te banti ya yichʼ weʼel te pan te maba yichʼoj levadura sok ya yichʼ uchʼel te vino te jaʼ señail te sbakʼetal sok te schʼichʼel te Cristoe; jaʼ jich ya yichʼ naʼel te slajel te Jesuse. Te Biblia ya yalbotik ta mantal te ya skʼan ya jultes ta koʼtantik te bin kʼot ta pasele. Jaʼnix jich naʼbil sba bin-utʼil te Snaʼojibal slajel te Jesuse (1Co 11:20, 23-26).

• Wentainel.

  Te kʼopil ini jaʼnax ya yichʼ tuuntesel yuʼun ya yalbey skʼoplal te bin-utʼil ya xmantalaj te Dios te jaʼ jun gobierno te banti yakʼoj ta ajwalil te sNichʼan, jaʼ te Cristo Jesús (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).

• Wentainel yuʼun te Diose.

  Ilawil te banti ya yal WENTAINEL.

• Winik te libre ay; winik te la yichʼ akʼel ta libre.

  Ta stiempo te romanoetike, te winik te libre aye jaʼ skʼoplal te machʼa libre ay te maba moso ayin sok te ay sderecho ta spasel te bin ya spas te slumale. Yan stukel te winik te la yichʼ akʼel ta libre, jaʼ te machʼa la yichʼ koltayel lokʼel ta mosoinel. Teme chapbil yuʼun ajwalil te machʼatik ya xlokʼ ta mosoil ya yichʼik akʼbeyel sderechoik jich te bin-utʼil jtul romano, pero ma xjuʼ ya sta yaʼtelik ta política. Teme maba chapbil yuʼun ajwalil te machʼatik ya xlokʼ ta mosoil, maba ya yichʼik akʼbeyel spisil te derecho jich bitʼil te yantike (1Co 7:22).

X

• Xaab.

  Jaʼ jpʼal kʼop te talem ta griego kʼop ábyssos te ya skʼan ya yal «kʼax kʼubul» o «maʼyuk slajibal». Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal jun lugar o jaʼ te bin-utʼil ay jtul ants winik te ma xjuʼ ya x-an baele. Manchukme ay jaʼ ya yalbey skʼoplal te mukenale, jaʼnix jich ay yantik swentail (Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).

• Xiʼel te Diose.

  Jaʼ te kʼaxto ya kichʼtik ta mukʼ te Dios sok te ma jkʼantik ya kutsʼinbeytik yoʼtan ta swenta te bin ma lek ya jpastike. Te bin ya stij koʼtantik ta spasel-abi, jaʼ te skʼuxul koʼtantik ta stojol Dios sok te schʼuunel koʼtantik ta stojol. Ta swenta te kʼux ta koʼtantike, jaʼ ya stij koʼtantik ta yichʼel ta mukʼ sok ta schʼuunbeyel te leyetik yuʼune (Sl 111:10; Pr 8:13; 2Co 7:1).

• Xujkʼubil.

  Ya yichʼ tuuntesel yuʼun ay bin ya yichʼ pʼisel-a, ya xjajch ta jxujkʼubtik kʼalalto ta sniʼ te yal jkʼabtik te ay ta olil. Te israeletik jaʼ la stuuntesikxan te jun xujkʼubil te ayniwan 44 centímetro sok 5 milímetro snajtil, jaʼnix jich la stuuntesik jun xujkʼubil te jaʼ mukʼxan snajtil-a te bin-utʼil te yane te ayniwan 51 centímetro sok 8 milímetro snajtile (Gé 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Ap 21:17).

• Xulubil.

  Jaʼ ya yalbey skʼoplal te xulubiletik yuʼun te chambalametik te la yichʼ tuuntesel jich te bin-utʼil vasoetik, yawil aceite, tinta sok spisil te bintik la stuuntesik swenta ya stʼujbiltes sbaik-a. Jaʼnix jich la stuuntesik ta swenta aʼtejibaletik yuʼun música sok la stuuntesik yuʼun ay bin la yakʼik ta naʼel-a te kʼalal la yokʼesinike (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Te kʼopil xulubil bayal buelta jaʼ señail tsalaw, ochintaywanej sok te kʼalal ay machʼa bayal yipe (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).

• Xulubiletik yuʼun te skajtajib chikʼbil majtanil.

  Jaʼ jichik yilel te bin-utʼil te xulubiletik te jelajtik lokʼel ta banti schanxujkul ta skajtajib te chikʼbil majtaniletik (Le 8:15; 1Re 2:28; Ap 9:13).

Y

• Yakʼel nujkul.

  Ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis ya yalbey skʼoplal te nujkul te ya yichʼ tuuntesel ta yakʼel castigo. Te nujkul ini kʼoltiklanbil te sniʼe o chuktiklanbil takʼin ta sniʼ (Jn 19:1).

• Yalbeyel chopol skʼoplal; sbolobtesbeyel skʼoplal.

  Skʼanbeyel te ay bin chopol ya xkʼot ta stojol te yantik o ta stojol biluketik. Mame pajaluk sok te kʼalal ya xbolkʼoptaywanotik o te kʼalal ay bin ya kaltik te kʼalal ilinemotik-ae. Jteb ma spisiluk-ora, jaʼ skʼoplal te kʼalal ay bin ya yichʼ alel te ay bin chopol ya xkʼot ta pasele. Teme jaʼ lokʼ ta ye te Diose o te j-abat yuʼune, mukʼme skʼoplal ya xkʼot sok jaʼ jun albilkʼop (Gé 12:3; Nú 22:12; Mr 11:21; Hch 23:12; Ro 12:14; Gál 3:10). Ay baeltik te jaʼ skʼoplal te kʼalal ay machʼa ay bin ya yal ta jamal te ya skʼotes ta pasel, pero ya yichʼ castigo teme maba la skʼotes ta pasele (Ne 10:29).

• Yalel ta jamal.

  Jaʼ te kʼalal ya yichʼ alel ta jamal te ay bin smelelil kʼot ta pasele o te kʼalal ay machʼa ya yakʼ skʼop te ya skʼotes ta pasel o maʼuk. Jaʼ ya kaltik ta stojol te machʼa mukʼ skʼoplal, kʼaxtoxan ta stojol-a te Diose. Te Jehová la yakʼbey snaʼ te Abrahán te ya skʼotes ta pasel te chapbilkʼop yuʼun ta swenta te bin la yalbey ta jamale (Gé 14:22; Heb 6:16, 17).

• Yan yinam.

  Jaʼ ya yalbey skʼoplal te nujpunel te banti jtul ants ya xnujpun sok jtul winik te nujpunemix sok te sbabial yinam (o te sbabial yinamtak). Te schebal inamil-abi jteb ma spisil-ora jaʼ jtul moso ants (Éx 21:8; 2Sa 5:13; 1Re 11:3).

• Yawil spʼeojibal tsʼusub.

  Jaʼ tonetik te ya sjutik, te june toyol ay, te yane kʼoel ay jtebuk. Ya sjambeyik sbelal yuʼun tey ya x-okin koel-a te yaʼlel te tsʼusub o te aceituna te kʼalal ya spechʼik ta tekʼele. Jaʼnix jich, te yawil spʼeojibal tsʼusub ya yichʼ tuuntesel ta señail kʼop ta yalbeyel skʼoplal te kʼalal ya yichʼ tal castigo te Diose (Ap 19:15).

• Yawil stael perdón.

  Jaʼ te smajkil te skaxaul chapbilkʼop te banti te mukʼul sacerdote ya stsijtsin te chʼichʼ yuʼun te chikʼbil majtanil te ya yichʼ akʼel ta swenta mulil ta Skʼajkʼalel stael perdón. Te bin ya skʼan ya yal te yisim te kʼop ini te talem ta hebreo kʼop jaʼ te «ya smak [te mulil]» o «ya stupʼ [te mulil]». Te yawil stael perdón pasbil ta oro sok ay cheb querubinetik ta sba te ayik ta jujunjejch. Jaʼnix jich ay ya yichʼ naʼbeyel sba bitʼil «smajkil stiʼil» (Éx 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5, nota).

• Yichʼel ta mukʼ Dios.

  Jaʼ skʼoplal te yichʼel ta mukʼ te Jehová Dios sok te abatinel ta stojol te kʼalal jun koʼtantik ta stojol te bitʼil jaʼnax mukʼul Ajwalil stukele (1Ti 4:8; 2Ti 3:12).

• Yoyal.

  Jaʼ jchʼix poste te tekʼel o yantikxan te bintik pastiklanbil te pajal soke. Te Salomón la stuuntes oyetik te kʼalal la spas te templo sok yantikxan naetik te banti naine. Jaʼnix jich ya yichʼ tuuntesel ta lokʼombakʼop yuʼun señail te ay bin ay yip te ya xkoltaywane (1Ti 3:15) o te bin maʼyuk bin-ora ya xjuʼ ta tijel (Ap 3:12) te jich ya xchiknaj skʼoplal ta Mateo kʼalal ta Apocalipsis (Jue 16:29; 1Re 7:21).

• Yugo-teʼ.

  Jaʼ jun teʼ te ya yichʼ akʼbeyel ta snejkʼel jtul ants winik te banti ya yichʼ akʼbeyel yijkats ta jujunjejch; jaʼnix jich jaʼ jun teʼ te pasbil te ya yichʼ xojbeyel ta snukʼ te chaʼkojt chambalametik (jich bitʼil te wakaxetik) yuʼun ya snitik te aʼtejibal yuʼun jokʼlum o carretaetik. Te mosoetik ya stuuntesik te yugo-teʼ yuʼun ya skuchik-a te bin alik, jaʼ yuʼun te yugo-teʼ jaʼ señail te mosoinel o uʼuninel yuʼun yantik, te utsʼinel sok wokolil. Te kʼopil slokʼesel o swakʼel te yugo-teʼ jaʼ ya skʼan ya yal te libre ya xjil yuʼun te mosoinel sok te tulan utsʼinel (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

• Yuninal u.

  Ta calendario judío, jaʼme te sbabial kʼajkʼal yuʼun te jujun ue. Ta kʼajkʼal-abi, te israeletik ya stsob sbaik yuʼun ya spasik kʼin sok ya yakʼik chikʼbil majtaniletik. Te kʼalal kʼax te tiempoe, kʼatpʼuj ta mukʼul kʼin yuʼunik te kʼax mukʼ skʼoplal, ta yorail-abi maba ya x-aʼtejik (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

Z

• Zeus.

  Jaʼ mukʼul dios yuʼun te diosetik yuʼun te griegoetike. Ta Listra, la yichʼ kuyel ta Zeus te Bernabé. Ta nopol Listra la yichʼ tael tonetik te ay bintik tsʼibaybil tey-a te ya yalbey skʼoplal te «sacerdoteetik yuʼun te Zeus» sok te «Zeus, te dios yuʼun kʼajkʼal». Ta barco te banti been te Pablo te lokʼ tal kʼalalto ta Malta, ta sniʼ te barco-abi tey ay-a te slokʼomba te «sNichʼnab Zeus», jaʼ te lo-alaletik te Cástor sok te Pólux sbiile (Hch 14:12; 28:11).